سخن گفتن درباره شخصيت هاي علمي، دشوار بوده و در توان هر كس نيست. چگونه مي توان از ويژگي هاي شخصيتي و علمي بزرگان نگاشت بدون اين كه نگارنده بهره اي از آن را داشته باشد ، ولي از باب « ما لايدرك كله لايترك كله»، و به تعبير شاعر:
آب دريا را اگر نتوان كشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد
تنها به پاره اي از زيست نامه و دستاوردهاي علمي استاد بزرگوار علامه حسن حسن زاده آملي جهت اداي تكليف و شكرگزاري از زحمت هاي ايشان كه به پاي شاگردان خويش ايثار كرد، بسنده مي كنيم.
بهترين شيوه براي شناخت آراء و ديدگاه هاي بزرگان، بررسي آثار و مصنفات آنها است. آثار استاد در ده عنوان عرفاني و اخلاقي، فلسفي و منطقي، كلامي، تفسيري، روايي، رجالي، فقهي، رياضي و نجومي، ادبي و متفرقه مرتب مي شوند. امتياز آثار علمي استاد اين است كه موضوع محور و مسئله محور تأليف شده اند
زيست نامه استاد حسن زاده آملي
وي پيرامون ولادت خويش مي نويسد: «در پايان سال ۱۳۰۷ ه.ش در خانه ايمان و تقوي - كه اميد است در سايه توجهات «بيوت اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه» باشد - از پدري الهي، بزرگوار و اهل يقين و مادري جداً با ايمان، پاك و راستگو متولد گشته ام و سپس در دامن او كه دامن ولايت و درايت و طهارت بود پرورش يافتم. و از او كه [اهل] معرفت و اخلاص و صداقت بود، شير نوشيدم ... آري، همانا شير، چكيده خلقت و خصلت مادر است و تأثير شير در خلق و خلق كودك از چيزهايي است كه شك بردار نيست و اين مطلب مبرهن به برهان هاي عقلي و مدلل به دليل هاي طبي است كه مورد تأييد و معاضدت از سوي روايات اهل بيت وحي و عصمت، مي باشد.
... سپس براساس سيره حسنه عقلائيه در سن شش سالگي به مكتبخانه، خدمت يك معلم روحاني شرفياب شدم و پيش او خواندن و نوشتن ياد گرفتم و در خردسالي، تمام قرآن كريم را به خوبي فراگرفتم. در سن چهارده سالگي به فضل پروردگارم ... به كسب معارف الهي راهنمايي شدم. در ايران آن زمان ظلمات، غالب و علماء بالله همانند اسيران، در زنجيرهاي ظلم و عدوان بودند. و از اسلام، جز اسمش و از قرآن، جز رسمش باقي نمانده بود. من خود، مساجد شهرم آمل را ديدم كه برخي از آنها، پر از علوفه و پنبه و كتان و برخي ديگر، آغل گوسفندان، بلكه آخور چهارپايان بود.»
نخستين اساتيد علامه حسن زاده، آيات و حجج: محمد غروي، عزيزالله طبرسي، ابوالقاسم رجايي، حاج شيخ احمد اعتمادي و عبدالله اشراقي «رضي الله تعالي عنهم و رضواعنا» بودند. وي كتاب هاي درسي مانند نصاب الصبيان، رساله عمليه آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني، جامع المقدمات، سيوطي، حاشيه، شرح جامي، شرح شمسيه، معالم الاصول، مغني، تبصره، شرح قوشجي، شرح لمعه و قوانين كه جملگي در ادبيات، منطق، اصول، فقه و كلام بودند، را فراگرفت.
پس از گذشت شش سال از اشتغال به تحصيل در شهر آمل در روز چهارشنبه اول شهريور ماه ۱۳۲۹ ه.ش مطابق با نهم ذي العقده الحرام ۱۳۶۹ ه.ق به تهران مهاجرت كرده و از محضر آيت الله سيد احمد لواساني، ميرزا مهدي الهي قمشه اي، ميرزا ابوالحسن شعراني، شيخ محمد حسين فاضلي توني، شيخ محمد تقي آملي، ميرزا احمد آشتياني و ميرزا ابوالحسن رفيعي قزويني ادامه دروس فقه و اصول و حكمت منظومه سبزواري، اشارات شيخ بوعلي سينا و اسفار ملاصدرا و دروس خارج فقه و اصول را تحصيل كرد و اجازه روايت و تصديق اجتهاد گرفت.
علامه حسن زاده پس از بهره گيري از دارالعلم تهران در روز دوشنبه ۲۲ مهرماه سال ۱۳۴۲ ه.ش مطابق با ۲۵ جمادي الاول سال ۱۳۸۳ ه.ق به شهر مقدس قم مهاجرت كرد و علاوه بر بهره گيري از استاد اكبر، معلم اخلاق ، مكمل نفوس آيت الله العظمي سيد محمد حسين طباطبايي صاحب تفسير الميزان به مدت هفده سال در دروس فلسفي و عرفاني و استفاده از اساتيد ديگري چون سيد محمد حسن الهي طباطبايي و سيد مهدي قاضي تبريزي به تدريس علوم ديني و عقلي و عرفاني پرداخته و شاگردان زيادي را در تهران و قم تربيت كرد.
استاد حسن زاده در معرفي حضرت امام خميني (ره) و اهداف قيام او قبل از انقلاب در آمل فعاليت داشت و مردم را از مسائل سياسي و مشكلات اجتماعي مسلمين آگاه مي ساخت. وي از برقراري نظام جمهوري اسلامي در سنگر امام جمعه آمل به دفاع از كيان اسلام مشغول شد.
تصنيفات و ديدگاه هاي علمي استاد حسن زاده آملي
استاد حسن زاده مي فرمايد: «طبق گفته حكما: «اگر نفست را مشغول نداري او تو را مشغول مي نمايد.» به فضل و ياري پروردگار واجب الوجود و مفيض الجود شماري كتاب و رساله تصنيف نموده ام كه برخي از آنها هنوز چاپ نگشته و برخي ديگر به زيور طبع آراسته شده و تعدادي از آنها چندين بار مطبوع گشته است.»
بهترين شيوه براي شناخت آراء و ديدگاه هاي بزرگان، بررسي آثار و مصنفات آنها است. آثار استاد در ده عنوان عرفاني و اخلاقي، فلسفي و منطقي، كلامي، تفسيري، روايي، رجالي، فقهي، رياضي و نجومي، ادبي و متفرقه مرتب مي شوند. علامه حسن زاده در شرح حال خود ۱۱۳ تأليف را نام مي برد و اينك به بيان محتواي پاره اي از اين آثار گرانقدر مي پردازيم تا هم مهمترين تصنيفات استاد و هم برجسته ترين ديدگاه هاي وي روشن گردد. امتياز آثار علمي استاد اين است كه موضوع محور و مسئله محور تأليف شده اند.
۱- رساله لقاء الله:
اين نوشتار كه محبوب سالكان راه كوي دوست و عاشقان حريم يار است در يكي از مسائل مهم عرفاني يعني لقاء الله سخن مي گويد استاد حسن زاده در طليعه كتاب به معرفي مقصد اصلي حركت و سير تكاملي انسان يعني لقاء اللهي پرداخته و از غفلت جمع كثيري از مردم مي نالد. سپس به تفسير آيات مربوط به لقاء الله مي پردازد. لقاء الله در اين آيات به معناي لقاء ثواب و عقاب خداوند نيست، چنانكه برخي پنداشته اند بلكه ملاقات خود خداوند سبحان است. اما لقاء حضوري و شهودي حق نه رؤيت بصري و لقاء جسماني. مسئله وحدت وجود نيز به مناسبت لقاء الله تبارك و تعالي و نيز چگونگي تنزيه حق تعالي از وحدت عددي و حقايقي از سوره توحيد تبيين گشته است.
۲- وحدت از ديدگاه عارف و حكيم:
حقانيت مسلك مشايخ عرفان و حكمت متعاليه در آغاز رساله بيان شده و سپس به مباحث وحدت و كثرت و مساوقت وحدت با وجود و اصالت وجود و تشكيك وجود و غيره پرداخته است. بحث صدور وحدت حقه حقيقيه ظليّه از وحدت حقه حقيقيه ذاتيه يعني صدور مجردات تام از خداوند متعال نيز از ديدگاههاي علمي استاد حسن زاده است كه از حكمت متعاليه بهره گرفته است.
۳- قرآن و عرفان و برهان از هم جدايي ندارند:
اين كتاب در پاسخ به دانش پژوهاني نگاشته شده كه گمان مي برند، قرآن و برهان و عرفان جدايي دارند و اگر به قرآن روي آورند بايد از برهان و عرفان فاصله گيرند. و يا اگر برهاني و يا عرفاني انديشيدند بايد از قرآن دست شويند. همان گونه كه برهان و عرفان از يكديگر روي گردانند. در حالي كه قرآن براساس كشف تام محمدي (ص) به دست ما رسيده و برخلاف عقل، حكم نرانده است پس قرآن، با عرفان و برهان همراهي دارد زيرا هم از سنخ كشف تام عرفاني است كه دست هيچ عارفي بدان نمي رسد و هم برخلاف برهان و استدلال عقلي، مطلبي نرانده است.البته سخن در عدم تدافع بين خود قرآن و عرفان و برهان است نه عدم تدافع بين طرفداران و پيروان آنها. بنابراين ممكن است طرفداران سه محور، بر اثر عدم رعايت شرايط لازم گرفتار تعارض گردند.
۴- رساله اي در سير و سلوك:
اين رساله، درجات اهل سلوك را به اختصار در سي درجه بيان كرده كه اولين درجه، شوق، و آخرين آن وقوف است.
۵- رساله نور علي نور در ذكر و ذاكر و مذكور:
اين اثر ارزشمند كه در يك مقدمه و يازده فصل منظم گشته،پيرامون دعا و ذكر و مناجات نگارش يافته است.
۶- ولايت تكويني:
اين كتاب به خوانندگان مي فهماند كه انسان در ترقيات و عروجات خويش به مرحله اي دست مي يازد كه عالم و جهان به منزله بدن وي و موجودات به منزله اعضا و جوارح وي قرار مي گيرد. و همان گونه كه نفس مدبر بدن، بدون هيچ اشكال و صعوبتي در بدن خويش تصرف مي كند، انسان به كمال رسيده كه مظهر اسماء حسناي الهي است در ماده كائنات تصرف كرده و تمام اجزاء عالم از وي اطاعت و پيروي مي نمايند.
۷- دروس اتحاد عاقل به معقول:
يكي از مهمترين مسائل فلسفي كه فهم بسياري از معارف قرآني، در مسير تكامل انساني و هضم كثيري از اسرار احاديث و روايات صادره از اهل بيت وحي عليهم السلام بر آن متفرع است، مسئله اتحاد عاقل به معقول است، يعني معقولات، اعراض عالمان نيستند بلكه عين ذات آنها هستند. استاد حسن زاده، رساله اتحاد عاقل به معقول آيت الله رفيعي قزويني را نيز با تعليقه ها و مقدمه اي بر زيور طبع آراسته ساخته است.
رساله هاي ديگر استاد از جمله تصحيح و تعليق رساله تحفه الملوك بحرالعلوم، نصوص الحكم بر فصوص الحكم فارابي، تقديم و تصحيح و تعليق آغاز و انجام خواجه طوسي، تصحيح و تعليق شرح اشارات ابن سينا، ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، نثرالدراري علي نظم اللئالي ملاهادي سبزواري، تقديم و تصحيح و تعليق كشف المراد علامه حلي، تقديم و تصحيح و تعليق رساله قضا و قدر محمد دهدار، تصحيح خلاصه المنهج، تصحيح نهج البلاغه و تعليقات علي العروه الوثقي نيز از تحقيقات تصحيح و تعليقه نويسي و شرح نگاري علامه حسن زاده است.
در پايان خوانندگان عزيز با آگاهي از آثار رياضي و نجومي استاد مانند دروس معرفه الوقت و القبله، رساله تعيين سمت قبله مدينه، رساله اي پيرامون فنون رياضي واستخراج جداول تقويم، عظمت استادمان را بهتر مي يابند.
منابع :
۱- در آسمان معرفت، تذكره اوحدي از عالمان رباني به بنان و بيان حضرت علامه حسن حسن زاده آملي.
۲- مروري بر آثار و تأليفات استاد علامه حسن زاده آملي به ضميمه جلوه اي از حسن يار، حجت الاسلام والمسلمين حسن رمضاني.
۳- آثار و تأليفات استاد علامه حسن زاده آملي.
