يكي از مهمترين حوزه هاي فلات ايران حوزه آبريز درياي خزر (درياچه خزر) است. اين حوزه آبهاي وسيعي از كشور را شامل دامنه ها رشته كوههاي البرز در شمال ايران، زاگرس، مركزي و كوههاي آذربايجان را به خود جلب مي كند. درياي خزر گودال بزرگي است كه در شمال ايران بين ايران و جمهوريهاي مستقل كشور شوروي سابق قرار گرفته است و به درياي آزاد راه ندارد. درياي خزر*وسيع ترين درياچه كره زمين است. (وسعت آن حدود ۵/۶ برابر درياچه اورال، ۳۱ برابر درياچه بايكال، ۲۰ برابر درياچه لاروكا و ۹۰ برابر درياچه اروميه مي باشد.) درياچه خزر بزرگترين قسمت باقيمانده از تجزيه درياي عظيم «تيتس» به شمار مي رود.
طول تقريبي خطوط ساحلي درياي خزر ۷۰۰۰ كيلومتر مي باشد كه حدود ۱۰۰۰ كيلومتر آن از آستارا تا دهانه روخانه اترك مربوط به سرزمين ايران و بقيه مربوط به كشورهاي حوزه شمالي اين درياچه است. آب درياي خزر از طريق شبكه هاي متعددي از رودها كه از قسمتهاي شمالي، غربي، جنوبي به اين دريا مي ريزد تأمين مي شود.
حدود ۷۸ درصد آب درياي خزر توسط رودخانه هايي كه در شمال دريا قرار دارد تأمين مي شود. مثل اورال و ولگا ۵ درصد از سواحل جنوبي و ۷ درصد از سواحل غربي.
درياي خزر پس از پيدايش در طول تاريخ اسامي مختلفي داشته است كه مشتق از طوايف يا قبايل و بعضاً شهرهايي است كه در كرانه آن زندگي و يا ساخته شده است و نامهاي خزر عبارتند از: درياي ديلم نام قومي بوده كه در سرزمين ديلم بين طبرستان (مازندران) تا آذربايجان زندگي مي كرده اند. درياي گيلان از نام قومي اقتباس شده كه به آنها گيل مي گويند و از چندين سده قبل از ميلاد مسيح در سرزمين امروزي گيلان زندگي مي كرده اند. اين قوم هنوز خوشبختانه در ايران زندگي مي كنند. خزر قبيله اي ترك زبان است كه در سده هاي ۷ و ۸ ميلادي به سواحل اين دريا مهاجرت كرده اند و اين قوم آريايي نژاد بودند. روسها در اواخر قرن نهم درياي خزر و مناطق آن را بازشناختند. ابن اسفنديار،  مورخ ايراني مي نويسد كه روميها در سال ۹۰۹ در درياي خزر دريانوردي مي كردند و به بندر آبسكون (يكي ديگر از نامهاي درياي خزر) مي آمدند. چيني ها آن را «سيخاي» (درياي شرق) ناميده اند. تركها آن را «كوچوك دنيز» و تاتارها آن را «آگ دنيز» ناميدند و روسها آن را «خوانسيك» مي ناميدند به نام قومي كه در قرن نهم تا سيزدهم در مصب رودخانه ولگا زندگي مي كردند. خزر براساس نام شهرها و كشورهاي مجاورش نيز نام گذاري شده بود مثل، طبرستان (مازندران امروز)، كوسوم، گيلان، فارسي،ساري، ماكو، سالياني، و مغان.
در حال حاضر درياي خزر يا درياي مازندران بيش از ساير اسامي در ايران و كاسپين در كشورهاي اروپايي و ديگر كشورهاي خارجي معروف مي باشد.
درياي خزر از نظر فيزيكي به سه بخش شمالي، مركزي و جنوبي تقسيم مي شود. بخش شمالي خيلي كم عمق و بخش مركزي بسيار عميق است و عمق متوسط آن به ۷۶۸ مترمي رسد و بخش جنوبي از بخش مركزي عميق تر است به طوري كه عمق آن به طور متوسط به ۸۲۰ متر مي رسد و حجم آب در اين بخش تقريباً برابر دو سوم كل آب درياي خزر است. لازم به ذكر است به لحاظ وسيع بودن درياچه خزر به آن دريا گويند.
«خليج قره بغاز» خليج كم عمق وسيعي است كه در كرانه خاوري اين دريا قرار دارد اين بخش از درياي خزر با صحراي سوزان مجاور است به همين علت آب دريا در اين بخش به شدت بخار شده و شور است. دماي آب در اين قسمت در تابستان گرم و دماي آن بين ۲۴ تا ۲۷ درجه و در پاييز از ۶/۰ تا ۱۶ درجه سانتي گراد متغير است. دماي آب در اعماق بين ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر به شدت كاهش مي يابد و از اين عمق و پايين تر كاهش دما يكنواخت است. تفاوت جرم حجمي آب در اين دو بخش باعث جابه جايي آب مي شود و اين جابه جايي كه يك حالت دوراني عمودي به خود مي گيرد باعث مي شود كه درياي خزر يك درياي آرام نباشد به طوري كه در توفان ها امواج به سرعت بوجود مي آيند و به سرعت هم ناپديد مي شوند امواج درياي خزر به شكل ثابت نيستند و معمولاً  بي نظم هستند. درياي خزر در ماههاي ارديبهشت و خرداد و تير و تا اواسط مرداد ماه آرام است.
سواحل جنوبي درياي خزر به نام خليج انزلي «تالاب انزلي» به وسعت ۲۰۰ كيلومتر مربع و خليح گرگان به وسعت ۴۰۰ كيلومتر مربع قرار دارد.
شبه جزيره ميانكاله همراه با مجمع الجزاير آشوراده به وسعت ۳۵ كيلومتر مربع بود كه بين درياي خزر و خليج گرگان قرار داشته كه در سالهاي اخير به علت افزايش آب درياي خزر بخشهايي از آن به زير آب رفته است.
حوزه آبريز درياي خزر در شمال ايران شامل آبهاي منطقه وسيعي از كشور مي شود. (۵/۱۵ درصد سطح كل كشور) و به علت همين وسعت و گسترش آن در طول جغرافيايي زياد، تنوع مناطق آبگير در رودخانه هاي موجود به شش زير حوزه تقسيم بندي شده كه يكي از اين شش حوزه، حوزه آبريز مرداب انزلي است كه از طريق تنگه باريكي با دريا ارتباط دارد و يازده رشته از رودخانه هاي حوزه آبريز درياي خزر قبل از ورود به دريا وارد تالاب مي شوند و از طريق تنگه ذكر شده با دريا ارتباط پيدا مي   كنند.
تالاب انزلي در كنار درياي خزر گذشته از اين كه به عنوان يك زير حوزه، حوزه آبريز خزر قابل اهميت است و به عنوان يك اكوسيستم طبيعي در كنار درياي خزر از ويژگي هايي خاص برخوردار مي باشد. ماهيان و ذخائر طبيعي درياي خزر از ديرباز جزو مهمترين منبع تغذيه و كسب درآمد ساحل نشينان و در واقع داراي ارزش اقتصادي بالا براي كشور بوده است و تالاب انزلي به عنوان زيستگاه مهم آبزيان و پرندگان مهاجر و محل تخم ريزي و مأمن و پناهگاه ماهيان درياي خزر كه بيشتر از نوع ماهيان باارزش اقتصادي بالا در دنيا محسوب مي شود كه در اين مقطع نياز به معرفي و شناخت بيشتر آن مي باشد.
موقعيت جغرافيايي حوزه تالاب انزلي:
در مورد تكوين تالاب انزلي نظرات متفاوتي است كه قابل قبول ترين اين نظرات اين است كه تالاب انزلي در آغاز قرن پانزدهم بر اثر تشكيل دو زبانه خشكي باريك و شني به پهناي ۲۷۰ تا ۹ كيلومتر و كاهش ارتفاع سطح آب دريا شكل گرفته بنابراين تالاب انزلي از نظر زمين شناسي بسيار جوان تشخيص داده شده و اعتقاد بر اين است كه در چند مرحله شكل گرفته است.
در حال حاضر تالاب انزلي با مساحتي كمتر از ۲۰۰ كيلومتر مربع و ۳۷ درجه و ۲۸ دقيقه عرض شمالي و ۴۹ درجه و ۲۵ دقيقه طول شرقي در جنوب غربي درياي خزر در استان گيلان واقع شده است از سمت شمال به درياي خزر، از شرق به روستاي پير بازار از غرب به كپور چال يا آبكنار و از طرف جنوب به صومعه سرا و قسمتي از شهرستان رشت محدوده مي شود. تالاب انزلي تا نيمه قرن هجدهم تا روستاي پير بازار گسترش داشته و وسعتي معادل دو برابر سطح كنوني داشته است.
محدوده آب تالاب به چهار بخش يا حوضچه آبي تقسيم مي شود:
۱- بخش شرقي كه حوضچه شرقي را تشكيل مي دهد (تالاب شيجان)ناميده مي شود و رودخانه چوگام به آن مي ريزد اين منطقه كم عمق بوده و داراي گونه هاي گياهي فراواني است. از جمله  نيزارها در آن گسترش دارد. عمق اين منطقه بين ۵/۱ تا ۸/۰ متر متغير است و از طريق رودخانه پيربازار به تله رسوب از آنجا به راسته خاله و در نهايت زير پل غازيان ختم مي شود. آبهاي حوضچه شرقي سريع تر از ساير حوضچه ها تخليه مي شود و زمان سكون آب در اين قسمت كمتر است.
بخش مركزي مقابل كانال انزلي و محل الحاق آب قسمتهاي مختلف تالاب و هدايت آن به سمت درياي خزر است. حوضچه مركزي در مقايسه با قسمت شرقي از وضعيت مناسب تري برخوردار است ولي در سالهاي اخير به علت هجوم گسترده گياهان شناور اين بخش در معرض خشك شدن است. رودخانه مهمي كه به اين بخش وارد مي شود سياه  درويشان است و از طريق اين قسمت به دريا متصل مي شود. بندر انزلي و شهر غازيان در رأس شبه جزيره غازيان و انزلي و در مجاورت تنگه ارتباطي با دريا بنا شده است. اين تنگه در واقع راه اصلي ارتباطي دريا به تالاب است و محل عبور كشتي ها و همچنين عبور ماهيها در تالاب و بچه ماهيها از تالاب به درياي خزر مي باشد.
بخش غربي (آبكنار)كه سابقاً  به نام خليج كپور چال ناميده مي شد طبق نظر كارشناسان درمقايسه با ساير مناطق تالاب زنده تر وفعال تر است.
اين قسمت بزرگترين قسمت آبي تالاب را تشكيل مي دهند و به دليل عمق و سطح نسبتاً زياد به درياچه اي مي ماند كه جز معدودي از نقاط در قسمت مركزي خود فاقد پوشش گياهي است و عمق آن گاهي به ۳ متر مي رسد و ادامه شيله رود (شيله سر) است كه شاخه اصلي آن داراي طولي معادل ۵/۶ كيلومتر و داراي شاخه هاي فرعي به طول ۵/۱۰ كيلومتر بوده و سرچشمه اصلي آن درجنوب شرقي كوههاي تالش مي باشد. تالاب انزلي نقش مهمي در اقتصاد صيادان منطقه دارد، به طوري كه بيشترين ماهيان باارزش درياي خزر به منظور تخم ريزي و توليد مثل و تغذيه به سمت اين منطقه مي آيند و سرانجام آب اين قسمت از طريق رودخانه سياه درويشان، تاپ روگا، پاشاروگا و نهنگ روگا به درياي خزر متصل مي شود.
تالاب سياه كيشم توسط شبه جزيره آبكنار (ماهروزه) و نيز رسوب گذاري و دلتاسازي رودخانه سياه درويشان از ديگر قسمتهاي تالاب انزلي جدا شده و جنوبي ترين قسمت تالاب را تشكيل مي دهد و مهمترين زيستگاه پرندگان مهاجر تالاب مي باشد.
عمق متوسط منطقه سياه كيشم حدود ۱ متر است و داراي چهار پهنه آبي يا به زبان محلي به نامهاي، كلاس، نرگستان، اسفند، آبكنار (ماهروزه) بوده و از طريق بهمبرروگاه به رودخانه سياه درويشان متصل شده واز آن به بعد مسير غربي تالاب را در پيش مي گيرد تا به درياي خزر متصل گردد.
وجود انبوه گياهان آبزي پناهگاه بسيار خوبي براي پرندگان مهاجر و بومي منطقه است. به لحاظ اهميت زيست محيطي و ارزشهاي بالقوه اين منطقه به عنوان پناهگاه و مركز تغذيه پرندگان مهاجر و آبزيان توسط سازمان محيط زيست ايران منطقه حفاظت شده اعلام گرديده است. (در تاريخ ۲۱/۶/۶۱ و مساحت اين منطقه ۴۵۰۰ هكتار مي باشد).
حوضه آبريز تالاب به سه محدوده زير تقسيم مي شود:
۱- بخش ساحلي
۲- دشتهاي حوزه آبريز
۳- دامنه هاي حوزه آبريز كه تقريباً از غرب به شفارود، از شرق به سفيدرود و از جنوب به كوههاي البرز محدود مي شود مساحت كلي حوزه آبريز معادل ۳۹۵۰ كيلومتر است. حوزه آبريز تالاب انزلي در دشت گيلان واقع شده است. دشت گيلان احاطه شده از سوي سه رشته كوه سلسله جبال البرز است كه همانند قوسي آن را در بر گرفته است.
ميزان بارندگي:
در بررسي هايي كه از لحاظ بارندگي ده ساله در ۱۷ ايستگاه كليماتولوژي در حوزه تالاب به عمل آمده مشخص شده كه متجاوز از ۹۵ % منطقه داراي بارشي به ميزان بيش از ۸۰۰ ميلي متر بوده و تنها در كمتر از ۵% اين منطقه بين ۸۰۰-۶۵۰ ميلي متر ميزان بارش را نشان داده است.
(ارائه ارقام ميزان بارش استخراج شده از كتابهاي ... مي باشد.)
رودها و زهكشهاي منتهي به تالاب (منابع آب تالاب انزلي):
در سفرنامه ها و مدارك تاريخي از رودهاي متعددي نام برده شده كه در حال حاضر بسياري از آنها از جريان افتاده و خشكيده اند.
در اين زمان به طور عمده تالاب انزلي توسط يازده رودخانه اصلي تغذيه مي شود كه از سلسله جبال البرز و كوههاي تالش سرچشمه مي گيرند و پس از طي كوهپايه  و دشت و همراه برداشتن ميزان زيادي مواد نيوژن و فرسايش دشت وارد تالاب انزلي شده و سپس از دهانه تالاب وارد دريا مي شود و سالانه حدود ۲ ميليارد متر مكعب آب ناشي از بارندگي در حوضه هاي آبريز به دهانه تالاب ريخته مي شود. حدود ۵۲% آب ورودي به منطقه مركزي، ۴۴% به منطقه شرقي و ۴% به منطقه غربي وارد مي شود.
نسرين آقا جان نوري
ادامه دارد