اگرچه اسلام، ابتدا، با دعوت سري افراد و سپس با دعوت آشكار نزديكان پيامبر(ص)، شكل گرفت: «و انذر عشيرتك الاقربين»(۱) (و نزديك ترين خويشاوندانت رابيم ده) با وجود اين، رواج و نفوذ اين آيين، بيشتر از طريق مسافران و رهگذراني كه به مكه و يا بعدها به مدينه مي رفتند، انجام يافت. مسافراني كه از نزديك با پيامبر(ص) ملاقات مي كردند و در اين ملاقات ها و ارتباط ها جانشان صيقل مي يافت. فطرت الهي و وجدان حقيقت جوي درونشان بيدار مي شد و بالاخره از درون فرو مي ريختند و جذب آيين روح بخش اسلام مي شدند.
از روش هاي موفق و مؤثر پيامبر(ص) براي انتشار اسلام، بهره گيري از موقعيت توريستي شهر مكه بود. در ماه هاي حرام، كافران از سرزمين هاي دور و نزديك و از طوايف مختلف، براي برگزاري مراسم حج به مكه هجوم مي آوردند. پيامبر(ص) از اين فرصت به خوبي استفاده مي كرد و آيين اسلام را بر آنها عرضه مي نمود. آموزه هاي اسلام با بيان دلنشين پيامبر در بسياري از افراد مؤثر مي افتاد و در بازگشت به ميان قوم و قبيله خود، از پيامبر و آيين او، به نيكي سخن مي گفتند و افرادي از قبيله خويش را شيفته ديدار با پيامبر مي كردند. از اين طريق، پيامبر توانست در دل تمام قبايل جاي باز كند و پيرواني به دست آورد.
نفوذ اسلام به قبايل مدينه كه ابتدا به هجرت حضرت به آن شهر و شكل گرفتن دار الاسلام انجاميد و سپس به صورت مركزي براي گسترش و نفوذ جهاني اسلام درآمد، تنها نتيجه و ثمره همان ملاقات ها و تماس هايي بود كه به شكل خصوصي يا عمومي در شهر مكه به هنگام مراسم حج، ميان پيامبر و مسافران كافر مدينه انجام مي گرفت.(۲)
با عنايت به اينكه مسجد در عصر حضرت رسول اكرم(ص) و ائمه معصومين از مهم ترين مكانها و مورد احترام همه بود، به همين جهت اكثر مسافران و هيئت هايي كه به انحاء مختلف به مكه يا مدينه مي آمدند سراغ مسجد را مي گرفتند. مسجد نيز محل پذيرش اين مسافران و گردشگران بود. پيامبرگرامي اسلام و به پيروي از حضرت ايشان ديگر ائمه با رويي باز آنان را مي پذيرفتند و با بيان پيام رسالت و امامت خويش به اين تازه واردان ،آنها را به اسلام دعوت مي كردند و بسياري از آنان از همين طريق به دين اسلام گرويدند.
حتي اين روند بعداز رحلت حضرت رسول(ص) نيز رواج داشت و مسافران به محض ورود به شهري به سوي مسجد جامع آن مي رفتند و بي محابا وارد آن مي شدند و در آنجا مانند خانه خود راحت بودند. چنانكه سفرنامه نويسان وقتي شهري را توصيف مي كنند بيشتر از همه جا از مسجد جامع آن خبر مي دهند. بدين جهت در اكثر مساجد جامع امكانات رفاهي گوناگون و حتي حمام و اصطبل براي مركبهاي مسافران فراهم بوده است؛ «ابن عربي» در فتوحات مكيه مي گويد كه، در هيچ شهري جز به مسجد جامع نرفت تا در آنجا دورافتادگان و جهانگردان همانند خود را ملاقات نمايد و با آنان انس بگيرد؛ او مي گويد: هرگاه پس از نماز عشاء بيرون مي رفتند مردان زيادي را مي ديدند كه كاسه هاي غذا مي بردند. اين غذا را مردمان خير براي غريبه ها مي فرستادند. به هيچ شهري وارد نشدم، مگر اينكه اين خصلت لطيف را از ويژگيهاي مسلمان آن شهر يافتم.(۳)
علاوه بر آن همان گونه كه ذكر شد، مسجد در طول تاريخ از اهميت و جايگاه ويژه اي در ميان مردم برخوردار بوده است و از مهم ترين پايگاه هاي مهم اجتماعي محسوب مي شده است. با توجه به اين امر، در اكثر نوشتار جهانگردان ذكري از مسجد شده است.
از جمله: «ابن بطوطه» از مسجدي كه بر سر قبر «خالد بن وليد» در شام بوده سخن به ميان مي آورد.(۴) و «ناصر خسرو» مي گويد: « و اندر اين شهر طبريه مسجدي است كه آن را مسجد ياسمن گويند. با جانب غربي، مسجدي پاكيزه در ميان مسجد دكاني (سكو) بزرگ است و به روي محراب ها ساخته و گرداگرد آن دكان درخت ياسمن نشانده كه مسجد را به آن بازخوانند.» «ابن جبير سياح» قرن ششم مي گويد:« يكي ديگر از مزارها قبري است در مسجد آدينه نيرب در اتاقي در سمت شرقي مسجد كه گويند از آن مادر مريم رضي الله عنهماست.»(۶) «مقدسي »متوفاي قرن چهارم مسجد النبي را اين گونه توصيف مي كند:« مسجد در دوسوم شهر سمت بقيع الغرقد به الگوي مسجد دمشق ساخته اند ولي بزرگ نيست. اين مسجد و مسجد دمشق را وليد بن عبدالملك ساخت و بني عباس بر آن افزودند.»(۷) «با اندكي دقت در نوشتار سياحان و گردشگران معروف قرون گذشته درمي يابيم كه اين امر نشان از جايگاه و اهميت مساجد در امر گردشگري دارد.
در اسلام مسجد جايگاهي به وسعت يك مكتب جامع و زنده و موقعيتي به پهنه آرمانهاي يك رسالت جهاني و ظرفيتي به فراخي همه بشريت و مقامي به بلنداي تكبير و تسبيح خدا دارد. طبق نصوص اسلامي: (۸) «السياحه في التي لزوم المساجد- جهانگردي و جهان نگري در ملازمت مسجد انجام مي گيرد.»(۹)
همان طور كه مجاهدان اسلام حاملان فرهنگ اسلام بودند و در خط سير خود مساجدي مي ساختند، جهانگردان و تاجران و بازرگانان مسلمان نيز اين چنين بودند و در مسير حركت خودشان مساجدي ايجاد مي كردند و بدين ترتيب در پيشرفت اسلام سهيم مي شدند؛ يكي از جهانگردان مسلمان به نام «ابن فاطمه» هنگامي كه به آخر سرزمين غنا رسيد به ماوراي آن نظري افكند و از حاضران درباره آن پرسيد، گفتند: سرزمين كفر است. گفت: نه، به خداي سوگند مساجد را نمي سوزانند، مگر جبار كينه توز، اينان مردماني پاك نهادند كه شر نمي شناسند. روز به پايان نرسيد كه مسجدي از گل ساختيم و سقفش را با برگ خرما و چوب پوشانديم. شيخ بزرگي از همراهان انتخاب شد كه نماز را در آنجا اقامه كند و در خدمت مسجد باشد، او را گذاشتيم و رفتيم. پس از چند ماهي كه بازگشتيم ديديم آنجا سرزمين اسلام شده است و مردم چند ميل در چند ميل مسلمان شده اند؛ پيروان طريقه هاي تصوف كه براي تجارت از غرب هندوستان تا جنوب و مشرق اقصي در حركت بودند به هر جا مي ر سيدند زاويه مي ساختند و چيزي نمي گذشت كه همان جا سرزمين اسلام مي گشت.(۱۰)
در حال حاضر يكي از جلوه هاي گردشگري در سرزمين پهناور جهان اسلام اماكن مذهبي و مساجد هستند كه مورد توجه ويژه جهانگردان مي باشد. سالانه هزاران تن از مسلمانان، گردشگري را با نيت زيارت اماكن مقدسه و حضور مساجد مهم و قديمي و آشنا شدن با تاريخ كهن و بناي آنها آغاز مي كنند. بافت قديمي توأم با معماري اصيل و هنري كم نظير و عناصر تشكيل دهنده آن، گنجينه فرهنگي باارزشي به شمار مي آيند كه نمايانگر روند تاريخي حيات اجتماعي و عبادي اين اماكن مقدس مي باشد. با مطالعه و شناخت اين ويژگي ها، جهانگردان و گردشگران مي توانند به زوايا و ابعاد غيرمدرن و ناشناخته اي از كاركردهاي متنوع مساجد پي ببرند. بررسي و شناخت ويژگي هاي عناصر تشكيل دهنده شهرهاي قديمي كشورهاي اسلامي همانند مساجد جامع و مساجد محله اي، بازار و ارگ مي تواند برخي از زواياي مبهم و ناشناخته تاريخ و فرهنگ غني اسلامي را آشكار نمايد و تا حد قابل توجهي كمبود منابع و اسناد مدون تاريخ اجتماعي و هنر را جبران كند. نگاهي عميق به سير تحول مساجد در شهرهاي اسلامي، بر اهميت اين بناهاي مذهبي و حفظ آن در جهت صنعت جهانگردي مي افزايد. همان گونه كه تجسم خارجي همه اديان را پرستشگاه ها و عبادتگاه هاي آنهاتشكيل مي دهد، بارزترين تجسم خارجي بينش اسلامي در مسجد تجلي پيدا مي كند. مسجد به عنوان اولين هديه دين اسلام در محله قباي مدينه بنا شد و سپس مسجد النبي بنيان  گرديد. از آن پس ساخت مسجد در تمام سرزمين هاي اسلامي به عنوان عملي عبادي تلقي مي شد و هماهنگ با رشد و توسعه سرزمين هاي اسلامي، مساجد نيز به صور و سبك هاي مختلف در كشورهاي اسلامي ظاهر گشت.
سده ۱۰ تا ۱۲ هجري قمري در نوار جغرافيايي آناتولي فلات ايران، شبه قاره هند از آگرو تا اسلامبول در سرزمين هاي ذي نفوذ عثمانيان و صفويان دوران شكوفايي بناهاي عظيم با كاربرد اسلامي، به ويژه مساجد به شمار مي آيند. اگرچه «محراب»، «منبر»، «گنبد» و «مناره» كه مجموعاً فضاي كالبدي مساجد را تشكيل مي دهند، در وهله اول توجه گردشگران و جهانگردان را به خود جلب مي كند.(۱۱)
در كنار اين امر تعدادي از مساجد معروف در كشورهاي اسلامي وجود دارند كه به عنوان مكاني زيارتي براي مسلمانان محسوب مي شوند و هر سال تعداد بي شماري از گردشگران مسلمان با انگيزه زيارت اين اماكن مقدس به آن رجوع مي كنند. مساجد مقدسي چون مسجد الاقصي- مسجد النبي- مسجد الحرام- مسجد كوفه- مسجد قبا- مسجد ذوقبلتين- مسجد حنيف- مسجد براث و مسجد سهله و مسجد غدير و... سالانه پذيراي تعداد بي شماري از گردشگران مسلمان مي باشند.
محمد علي موظف رستمي
پي نوشت ها:
۱- قرآن كريم- سوره شعراء آيه ۲۱۴
۲- مخلصي عباس- روابط فردي با توريستهاي غيرمسلمان مقالات همايش جهانگردي ج ۱ صف ۳۲۵
۳- مونس حسين- المساجد- ص ۳۲
۴- ابن بطوطه- رحله- ص ۸۶
۵- خسرو قبادياني ناصر- سفرنامه- ص ۲۲
۶- ابن جبير- سفرنامه- ص ۲۴۳
۷- محرمي غلامحسين- نقش مسجد در جامعه اسلامي- ص ۵۸
۸- زنجاني عميد- ريشه هاي انقلاب اسلامي- ص ۳۲
۹- سفينه البحار- ج ۱- ص ۶۰۰
۱۰- مونس حسين- المساجد- ص ۴۰
۱۱- روزنامه ايران- مسجد ايراني- روز يكشنبه ۵ مهر ۱۳۷۷

نبود مديريت صحيح و عوارض ناشي از پسماند هاي مصرف منابع طبيعي تجديدناپذير به عنوان يك تهديد جدي به ويژه كشورهاي در حال توسعه به شمار مي رود و چنانچه اين كشورها رفع اين معضل را سر لوحه برنامه هاي خود قرار ندهند با خطر تخليه منابع طبيعي و آلودگي محيط زيست مواجه خواهند شد كه در نتيجه فرآيند توسعه اين كشورها را منجر به شكست مي كند. اين مشكل در كشور ما هم وجود دارد و بخصوص در مناطق شمالي كشور بيشتر به چشم مي خورد.
امروزه مديران شهري در مناطق شمال كشور منابع طبيعي را به عنوان منبعي رايگان براي اعمال مديريت و رفع مشكلات قلمداد مي كنند. اين گروه در محاسبات جاري براي سازماندهي زباله هاي خانگي، نخاله هاي ساختماني و دفع ضايعات شهري و روستايي به همه زمينه ها از جمله حمل و نقل و جمع آوري توجه مي كنند، اما عرصه هاي منابع ملي به ويژه اراضي جنگلي را كه از ثروتهاي ملي و تأمين كننده حيات سالم يك كشورند نمي سنجند. همه ما معتقديم كه اجتماع عظيم گياهان تحت شرايط فعلي حاكم بر زمين يكباره بوجود نيامده بلكه در دورانهاي مختلف زمين شناسي تشكيل و تكوين يافته اند و جنگلهاي حاضر امانتي است ملي و فراملي كه بايد آن را به آيندگان سپرد. جنگلهايي كه از نقشهاي آن مي توان به جلوگيري از سيلهاي ويرانگر، ممانعت از حركت توده هاي عظيم برف به شكل بهمن از طريق افزايش زمان ذوب برفها بر روي شاخ و برگ درختان منبع توليد اكسيژن، از طريق فتوسنتز اشاره كرد و همچنين به عنوان محيط زيست طبيعي و مامن بسياري از حيوانات وحشي و پرندگان هستند. اما امروزه جنگلهاي زيبا و سرسبز، محلي براي رهاسازي زباله ها شده و از آن جا كه تنها انباشت غيرمديريتي و سنتي و تلنبار كردن زباله در بيشتر اين مناطق از جمله شهرستان تنكابن صورت مي گيرد، ابتدا زيبايي و طراوت جنگل را مورد تجاوز قرار مي دهد و چون زباله ها به صورت بسيار نامنظم و غيربهداشتي در مكاني نامناسب به ويژه در عرصه هاي جنگل تخليه مي شود و هيچ گونه عمليات آماده سازي براي دفن بهداشتي آن صورت نمي گيرد خود سبب بروز پيامدهاي ديگري از قبيل آلودگي آبهاي سطحي و زيرزميني بر اثر نشت شيرابه هاي زباله مي شود.وابستگي محل هاي دفن در جنگل به عواملي همچون بالا بودن سطح آبهاي زيرزميني فراواني رودخانه و آبهاي سطحي جاري و ايستا و حجم بالاي مواد آلي رطوبت زباله و تخليه تانكرهاي دفع پسابهاي مختلف موقعيتهاي مناسبي را براي انتقال شيرابه زباله تا دور دست فراهم مي كند كه در اين ميان ضمن اشباع خاك پيرامون محل دفع خشكاندن درختان در مسير شيرابه  به بسياري از رودخانه هاي مصرف آب شرب نيز راه مي يابد. تغذيه حيوانات اهلي و وحشي نيز از عواملي است كه مي توان به آن اشاره كرد.
آيا صحيح است كه محيط جنگلي كه فاقد انواع صداهاي گوشخراش و مخرب محيط شهري است و محيطي امن و آرامش بخش براي استراحت انسانهاي خسته از فعاليت در مراكز شهري و صنعتي در ايام فراغت است اينگونه و بر اثر نبود مديريت غيرمتخصص از بين ببريم؟ امروزه بيشتر توجه مطبوعات و رسانه ها نسبت به قطع درختان جنگلها و مساحت جنگل هاي ايران و عوامل تخريب جنگل هاي كشور است ولي متأسفانه به عامل دفن زباله در اين مناطق جنگلي توجهي نشده است.
بومي كردن و تطبيق دانش مديريت شهري بر نيازها و شرايط بومي و اقليمي و اصلاح پاره اي از قوانين و تبصره هاي قانوني مورد نياز و ترويج فرهنگ حفظ و حمايت از منابع طبيعي به عنوان مصارف عمومي مي تواند به عنوان استراتژيهاي مورد عمل در جهت اجراي سيستمهاي حفاظت مورد بررسي و اجرا قرار بگيرد.
مهسا درخشان، دانشجوي رشته مهندسي محيط زيست

امروزه در بحث هاي مربوط به كنترل ترافيك و رفت و آمد شهروندان راهكارهاي علمي به عنوان مهم ترين اولويت علمي مطرح است. مهم ترين راههاي برون رفت از مشكلات حمل و نقل كنوني شهر تهران استفاده از برنامه هاي كوتاه، ميان و دراز مدت برگرفته از تجربيات داخلي، منطبق با فرهنگ بومي است و در آن اتوبوس، مترو و تاكسي توسعه مي يابند تا برتري خود را نسبت به وسايط شخصي به اجرا گذارند. حمايت همه جانبه شوراي شهر در جهت استفاده از فن آوري برتر بين  المللي در شركت متروي تهران بسياري از مشكلات فعلي را برطرف مي نمايد، توسعه اين شبكه سبب خواهد شد اسكلت حمل و نقل شهري شكل بگيرد و ساير وسايط جهت تكميل شبكه توسعه مي يابند. به عنوان مثال امروزه اتوبوس ها مسافران را از جنت آباد، پونك و... به ايستگاه صادقيه مي آورند تا ساير مسيرها را با مترو سپري نمايند. اين عمل مانع حضور گسترده اتوبوس و بسته شدن خيابان هاي مركزي شهر مي شود و جمعيت از تونل  هاي زيرزميني با سرعت يك ربع در ساعت به مركز شهر مي رسند. از طرفي شركت واحد اتوبوسراني فرصت مي يابد امكان جابجايي بيشتر و سريعتري را براي شهركهاي اطراف ايستگاه فراهم كند و از انتظار بازگشت اتوبوس ها از ترافيك گره خورده رنج نمي برد. در واقع بر اساس ساعت برنامه ريزي مي نمايد و ريسك از دست دادن اتوبوس كاهش مي يابد. از طرفي ساخت اتوبوس هاي مناسب ترافيك تهران با راه  اندازي و ساخت سيستمي كوچكتر از اتوبوس و بزرگتر از ميني بوس سبب خواهد شد اتوبوس هاي شهري جديد با ابعاد مناسب تر كمتر خيابان ها را سد نمايند . تغيير انرژي مصرفي در وسايط عمومي از ديگر مسائل مطرح است زيرا تهران از لحاظ هوا يكي از آلوده ترين شهرهاي جهان است. مترو با بهره برداري از انرژي الكتريسيته توان تنفسي شهر را افزايش مي دهد زيرا هر چه بيشتر توسعه يابد از توليد دود و آلاينده هاي هوا توسط ساير وسايط نقليه مي كاهد. به عنوان مثال اگر امروز ۷۰۰ هزار مسافر را جابجا مي كند از حضور حداقل ۳۰۰۰ اتوبوس گازوئيلي در سطح شهر جلوگيري مي نمايد. ضمناً طرح گازسوز كردن اتوبوس و سفارش خريد اتوبوس هاي جديد فقط با سوخت گاز چهره آينده شهر را عوض خواهد كرد.
تاكسيراني از ديگر مشكلات شهر است . وجود مسافر كش هاي ديگر كه گاه به صورت سرگردان در شهر تردد مي نمايند موجبات سنگيني ترافيك را فراهم مي آورند. »تاكسي هاي كهنه كه فاقد شتاب لازم براي حركت مي باشند به اضافه ميني بوس هاي فرسوده در تقاطع ها و پشت چراغ قرمز به تعداد اندكي از اتومبيل هاي پشت سر اجازه عبور سريع را مي دهند و اين يعني اتلاف وقت در پشت صف هايي كه قطاري كند را به جلو مي راند، به نظر مي رسد تصميم بر اين است كه اين قطار ترافيك را كه كم كم در حال توقف كامل است سرعت بيشتري دهند. ورود تاكسي هاي پيشرفته و توسعه ايستگاه ها، شبكه منظمي را فراهم مي نمايد. اين عمل سبب تصميم سازي براي خودروهاي سرگردان و شهرونداني است كه به عدم برنامه ريزي سفرهاي درون شهري معترضند. مردم تهران برنامه مي خواهند و اطلاع رساني از انجام فعاليت ها مي تواند آنها را آماده كند. به عنوان مثال نصب زمان سنج در كنار چراغ هاي راهنمايي باعث شده كه ديگر رانندگان از بوق زدن هاي ممتد و اعتراضي پرهيز كنند. افزايش واگن ها و بهره برداري از سيستمي كه زمان را در مترو به ۴ دقيقه كاهش دهد، باعث خوشحالي مسافران خواهد شد و بسياري از افراد شاغل در انتظارند با فراهم شدن شرايط فوق خودروهاي شخصي خود را به داخل شهر نياورند و به جاي آن از مترو استفاده كنند. ساماندهي موتورسيكلت ها به عنوان بخش ضروري در برنامه ترافيك جاي دارد. تخلفات گسترده و عدم كنترل به دليل عدم وجود پلاك در برخي موتورسيكلت ها، سرعت غيرمجاز، پرش و مانور در خيابان هاي اصلي شهر و تجاوز به پياده روها موجب نارضايتي شهروندان شده است.
احترام به حقوق عابر پياده و محور قرارگرفتن حمل و نقل عمومي سبب خواهد شد با بهره گيري از وسايط هوشمند نظم را به عنوان اصل اول به ارمغان آورد و در نهايت با ارتباط بزرگراه هاي موازي به يكديگر در ساعات اوج ترافيك امكان استفاده از خطوط جاده اي ديگر را فراهم آورد و تابلوهاي ديجيتال راهنمايي در تعيين و اعلام مسير نقش مؤثرتري خواهند داشت. ترميم چاله هاي شهر كه به دنبال دستور شهردار تهران شتاب گرفته است و همچنين رفع موانع بويژه در پل ها و خيابان هاي اصلي توان حركتي ناوگان شهر را افزايش مي دهد، آنچه امروز براي حل مشكلات حمل و نقل تهران ضروريست توجه شهروندان به قوانين شهر و همكاري با مديران شهري است. اين امر در صورتي تحقق خواهد يافت كه تقويت و توسعه حمل و نقل عمومي در اولويت قرار بگيرد.
احمدنيارييس
كارشناس ارشد مديريت شهري