مازيار فكري ارشاد

از هر كس بپرسيد كه دوست دارد ساختمان شوراي شهر محل اقامتش چه شكلي داشته باشد، بعيد است يك سازه تخم مرغي شكل در حال فرو افتادن يا يك بستني قيفي در حال آب شدن را بپسندد.

تجربه در اروپا
افزايش قيمت مواد سوختي، كاهش منابع انرژي، سياست هاي صرفه جويانه و قوانين سخت گير اتحاديه اروپا معماري كشورهاي عضو اين اتحاديه را به طور غيرمستقيم تحت تاثير خود قرار مي دهد. اين روزها در اروپا، بهينه سازي و كاهش مصرف سوخت و انرژي فاكتوري مهم در طراحي هاي معماري آن سامان به شمار مي رود. بر اساس همين خط مشي ها، معماري معاصر اروپا دستخوش تغييرات بنيادين شده و نظام مهندسي در اتحاديه اروپا به نظم و نسق تازه اي در بهينه سازي مصرف انرژي و پاك سازي محيط زيست، خو مي گيرد. به اين بهانه نگاهي داريم به بعضي از آثار نورمن فاستر انگليسي، يكي از بزرگترين معماران حال حاضر جهان كه از پيشگامان رعايت استانداردهاي مصرف انرژي و دميدن وجه هنري و روح زيبايي شناسانه در كالبد معماري، در تعامل با محيط زيست به شمار مي رود.
از هر كس بپرسيد دوست دارد ساختمان شوراي شهر محل اقامتش چه شكلي داشته باشد، بعيد است يك سازه تخم مرغي شكل در حال فرو افتادن يا يك بستني قيفي در حال آب شدن را بپسندد. اما اين دقيقا همان ايده نورمن فاستر در طراحي ساختمان شوراي شهر لندن بود كه در سال ۲۰۰۱ ، جايگزين ساختمان قديمي اين شورا شد.
در ميان شلوغي حاشيه جنوبي رود تيمز، يك سازه عجيب و غريب مي بينيد كه به يك سفينه فضايي بيشتر شباهت دارد تا يك ساختمان دولتي. اين طرح هوشمندانه و بازيگوشانه كه توسط يكي از مشهورترين و پركارترين معماران حال حاضر بريتانيا طراحي شده، هشتاد و يك ميليون دلار براي دولت توني بلر هزينه داشته است.
اين تنها يكي از ۱۶۷ سازه معماري است كه لرد نورمن فاستر متولد ۱۹۳۵ در سراسر جهان طراحي كرده است. با اين كارنامه پربار، فاستر كه هم اكنون به عنوان مديرعامل شركت مهندسان مشاور فاستر و شركا فعال است حدود هشتاد پروژه ديگر را در حال حاضر در دست دارد.
موفقيت جهانگير فاستر در سايه اعتقاد عميق او به نگرش هنري و بار معنايي تكنولوژي روز در معماري به دست آمده است. اولين برخوردهاي او با پديده هاي تكنولوژي معاصر در معماري، زماني به وجود آمد كه فاستر در اوائل دهه شصت با دانشكده معماري دانشگاه ييل در چند پروژه انبوه سازي همكاري كرد. اين ديدگاه تلفيقي هنري - تكنولوژيك در پروژه هايي چون فرودگاه چك لاپ كوك و دفتر مركزي بانك شانگهاي (هر دو در هنگ كنگ) همانقدر مشهود است كه در آثاري از قبيل محوطه وسيع موزه بريتانيا در لندن. در دهه هاي هفتاد و هشتاد ميلادي فاستر با طراحي ساختمان هاي بهره گرفته از فن آوري جديد معماري و سيستم هاي تهويه طبيعي هوا و تركيب آن با زيبايي شناسي معماري، شهرت فراوان پيدا كرد.
در تالار جديد شوراي شهر لندن، فاستر بر سر دو هدف اوليه با كارفرما به توافق رسيد. اول كاستن از ميزان مصرف انرژي و تقليل آن به حدود يك چهارم ميزان معمول براي يك ساختمان رسمي اداري و دوم، جامه عمل پوشاندن به وعده دولت بريتانيا مبني بر ايجاد دولت شفاف و برقراري و تسهيل ارتباط بين مراجعان و مديران دولتي.
مهندسان مشاور فاستروشركا كه بيش از سيصد آرشيتكت مجرب را در استخدام خود دارد، به واسطه تلاش در دستيابي به امكانات بالقوه كاهش مصرف انرژي، شهرت و اعتبار روزافزوني به دست آورده است. اوج اين اعتبار در ساختمان كومرتس بانك آلمان در شهر فرانكفورت و به سال ۱۹۹۷ به دست آمد. آنجا كه فاستر با تعبيه يك بادگير بلند در وسط ساختمان شصت طبقه اين بانك و اجراي يك سازه چند طبقه باعنوان «باغ هاي آسماني » در مقابل ورودي ساختمان،  با هدف استفاده از تهويه طبيعي هوا بجاي دستگاه هاي عظيم و آلوده ساز تهويه مطبوع، انقلابي نوين در طراحي امكانات تهويه هوا در ساختمان هاي بلندمرتبه به وجود آورد. همچنين در بازسازي فرمانداري برلين به سال ۱۹۹۹ فاستر با استفاده از لوله هاي به هم چسبيده بلند براي تالار جلسات رسمي دولت محلي، امكانات تصفيه طبيعي هوا را فراهم ساخت و با تعبيه يك نورگير شيشه اي عظيم و سه طبقه براي دريافت نور روز از گنبد شيشه اي جديد اين ساختمان موفقيتي قابل ذكر كسب كرد.
فاستر با جسارت، اين ايده كه ساختمان هاي اداري و دولتي بايد وراي كاركرد تعريف شده شان مبلغ بازگشت به طبيعت و استفاده از امكانات طبيعي موجود باشند را در محافل معماري اروپا جا انداخت. در چنين شرايطي فاستر براي طراحي ساختمان جديد شوراي شهر لندن برگزيده شد. او كه درواقع ساختمان هاي عمومي و دولتي را به محلي براي تحقيق و نوآوري با هدف احداث سازه هايي با حداقل ميزان انتشار گاز كربنيك درآورده در طراحي تالار شوراي شهر لندن، مخروطي كروي شكل را براي راس سازه و محل برگزاري جلسات شوراي بيست و چهارنفره شهر لندن در نظر گرفت.
باتوجه به اين واقعيت رياضي و هندسي كه يك كره، ۱۸ درصد سطح ديوار كمتري از يك فضا با ديوارهاي تخت و مساحت مساوي دارد، ميزان تابش نور و گرماي خورشيد بر سطح سازه كاهش محسوسي يافته است.
ضمناً مايل بودن نماي سازه به سمت جنوب درحالي كه بعضي از طبقات انگار از روي هم لغزيده و جابجا شده اند در اين كاهش سطح برخورد با اشعه خورشيد موثر است.
در بخش دوم توافق با كارفرماي دولتي، فاستر محافظه كاري سنتي ارگان هاي دولتي و سياستمداران انگليسي را به چالش طلبيد و با طراحي يك رمپ معلق كه از طبقه هشتم و از گنبد تخم مرغي عظيم ساختمان به پائين لغزيده و دسترسي راحت و آسان مراجعان به اعضاي شوراي شهر مستقر در طبقه هشتم را تسهيل مي كند، شفافيت حرف هاي دولتمردان را در عمل به شعار دولت شفاف و ارتباط نزديك با ارباب  رجوع به بوته آزمايش مي گذارد.
افكار و ايده هاي فاستر در دو ساختمان برلين، ارزش هاي اساسي و عرف هاي بنيادين هنر و اعتقادات ژرمن ها مبني بر شعار «هنر در خدمت ترقي جامعه» را زير سوال برد. اعتقاداتي كه باعث شعله ورشدن آتش دو جنگ جهاني از آن خطه شد. در طراحي و معماري داخلي ساختمان شوراي شهر لندن هم، فاستر زيبايي را فداي ايده آل ها نكرده است. در سالن زيباي جلسات، چشم انداز شمالي از وراي شيشه هايي مخصوص با مقطع سفيد و آبي رنگ (مقطع شيشه هاي معمولي سبزرنگ است) نوري زلال، طبيعي و ملايم، درست مثل نقاشي هاي ورمير را به درون تالار پاشيده است.
ساختمان شوراي شهر لندن همچنين بيادآورنده عادات اروپاييان در صرفه جويي مصرف انرژي و كاهش ميزان گازهاي گلخانه اي است. درحالي كه معماران آمريكايي در بند فرم هاي ناموفق دهه هشتاد خود گير كرده اند، اروپا سالهاست كه در تعامل با نيازهاي اقتصادي و زيست محيطي تطابق پذير نشان مي دهد.
فاستر ۶۸ ساله همچنان در پروژه هاي متعدد حال حاضر خود از تكنيك هاي بهينه سازي مصرف سوخت و كاهش مصرف انرژي بهره مي جويد و در اين زمينه پيشتاز است.
روزنامه نگار

محمد محمد پور
حالا كه زلزله بم آمده و فاجعه اي به بار آورده، همه نگاه ها به سمت پايتخت برگشته. «نكند نوبت تهران باشد؟»
حالا - حداقل براي چند روز - همه جدي شده اند. شوراي شهر تذكر جدي مي دهد كه سازه هاي تهران بايد مقاوم باشند، نمايندگان مجلس هشدار مي دهند، مديريت بحران فعال شده و همه و همه در فكر هستند. اما تا چند روز؟ تا چند روز اين توصيه ها و اين هشدارها ادامه خواهد داشت؟ آيا بعد از اين موسم كوتاه و زودگذر، دوباره نوبت فراموشي است؟ تجربه كه اينطور نشان مي دهد. نوربخش ميرزايي رئيس مركز لرزه نگاري موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران در گفت وگويي با زيباشهر، درباره زلزله تهران هشدار داده است.
اين سوال همه تهراني هاست. آيا زلزله اي، تهران را تهديد مي كند؟ و اين تهديد تا چه اندازه جدي است؟
ترديدي درباره اينكه گستره تهران در منطقه زلزله خيز قرار گرفته نيست. به راحتي مي توان به گذشته رجوع كرد و پاسخ گرفت. زماني كه شهر ري رونق داشت و تهران به صورت روستايي بود، ري با زلزله اي به بزرگي ۶/۷ ريشتر تخريب شد.
رجوع به گذشته مبناي علمي دارد؟
بله، يكي از دو روش، تشخيص زلزله خيز بودن منطقه اي است.
روش ديگر؟
با استفاده از فرمول هايي كه طول گسل يا طول قطعه اي از گسل در آن كاربرد دارد.
حالا تهران روي چند گسل قرار گرفته؟
خب، گسل هاي متعددي هست. يكي گسل شمال تهران در كوهپايه هاي البرز و چسبيده به شهر. متاسفانه روي اين گسل به شدت ساخت و ساز صورت گرفته. شواهد جنبش اين گسل قابل تشخيص است.
مي توان بزرگي اش را برآورد كرد؟
تا حدي.
چقدر؟
ببينيد متاسفانه پيشينه زلزله هاي گسل شمال تهران موجود نيست اما با استفاده از محاسباتي مي توان به بزرگي زلزله احتمالي رسيد. ما زلزله بزرگي كه مربوط به شمال تهران باشد سراغ نداريم. بررسي روي طول قطعه اي از گسل نشان مي دهد كه حداقل بزرگي قابل برآورد ۲/۷ است. البته با توجه به كل گستره مي توان آن را ۵/۷ هم برآورد كرد.
گفتيد روي اين گسل هم ساخت و ساز صورت گرفته؟
بله متاسفانه.
زمان را مي توان پيش بيني كرد؟
زمان وقوع زلزله؟
بله.
يكي از مشكلاتي كه الان وجود دارد مساله زمان است. زمان قابل برآورد و تخمين نيست. مشكلي كه حالا ما داريم اين است كه نمي توانيم بگوييم زلزله تهران كي مي آيد.
طول اين گسل چقدر است؟
حدود ۹۰ كيلومتر اما طول قطعاتي كه در عملكرد، مي تواند شكسته شود حدود ۶۰ كيلومتر است.
گسل هاي ديگر چطور؟
به فاصله ۱۵ كيلومتر از اين گسل ما گسل مشا را داريم كه طول كلي اش ۲۱۰ كيلومتر است.
كجا؟
در شمال شرقي تهران. مشأ فشم!
تاريخچه زلزله هاي اين گسل در دسترس هست؟
بله، ما روي اين گسل زمين لرزه هايي به بزرگي ۷/۷ را هم داريم. در جنوب تهران هم بايد از گسل كهريزك اسم برد. اينها جزو مهم ترين ها هستند. سابقه زلزله خيزي گسل كهريزك هم روشن است. ما روي اين گسل زلزله اي به بزرگي ۶/۷ را داشتيم اما هيچ خرابي اي به بار نياورد. آن زمان شهر ري مركزيت داشت.
زمانش كي است؟
سده چهارم قبل از ميلاد مسيح، البته در سال ۸۵۵ ميلادي هم يك زلزله با بزرگي ۱/۷ آنجا رخ داده.
طول اين گسل چطور؟
اين گسل ۴۰ كيلومتر نمود سطحي دارد. ما نبايد زلزله احتمالي را كمتر از اين تلقي كنيم. شايد حداكثر ۵/۰ واحد، اينور و آنور باشد ولي حدودش همين است.
اين زمان هايي كه اعلام مي شود كه فلان تاريخ زمان زلزله احتمالي است، مبناي درستي دارد؟
اينها بر اساس مطالعات آماري گذشته است كه مثلا به طور ميانگين اينقدر طول مي كشد زمين لرزه اي با بزرگي معين رخ دهد. يك تقريب سرانگشتي به ما مي دهد نه بيشتر.
ميانگين چقدر است؟
ببينيد در محاسبات آماري هر ۱۸۰تا۱۹۰ سال دوره بازگشت زمين لرزه تخمين زده مي شود. آخرين زلزله اي كه روي گسل مشا ثبت شده سال ۱۸۳۰ ميلادي است. از آن موقع تاكنون در گستره تهران و اطرافش زمين لرزه ويرانگري نيامده. البته ممكن هم است تا سال هاي دراز ديگر خبري از آن نباشد.
نمي شود قبل از وقوع زلزله تهران، آن را پيش بيني كرد؟
بستگي دارد به اينكه اين زلزله با پيش لرزه همراه باشد يا خير. ببينيد به زبان ساده زلزله وقتي مي آيد كه انرژي نهفته آزاد شود. دو قطعه زميني كه اصطلاحا به هم قفل شده اند بر اثر آزاد شدن اين انرژي از هم بازمي شوند. نمي توان گفت روي كدام نقطه از اين گسل انرژي آزاد خواهد شد. روشهاي علمي اي وجود دارد كه بعد از زلزله مي توان نشان داد نقاط كجاها بوده.
در مركز تهران گسل قابل توجهي نيست؟
گسل هست اما فرعي ترند.
پس گسل هاي با اهميت همين سه تا هستند؟
البته گسل پارچين هم هست، نزديك به ۷۰ كيلومتر. البته زلزله بزرگ گسل كهريزك را برخي ها به گسل پارچين نسبت مي دهند .
الان امن ترين نقطه ايران كجاست؟
بخش هاي مركزي. اطراف يزد كه تراكم جمعيت در اين نقاط بسيار پايين است.
ناامن ترين چطور؟
كل نوار شمالي ايران. البته نمي توان نقطه دقيقش را مشخص كرد . ولي دشت لوت، داخلش پايدار تشخيص داده شده وحاشيه اش بسياربسيار ناپايدار است. از سال ۱۳۴۷ تاكنون ۹ زلزله با بزرگي حتي ۵/۶ در اين نقطه ثبت شده.
براي مناطق شهري، زلزله با چه شدتي خطرناك است؟
حول و حوش ۵/۵ ولي براي نقاط روستايي۵ .
الان تهران چند شبكه لرزه نگاري دارد؟
يك شبكه با ۱۲ ايستگاه. البته با مصوبه هيات دولت از ۱۲ آذرماه سال جاري، موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران رسما موظف به اطلاع رساني سريع در اين باره شده است. قبلا اين كار را مي كرديم اما موظف نبوديم. در زلزله بم هم اين ژئوفيزيك بود كه رسما اعلام كرد مكان وقوع زلزله آنجا بوده.
الان مسوولان هشدارها را جدي مي گيرند؟
در جلسات همه جدي مي گيرند. براي تصميم گيري ها مشكلي نيست ولي در مرحله عمل چيزي مشاهده نمي شود. ساختمانهايي كه ساخته مي شوند در پشت اين نماي زيبا مأمن بسيار ناامني هستند.
شما پيشنهادي داريد كه در سازه ها از مشاوره كارشناسان موسسه استفاده شود؟
مهندسان زلزله، تحقيقات بسياري در گستره تهران انجام داده اند. از اين تحقيقات مي توان در احداث سازه ها بهره برد. بايد طوري آنها را ساخت كه بتوانند انرژي آزاد شده را تحمل كنند و اگر دستورالعمل ها اجرا شود مشكلي پيش نمي آيد ولي كنترل نمي شود ومتاسفانه مي بينيم كه به راحتي تاييديه و پايان كار مي دهند.
چه مي شود كرد؟
اساسي ترين كار اين است كه جلوي ساخت و ساز بي رويه را بگيرند. ما تحقيقاتي انجام داده ايم كه كدام مناطق روي گسل قرار دارند. بايد از گسلها فاصله گرفت نه براي اينكه تخريبي نباشد، براي اينكه ميزان تخريب كمتر باشد و تلفات جاني نداشته باشيم. متاسفانه برخي از دانشگاه ها در شمال تهران دقيقا روي گسل قرار دارند.
دانشگاه شهيد بهشتي؟
اسم نبرم بهتر است. مراكزي مثل بيمارستانها بايد كاملا ضدزلزله باشند. بيمارستانها كه امدادرسان هستند بايد خودشان بتوانند پابرجا بمانند. الان در بم بيمارستانها تخريب شده. خب، اينطور نبايد باشد.
سازه هاي موجود را مي توان ايمن كرد؟
صددرصد. فقط يك مقدار هزينه بر است. بايد كنترل بيشتري كرد كه در صدور مجوز براي ساخت وساز دقت بيشتري صورت بگيرد. ما هم بايد شبكه ها و ايستگاه هاي خودمان را افزايش بدهيم. يعني با مصوبه دولت در آينده ۶۰ شبكه و ۵۰۰ ايستگاه خواهيم داشت و ۵ مركز پيش نشانگر.
و حرف آخر؟
براي سازه هاي موجود امكان تقويت وجود دارد. نبايد با جان مردم بازي كرد.

بازار قيصريه زرتشتيان، خانه هاي آرشام و عامري ها و نيز مسجد وكيل در زلزله اخير بين ۶۰ تا ۹۰ درصد آسيب ديده اند. مدير سازمان ميراث فرهنگي استان كرمان كه در بم حضور دارد اعلام كرد: از ميان ۲۴ اثر ثبتي و تاريخي موجود در شهر بم، ديوارهاي بازار قيصريه زرتشتي ها كاملا تخريب شده و سقف آن نيز ريخته است. خانه تاريخي آرشام و عامري نيز ۵۰ تا ۶۰ درصد تخريب شده است. «فكر پارس» با اشاره به عمق فاجعه انساني و تلفات در شهر بم مي گويد: بررسي ميزان تخريب و محافظت از باقي مانده ارگ بم در اولويت كاري ميراث فرهنگي قرار دارد. كارشناسان نيز تلاش مي كنند تا اسناد و مدارك تاريخي ارگ بم را از زير آوار دفتر ارگ بيرون آورند.

سازمان نقشه برداري با كمك سازمان ميراث فرهنگي، اقدام به عكسبرداري هوايي از ارگ بم كردند. پروفسور عدل- نماينده اضطراري سازمان ميراث فرهنگي - در ارتباط با اين مطلب گفت: «عمليات عكسبرداري هوايي، اساس تهيه نقشه دقيق، يعني برآورد وضع موجود نقطه آغاز هر كار عمراني و يا نوسازي و مرمت است.» وزيدن باد نامساعد و ترافيك هوايي زياد در آسمان بم نيز نتوانست مانع از اجراي اراده امور مجريان امر شود و عكسبرداري از محوطه ارگ، روز ۸ دي به پايان رسيد. لازم به توضيح است كه عكسبرداري هاي مربوط به شهرستان بم و روستاهاي اطراف، روز قبل از آن به پايان رسيده بود. تلفيق عكس هاي جديد با عكس هاي قديم، امكان ترسيم و مجسم كردن محيط قديم ارگ بم چه به صورت نقشه هاي متداول و چه به شكل تصويري برجسته در كامپيوتر را فراهم خواهد آورد.

پس از وقوع حادثه در شهرستان بم، مسوولان كمي تكان خورده اند. با تصويب طرح دو فوريتي شوراي شهر، شهرداري موظف شد نسبت به تدوين نظام كنترلي بر شيوه هاي ساخت و ساز و كيفيت مصالح با تاكيد بر مقاوم سازي اقدام كند. بر اساس اين مصوبه، شهرداري ملزم شده از توان علمي دانشگاهيان كشور، مراكز تحقيقاتي و جامعه مهندسي كشور به نحو مطلوب استفاده و واحدهاي كنترل و نظارت درون شهري را حمايت و تقويت كند. همچنين شهرداري موظف است در صورت نبود ضوابط و مقررات مصوب كشوري در برخي مراحل، از آيين نامه هاي معتبر بين المللي كشورهاي زلزله خيز كه مورد تاييد است استفاده كند. شهرداري همچنين بايد براي ارتقاي كيفيت، ايمني سازي و افزايش عمر مفيد سازه ها نسبت به بازنگري شرح وظايف معاونت شهرسازي و معماري اقدام كند.

باغ تهران روز جمعه ميزبان هنرمندان و مردمي بود كه با شور و شوق فراوان براي كمك به مردم بم گردآمده بودند تا همدلي خود را با آنها نشان دهند. خيابانها و كوچه هاي اطراف «خانه هنرمندان» شاهد هياهوي بيش از اندازه مردم بود و هنرمندان و مردم براي اهداء خون، هداياي نقدي و غيرنقدي به آنجا آمده بودند. اين مراسم ساعت ۱۰ صبح آغاز شد و با همراهي برنامه راديويي جمعه ها با تئاتر برگزار شد. در اين مراسم گروههاي مختلفي از جمله؛ اعضاي هيات مديره  خانه تئاتر، انجمن طراحان گرافيك، انجمن هنرمندان نقاش، انجمن مجسمه سازان، خانه موسيقي، مهندسان معمار، مهندسان شهرساز، انجمن تهيه كنندگان مستند، انجمن شاعران، خوشنويسان، انجمن آسيفا و هيات مديره مبارك يونيما حضور داشتند.

ساختمان موزه ايران باستان كه در سال ۱۳۱۶ توسط «آندره گدار» باستان شناس فرانسوي احداث شده است هيچ گونه مقاومتي در برابر زلزله ندارد و اگر زلزله اي مشابه زلزله بم در تهران به وقوع بپيوندد اين موزه به شدت تخريب خواهد شد. محمدرضا كارگر مدير موزه ملي ايران با اعلام اين مطلب گفت: ساختمان اين موزه از نظر سازه ساختماني در برابر زلزله مقاوم نيست و در صورت زلزله اي با قدرت بيش از ۶ ريشتر اين موزه به طور كامل تخريب خواهد شد.
او ادامه مي دهد: بخش هاي گنجينه و موزه دوران اسلامي مجموعه ملي ايران در برابر زلزله مقاوم شده و ما هم اكنون در حال انجام اقداماتي بيشتر با كمك مهندسان دانشگاه اميركبير براي مقاوم سازي موزه ايران باستان هستيم.

در پي مجروح شدن افشين ابراهيمي مدير پايگاه پژوهشي ارگ بم كه در زلزله اخير بم اتفاق افتاده و مصوبات ستاد ساماندهي، براي تسريع در آغاز بررسي هاي كارشناسانه و ارائه راهبردهاي علمي و عملي در جهت بازسازي بزرگترين بناي خشتي جهان، مهندس طالبيانه به عنوان سرپرست پروژه پژوهشي - مرمتي ارگ بم منصوب شد.
همچنين به گوش مي رسد كه مهندسان زلزله نيز براي بررسي هاي لازم به منطقه بم رفته اند. مهران رزاقي مسوول اين گروه در تاييد اين مطلب گفت: بايد در بازسازي دوباره ارگ بم تا حد امكان از كلاف كشي براي مقاوم كردن آن در برابر زلزله هاي احتمالي بعدي استفاده شود.