در شرايطي كه به نظر مي رسد شرايط زيست محيطي ايران، دلخواه دوستداران و فعالا ن نيست، هفته منابع طبيعي مناسبتي است براي واگويه حرف هاي گذشته
مهندس علي خلدبرين
برگزاري مراسمي در پانزدهم الي بيست و يكم اسفندماه هر سال به نام هفته منابع طبيعي، هميشه فرصت مناسبي بوده است تا در پايان يك سال كار و فعاليت در زمينه پوشش گياهي، از جمله مديريت جنگل ها و مراتع كشور، امكان نقد كارها و داوري نتايج آنها فراهم شود وحتي فراتر از آن، روش، منش و دستاوردهاي ديگر سازمان ها و ارگان هايي هم كه به نحوي با اين منابع سروكار دارند، ارايه و در معرض نقد و بررسي قرار گيرد.
روز درختكاري سرآغاز هفته منابع طبيعي است، روزي كه به طور سنتي، خاستگاه مراسمي است كه امروزه در طول يك هفته برگزار مي شود. براي شش روز ديگر اين هفته هر سال به تناسب، نام مختلفي انتخاب مي شود، امسال عناوين ساير روزها از اين قرارند:
روز دوم - روز صيانت از جنگل ها و مراتع
روز سوم - روز صنعت سبز، راه سبز و فضاي سبز شهرها
روز چهارم - روز آبخيزداري و حفاظت آب و خاك
روز پنجم - روز پژوهش وآموزش
روز ششم - روز منابع طبيعي و قانون
و بالاخره
روز هفتم - روز منابع طبيعي، بسيج و مشاركت مردمي
روز اول - روز درختكاري
در روزگار ما نگاه شهروندان به درخت و درختكاري نه تنها صرفا از سر زيبايي، عشق و صفا، بلكه بر مبناي معيارهاي نوين ديگري استوار شده است.
امروزه موضوع درختكاري و گسترش پوشش گياهي با مضامين جديدي چون نقش آن در حفاظت از تنوع زيستي، ترسيب كربن، حفاظت از لايه ازن، توسعه پايدار، حفاظت آب و خاك، مبارزه با بيابان گستري، بهره وري سبز، مشاركت ملي، اشتغال، تقويت زير بناهاي توسعه، ارتقاي بهره وري، اكوتوريسم، ايجاد فرصت هايي براي تفرج، تامين مواد اوليه، كاهش آلودگي آب، خاك، هوا، امنيت غذايي، گياهان دارويي، دانش بومي، مقابله با انواعي از بلاياي طبيعي و ده ها مضمون و مطلب ديگر، آنچنان پيوند خورده است كه امكان قضاوتي انتزاعي و احساسي درباره درخت و درختكاري را منتفي ساخته است. در نگاه شهروند امروزي، ديگر درخت، تنها منبع توليد چوبي نيست كه از آن گهواره اي براي دوران نوزادي، عصايي براي پيري، نيمكتي براي آرامش، ميزي براي كار، چتري براي مصون ماندن از باران و آفتاب و يا مصالحي براي مسكن و ماوا توليد كرد. درخت تنها حجم سبزي نيست كه ميوه اي براي خوردن، گل و شكوفه اي براي ديدن و لذت بردن به ما ارزاني مي كند، درخت تنها براي ساختن دري نيست كه در پشت آن احساس ايمني و آرامش مي كنيم و يا تخته سياهي نيست كه به كمك آن آموختن را مي آموزيم. امروز درخت يعني آب، نان، هوا، كار، غذا، آموزش، تفريح، زيبايي، حقي براي زنده ماندن و دليل و نشانه اي براي زندگي كردن و به چنين معنايي نيز مي توان در عناوين روزهاي هفته منابع طبيعي دست يافت اما اگر چنين نيز نبود خود درخت به تنهايي معناي پاكي و زندگي بود.
روز درختكاري روز سلامي درباره است به درخت، روز به ياد آوردن نعمت هايي كه داريم و قدر آن را نمي دانيم. روز اميد به فردا و انتظار رشد و بالندگي نهالي كه مي كاريم.
روز دوم - صيانت از جنگل ها و مراتع
واقعيت آن است كه سرزمين ما به لحاظ ساختار طبيعي و موقعيت جغرافيايي، داراي محدوديت هاي اساسي براي توليد بيولوژيك و پايداري نظام زيستي است، زيرا قسمت اعظم زيست بوم هاي آن را جنگل ها و مراتعي تشكيل مي دهند كه در سرزمين هاي خشك و نيمه خشك و يا مناطق كوهستاني گسترش يافته اند و اين مناطق به طور طبيعي داراي نظام زيستي حساس وشكننده اي هستند كه در صورت بهره برداري خارج از توان محدود آنها، به سادگي در معرض تخريب و انهدام قرار مي گيرند.
در طبيعت، به ويژه در زيست بوم هاي حساس و شكننده، هيچ منطقي قوي تر از اين نيست كه «بهايي كه براي حفظ دوستي پرداخت مي شود به مراتب كمتر از هزينه تعديل دشمني هاست» در اين صورت پاسداري و صيانت از جنگل ها و مراتع، حفاظت و حمايت از آنها و بهره برداري از اين منابع در چارچوب نظام اكولوژيك و توان توليد طبيعي، كم هزينه ترين و عقلايي ترين روش و ازالزامات اجتناب ناپذير است.
به طور يقين اگر قرار است ازمنابع به نحو مطلوب و بهينه اي استفاده شود، نخستين قدم حفاظت و صيانت از اساس و بنيان آنهاست.
روز سوم - روز صنعت سبز، راه سبز و فضاي سبز شهري
توسعه در كشور ما چون بسياري ديگر از كشورهاي جهان در خلال چند دهه گذشته سرستيز با مواهب طبيعي را داشته است. بنا به دلايلي كه بعضي ا ز آنها حتي متكي بر نظريه هاي توسعه كلاسيك بوده اند تصور بر اين بوده است كه توسعه صنعت، تقويت زير ساخت ها و گسترش شهرها، لامحاله و بطور اجتناب ناپذيري باگسترش آلودگي ها، تخريب محيط زيست و تباهي منابع طبيعي ملازمند و از آن گريزي نيست و اين بهايي است كه مي بايد براي توسعه پرداخته شود. در مقاطع بسياري توسعه شهرها در ابتدا بهترين اراضي بارآور وخاك هاي حاصلخيز را آماج حمله قرار داده و از «باغ شهرهاي» ديروز چيزي جز «خواب شهرهاي» امروز بجا نگذاشته است. واقعيت آن است كه مي توان همگام و همزمان باتوسعه، صنايعي دوستدار محيط زيست، شهرهايي مناسب براي زيستن و زندگي كردن داشت. مهم آن است كه بدانيم، بخواهيم و درجهت تحقق آن قدم برداريم.
روز چهارم - روز آبخيزداري وحفاظت از آب و خاك
روز چهارم هفته منابع طبيعي، روز آبخيزداري و حفاظت آب و خاك نامگذاري شده است، تا بار ديگر موضوع اهميت منابع آب و خاك و لزوم صيانت از آنها رامورد توجه و تاكيد قرار دهد. عليرغم آنكه كشور ما سرزمين پهناور و گسترده اي است اما به لحاظ توان اكولوژيك و منابع آب و خاك با محدوديت هاي اساسي روبه رو است. اگرچه در بسياري از گزارشات موجود درباره منابع خاك كشور، از امكانات فراوان كمي و كيفي و قابليت هاي توسعه و بهره برداري آنها ياد مي شود و همزمان درباره منابع آب نيز حداقل، بطور قدر مطلق، ظرفيت ها و قابليت هاي چشمگيري مطرح مي شود، اما واقعيت مطلب آن است كه يكي از چالش هاي اساسي توسعه در كشور ما به ويژه در بخش كشاورزي و تامين امنيت غذايي، مشكلات ناشي از ناهماهنگي بين توزيع منابع آب و خاك است در كنار بسياري از منابع آب، خاك مناسبي برا ي آبياري وجود ندارد و آنجا كه خاك خوب وجود دارد دسترسي راحت به آب ميسر نيست، بين زمان ريزش هاي جوي و زمان نياز به منابع آب اغلب فاصله اي چند ماهه وجود دارد. ذخيره سازي آب پشت سدها با مشكل اساسي فرسايش خاك روبه روست كه آن هم به نوبه خودمتاثر از كمبود پوشش گياهي و نظام بهره برداري از جنگل ها و مراتع است.
از يادنبريم كه از حدود ۴۰۰ ميليارد متر مكعب آب معادل ريزش هاي جوي در كشور حدود ۷۵درصد آن مجددا و بدون اينكه مورد استفاده آسان در چرخه توليد قرار گيرد، به صورت تبخير و تعرق به آسمان بر مي گردد و تنها مي تواند در جنگل ها و مراتع صرف توليد پوشش گياهي و جانداران وابسته به آن شود. براي كشوري كه آب درآن حكم كيميا را دارد هر اقدامي در جهت حفاظت و صيانت از پوشش گياهي جنگل ها و مراتع، يعني توسعه امكاناتي براي استفاده مناسب تر از منابع آب و خاك.
روز پنجم - روز پژوهش و آموزش
در اين نكته ترديدي نيست كه لازمه توفيق در صيانت از جنگل ها و مراتع كشور داشتن شناخت دقيقي از منابع، وجود دانشي عميق و كارآمد، حضور درست اندركاراني خبره و دانشور ونيز بهره وراني آگاه است. اگرچه طي چند دهه اخير تلاش فراواني در جهت گسترش مراكز پژوهشي و توسعه فعاليت هاي ترويجي و آموزشي صورت گرفته و در اين رهگذر هر ساله هزاران طرح تحقيقاتي و مطالعاتي ارزشمند اجرا و صدها نفر دانش آموخته منابع طبيعي و محيط زيست به بازاركار روانه مي شوند اما چنانكه بايد، بين تحقيق، اجرا و آموزش پيوندهاي مستحكم و كارآمدي وجود ندارد. بخشي از نتايج طرح هاي تحقيقاتي هيچگاه به مراكز اجرايي منعكس نمي شود و يا راه حل مشكلات بخش اجرا در بخش آموزش و پژوهش متجلي نمي شود.از ياد نبريم كه اجراي موفق كارها بدون بسترسازي و توانمندسازي ميسر و ميسور نيست و لازمه اين امر نيز در قدم اول وجود اطلاعاتي مفيد و دانشي كارآمد است.
روز ششم - روز منابع طبيعي و قانون
به ندرت ممكن است درباره علل و عوامل تخريب در منابع طبيعي و محيط زيست گفت وگويي به ميان آيد اما از قانون بحثي نشود. اگر امروز وظايف و كاركردهاي جديدي براي جنگل ها و مراتع تعريف و ارزش هاي نويني براي آن تبيين مي شود، الزاما صيانت از اين منابع و حفاظت از اين ارزش ها نيازمند تدوين، تصويب و اجراي قوانيني كارآمد است كه از يكسو بتواند مشوق اعتماد و برانگيزاننده انگيزه ملي براي صيانت از منابع و محيط بوده و از سوي ديگر مانع قرباني شدن اين منابع در مسلخ سودجويان و افزون خواهان باشد. از ياد نبريم كه علي رغم توجهي كه اخيرا، موضوع قانون در منابع طبيعي شده است اما هنوز هم بخشي از مستندات حقوقي ما درباره منابع طبيعي از فرط مهجور ماندن به قانون هايي متروك و منسوخ تبديل شده اند. شايد در عطف توجه به قانون مداري و قانون گرايي، بيشترين وظيفه به دوش سازمان ها و تشكيلات دولتي است، اگر به بهانه اجراي طرح هاي عمراني، توسعه شهري، ايجاد اشتغال و رسيدن به اهداف بخشي، منابع طبيعي آماج حمله قرار گيرد. در اين صورت چگونه مي توان از افراد جامعه انتظار حمايت و صيانت از اين منابع را داشت كه به قولي:
اگر ز باغ رعيت ملك خورد سيبي
برآورند غلامان زبن درختان را
روز هفتم - روز منابع طبيعي - بسيج و مشاركت هاي مردمي
زماني نه چندان دور از اين، ميزان نيازها، ابزار بهره برداري و شيوه هاي برداشت از جنگل ها و مراتع چنان بود كه اين انديشه كه ممكن است روزي اين منابع كفاف تامين نيازهاي مردم را ندهد با ناباوري مواجه مي شد. همزمان سيستم هاي دولتي نيز بر اين باور بودند كه توانايي حفظ، احيا و توسعه و بهره برداري از منابع طبيعي را بدون حضور و دخالت مردم دارند. اماامروز و همگام با تغيير آن خواست ها و نيازها و تحولاتي كه در ابزارهاي برداشت به وجود آمده است، بينش ها نيز كاملا متحول شده اند. تصدي گري منابع جاي خود را به تولي گري سپرده است. نگرش كار با مردم، جايگزين روش كار براي مردم شده و در اين رهگذر تعاريف جديد و ديدگاه هاي نويني مطرح شده است. مشاركت مردم شعاري است كه با اقبال اساسي مواجه شده و جست وجو براي يافتن ساز و كارهاي جديدي كه بتواند ضامن تحقق مشاركت هر چه بيشتر مردم باشد به شدت رواج يافته است. امروز موضوع مشاركت، بسيج ملي و فعاليت هاي مردم آنچنان در جامعه رشد يافته است كه به منزله يك اهرم اساسي و غيرقابل جايگزين براي تحقق ايده ها و انديشه هاي كلان ملي از آن ياد مي شود. آيا ما توانسته ايم در بحث و صيانت از منابع محيطي تكيه گاه مناسبي براي اين اهرم باشيم؟
روز هشتم
هفته منابع طبيعي، هفت روز است، اما روز هشتمي نيز وجود دارد. روز هشتم روزي است به درازاي همه روزهاي سال. روز هشتم روز منابع و محيط، روز آب، خاك، هوا، پوشش گياهي و حيات جانوري و در يك كلام زيستن و زندگي است. روز چيزهايي است كه بدون آنها، نه يك روز كه حتي يك ساعت هم نمي توان زنده ماند و زندگي كرد.روز هشتم روز ايمان و اعتقاد به ضرورت آگاه سازي جامعه در مورد منابع طبيعي و محيط زيست و تلاش پايدار در اين زمينه است. راستي براي ما كه بر اين باوريم، پيشگيري عالي ترين راه جهت مبارزه با بيماري هاست و در اين راه، آموزش را منطقي ترين و كارآمدترين روش ها مي دانيم. تا چه حد براي مبارزه با گسترش بيماري مرگبار نابودي منابع محيطي و جلوگيري از تخريب جنگل ها و مراتع به كار آموزش مي پردازيم. چه مقدار از امكانات خود را به اينكار اختصاص مي دهيم و يا اصولا تا چه حد به اين امر اعتقاد داريم؟صيانت ازجنگل ها و مراتع يك نياز ملي است.