در احداث شبكه فاضلاب تهران از سيستم نقبي يا همان شيوه حفر قنات استفاده شده است. اما اين شيوه از كارايي علمي و فني كافي برخوردار نيست.در دسترس نبودن لوله و عدم اطمينان از پر شدن كامل روي لوله علت مخالفت كارشناسان با اين شيوه بوده است.كارشناسان معتقدند كه بايد شيوه پايپ جكينگ و استفاده از دستگاه مدرن مورد توجه قرار گيرد
نكته اي كه در مورد طرح فاضلاب تهران جالب است اين است كه پس از اجراي حدود يكهزار و 915 كيلومتر لوله گذاري و مواجه شدن با مشكلات و مزاياي كار، بعضي از متخصصان به اين نتيجه رسيده اند كه بهتر است براي شهرهايي نظير تهران، تصفيه خانه هاي محلي درست شود
شهر تهران يكي از معدود پايتخت هاي بزرگ جهان است كه با توجه به وسعت، جمعيت و قدمت شبكه آبرساني، فاقد شبكه فاضلاب شهري است. گرچه اجراي طرح هاي فاضلاب تهران همزمان با شروع عمليات لوله كشي در سال هاي 1327 و 1328 مطرح شد، اما چندان با سرعت پيش نرفت. مطالعات مقدماتي طرح فاضلاب تهران، توسط برنامه عمراني سازمان ملل متحد UNDP و سازمان بهداشت جهاني WHC در سال 1350 آغاز شد. گزارش نهايي مطالعات مرحله اول طرح در سال 1353 از طرف مهندسان مشاور الكساندر گيب، جان تيلور و با همكاري مهندسان مشاور تهران بوستون و كورس ارايه شد. اين طرح مشتمل بر جمع آوري فاضلاب تهران و همچنين آب هاي سطحي بود. در سال 1355 تكميل مطالعات مرحله اول و انجام مطالعات جمع آوري آب هاي سطحي به شهرداري تهران واگذارشد. مطالعات تكميلي مرحله اول در سال 1356 و در محدوده 25 ساله خاتمه يافت اما با وقوع انقلاب اسلامي، ادامه كار دچار وقفه شد.
س از انقلاب، در سال 1364، طرح بازنگري مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم به مهندسان مشاور داخلي ري آب واگذار شد. هدف از اجراي اين طرح، بهنگام كردن مطالعات قبلي بر اساس شرايط جديد بود. به هر حال بازنگري اين طرح در سال 1365 تكميل شد و به تصويب سازمان آب منطقه اي تهران رسيد. در پي آن، مطالعات مرحله دوم نيز آغاز شد. با تغيير كارفرماي وقت از سازمان آب منطقه اي تهران به شركت آب و فاضلاب استان تهران در سال 1374 و با توجه به هزينه بسيار بالاي اجراي اين طرح، اقداماتي براي اخذ وام از بانك صورت گرفت. اين امر، اصلاحات و تغييراتي را در مباني مطالعات مرحله اول به دنبال داشت. در سال 1372، كنترل مطالعات مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم بر اساس تغييرات حاصله به مهندسان مشاور مهاب قدس واگذار شد. پس از آن در 24/2/1372 كليات طرح درشركت آب و فاضلاب استان تهران به تصويب رسيد و تهيه نقشه هاي اجرايي آن آغاز شد.
مشخصات طرح
طرح فاضلاب تهران، طرح جامع و فراگيري است كه در گستره اي به مساحت 70 هزار هكتار با مشخصه زمين سنگي و غير قابل نفوذ در شمال، ريز دانه بودن جنس خاك و بالا بودن سطح آب هاي زيرزميني در جنوب و بافت متغير در مركز شهر تشكيل شده است. اين طرح شامل 9 هزار كيلومتر شبكه اصلي و فرعي با قطرهاي 25 تا 320 سانتيمتر است. در اين شبكه، فاضلاب با دبي متوسط 25 متر مكعب در ثانيه و با توجه به وضعيت توپوگرافي تهران به مناطق جنوبي هدايت مي شود. به سبب گستردگي و حجم عمليات طرح فاضلاب تهران، برنامه ريزي و تقسيم بندي پهنه هدف بر اساس اولويت هاي تعريف شده و نياز شهروندان به پنج مرحله فاز عملياتي در يك دوره زماني 20 تا 25 ساله پيش بيني شده است. مرحله اول در محدوده اي از شمال تجريش، سعادت آباد، ونك و قسمت هاي جنوبي و بخشي از مركز تهران در راستاي خيابان ولي عصر در دست اجرا است. مساحت تحت پوشش شبكه فاضلاب تهران در مرحله اول 16 هزار و 500 هكتار است كه 2 ميليون و 100 هزار نفر جمعيت را تحت پوشش قرار مي دهد. طول شبكه در اين مرحله 2 هزار و 400 كيلومتر است كه شامل 30 كيلومتر خط اصلي غربي خط لوله اصلي شمال به جنوب و 24 كيلومتر خط اصلي شرقي خط تونل شمال به جنوب نيز مي شود و تصفيه خانه اين مرحله در جنوب محدوده 25 ساله شهر تهران واقع و شامل 4 مدول واحد 525 هزار نفري مي شود.
انجام شده ها
اجراي مرحله اول طرح فاضلاب شهر تهران از سال 1373 آغاز شد. اين طرح در بعضي مناطق به مرحله واگذاري نيز رسيده است. به طوريكه هم اكنون تعداد 69 هزار و 342 انشعاب به مشتركان واگذار شده است. تا پايان آذر 82 ، مقدار 1987 كيلومتر از شبكه احداث شده بود كه براي اجراي آن 120 قرارداد لوله گذاري براي پرداخت 75 درصد از هزينه به تاييد بانك جهاني رسيد.
احداث خط اصلي غرب از سال 1380 آغاز شده و همچنان ادامه دارد. عمليات اجرايي اين بخش توسط شركت لوشان كه در مناقصه داخلي تحت وام بانك برنده شده، در حال انجام است. مبلغ اين قرارداد 39 ميليارد و 538 ميليون و 640 هزار ريال است و قرار است بعضي از خطوط نيمه اصلي به صورت پايپ جكينگ اجرا شود.
خط اصلي شرقي تونل فاضلاب روشرق شامل پنج قطعه مي شود؛ قطعه صفر كه طول آن 2/1 كيلومتر است و در اسفند 1380، اجراي آن طي يك مناقصه داخلي به پيمانكاري مكان سازان واگذار شده است. مبلغ قرارداد منعقد شده، 10 ميليارد و 889 ميليون ريال است. عمليات اجرايي اين قطعه ادامه دارد.
قطعه يك به طول 2 كيلومتر توسط شركت ته تيس به پايان رسيده است. قطعه دو، 6/2 كيلومتر طول دارد كه 330 متر آن توسط شركت كيهان اتحاد انجام شده و بقيه مسير مجددا به مناقصه گذاشته شده است. قطعه سوم، 8 كيلومتر طول دارد كه مناقصه آن به زودي آغاز خواهد شد.
احداث سه تصفيه خانه در محل هاي مناسب از اهداف كمي طرح فاضلاب تهران است كه جمعيتي معادل 10 ميليون و 500 هزار نفر را تحت پوشش قرار مي دهد و هزينه طراحي و ساخت آن بيش از 31 ميليون يورو خواهد بود. هزينه نگهداري اين پروژه نيز بيش از 11 ميليون يورو تخمين زده مي شود. براي خريد تجهيزات و ارايه خدمات مشاوره اي تاكنون 7 مناقصه داخلي و بين المللي انجام شده كه شامل سه مناقصه بين المللي براي خريد تجهيزات و 4مناقصه بين المللي و داخلي براي ارايه خدمات مشاوره اي است.
منابع مالي مورد نياز طرح فاضلاب تهران از سه محل تامين مي شود: 15 درصد از كل درآمدهاي شركت آب و فاضلاب استان تهران، منابع حاصل از فروش انشعاب فاضلاب به شهروندان تهراني و منابع حاصل از وام اعطايي بانك جهاني. تاكنون 41 ميليارد تومان از آبفا، 120 ميليارد تومان از منابع بودجه اي، 40 ميليارد تومان از محل انشعاب فروش و 40 ميليون دلار از بانك جهاني براي اجراي طرح فاضلاب تهران دريافت شده است.
حفر قنات به جاي پايپ جكينگ!
طرح فاضلاب تهران از چند جهت قابل ارزيابي است كه يكي از آنها سيستم به كار رفته در اين طرح است. سيد حسين متوليان، معاون دفتر امور عمران شهري و روستايي سازمان مديريت و برنامه ريزي به مواردي اشاره مي كند كه قابل توجه به نظر مي رسند: در احداث شبكه فاضلاب تهران از سيستم نقبي يا همان شيوه حفر قنات استفاده شده است. در اين شيوه در سطح خيابان به فاصله هاي مشخص چاهك هايي حفر مي كنند و با اتصال اين چاهك ها در عمق مورد نظر، تونل حفر مي شود. لوله فاضلاب در داخل تونل قرار مي گيرد و سپس از بالا خاك مي ريزند تا اطراف لوله پر شود. اما اين شيوه از كارايي علم و فني كافي برخوردار نيست. حتي زماني كه فهرست بهاي فاضلاب را در دفتر فني تدوين مي كردند،كارشناسان با آن موافق نبودند. اما اصرار شركت مهندسي و مشكلات موجود سبب شد تا اين سيستم را در فهرست بهاي شبكه جمع آوري فاضلاب بگنجانند.
در دسترس نبودن لوله و عدم اطمينان از پر شدن كامل روي لوله علت مخالفت كارشناسان با اين شيوه بوده است. چنان كه چندي پيش به همين علت تونل فاضلاب در خيابان وليعصر ريزش كرد و مشكلاتي به بار آورد. در حاليكه اين مشكل در بخش هايي از شبكه فاضلاب تهران كه به صورت ترانشه باز انجام شده است، مشاهده نمي شود.
در اين قسمت ها سرتاسر خيابان به عمق مشخص كنده مي شود، بسترسازي انجام مي گيرد، كف را بتون مي كنند و سپس لوله را كار مي گذارند. بعد هم با كوبيدن خاك اطراف و روي لوله از پوشش كامل آن مطمئن مي شوند. اما از اين شيوه فقط در مسيرهاي كم ترافيك مي توان استفاده كرد.
متوليان مي گويد: كارشناسان معتقدند كه بايد شيوه پايپ جكينگ و استفاده از دستگاه مدرن مورد توجه قرار گيرد. در اين شيوه خاك به اندازه قطر لوله تراشيده و لوله با كمك دستگاه در تونل كار گذاشته مي شود. بنابراين فضاي خالي نمي ماند كه خيابان بالاي تونل ريزش كند.
معاون دفتر امور عمران شهري و روستايي معتقد است در قسمت هايي از طرح فاضلاب تهران كه با كمك وام بانك جهاني احداث مي شود، به سبب نظارت مستمر كارشناسان بانك جهاني و نياز به تاييديه اين بانك براي اخذ وام، اميد است كيفيت كار در حد مطلوب باشد.
لزوم تعامل
طرح فاضلاب تهران از سيستم جمع آوري آب هاي سطحي مجزاست، گرچه مجزا بودن اين دو شبكه از بسياري جهات مثبت ارزيابي مي شود، اما نحوه تعامل اين دو با يكديگر مي تواند مشكل ساز باشد. متوليان مي گويد: هم اكنون شهرداري تهران طرح جمع آوري آب هاي سطحي را در دست اجرا دارد. بخش اعظمي از كار را هم با اعتبارات بانك جهاني انجام داده است، اما متاسفانه هنوز هماهنگي بين طرح فاضلاب و طرح آب هاي سطحي وجود ندارد. به طور مثال يكي از مشكلاتي كه الان وجود دارد مربوط به خيابان حافظ است. در اين خيابان تونل بسيار بزرگي براي جمع آوري آب هاي سطحي احداث شده كه از زير خط مترو عبور كرده است. اگر قرار باشد در خيابان حافظ خط فاضلاب اجرا كنيم جايي وجود ندارد. بنابراين چاره اي نيست جز اينكه لوله فاضلاب از داخل لوله جمع آوري آب هاي سطحي عبور كند. اين كار هم هيچ راهي ندارد جز اينكه بين طرح فاضلاب و طرح جمع آوري آب هاي سطحي هماهنگي ايجاد شود. اما چون دستگاه اجرايي اين دو طرح متفاوت است. مشكلاتي به وجود مي آيد.
در خيابان پيروزي هم خط جمع آوري آب هاي سطحي بسيار قطور و با ابعاد 4*6 اجرا شده است. در حاليكه فقط در يك ماه از سال ممكن است از تمام ظرفيت اين خط استفاده شود و اين خط در بقيه ايام سال خالي است.
نكته اي كه در مورد طرح فاضلاب تهران جالب است اين است كه پس از اجراي حدود يكهزار و 915 كيلومتر لوله گذاري و مواجه شدن با مشكلات و مزاياي كار، بعضي از متخصصان به اين نتيجه رسيده اند كه بهتر است براي شهرهايي نظير تهران، تصفيه خانه هاي محلي درست شود. متوليان دراين باره مي گويد: ما هم اكنون در تهران چندين تصفيه خانه كوچك داريم. مثل تصفيه خانه هاي شهرك اكباتان، زرگنده، الهيه و ... البته تصفيه خانه هاي محلي كه هم اكنون مطرح شده در اين مقياس كوچك نيست. اما به هر حال فاصله شمال تا جنوب تهران زياد است و جمع آوري فاضلاب از شميران و رساندن آن به تصفيه خانه شهر ري مشكل است. مي توان با احداث تصفيه خانه هاي محلي كارها را آسان تر كرد، اما اين موضوع در حد فكر و پيشنهاد است و هنوز بررسي هاي لازم در اين مورد انجام نشده. در مورد تصفيه خانه ها مساله ديگري كه مطرح مي شود تصفيه آب از مواد شوينده و آلاينده است. معاون دفتر امور عمران شهري و روستايي مي گويد: تصفيه فاضلاب از اين مواد، مكانيزم پيشرفته اي دارد كه متاسفانه هنوز در ايران براي آن فكري نشده است. اما چون مقدارش در مجموع آب زياد نيست خيلي خطرآفرين نيست، اما در جاهايي كه پساب فاضلاب وارد رودخانه يا سد مي شود، حتما يك تصفيه اضافه اي صورت مي پذيرد. به طور مثال در لواسان، قرار بود پساب فاضلاب وارد سد جاجرود شود. آب سد جاجرود به مصرف شرب مردم تهران مي رسد. اگر تصفيه اضافه روي اين پساب انجام نشود و اين آب با نيترات و فسفات وارد سد شود، جلبك ها در سد رشد مي كنند و آب طعم دار مي شود. بنابراين روي اين پساب فاضلاب بايد تصفيه اضافه صورت گيرد.
از شمال به جنوب
خريد انشعاب فاضلاب و وصل شدن به شبكه فاضلاب شهري دو بحث مجزايي است كه يكي از مشكلات طرح فاضلاب تهران به شمار مي آيد. به گفته متوليان بعضي از مردم حق انشعاب پرداخت مي كنند، اما فاضلاب خانه خود را به شبكه فاضلاب شهر وصل نمي كنند، چون اين وصل شدن مستلزم هزينه سنگيني براي لوله كشي داخل ساختمان است. در بعضي از شهرها يكهزار انشعاب وجود دارد اما وقتي آبي كه وارد تصفيه خانه مي شود مورد اندازه گيري قرار مي گيرد مشخص مي شود كه معادل اين تعداد انشعاب نيست. در نتيجه مي توان گفت كه تعداد انشعاب فروش رفته بيشتر از انشعاب وصل شده است.
كارشناسان معتقدند كه اين مشكل بايد توسط دولت حل شود. معاون دفتر امور عمران شهري و روستايي مي گويد: براي حل اين مساله از چندسال پيش در تبصره هاي بودجه، اعتباري را براي اعطاي وام به مردم در نظر گرفتند. حتي براي جبران قسمتي از بهره وام نيز از محل تبصره هاي بودجه مبالغي در نظر گرفته شده كه تاكنون هيچ عملكردي نداشته است. اين، نتيجه مكانيزم سخت بانك ها در اعطاي وام است.
هم اكنون چندين حلقه چاه در تهران حفره شده تا آب در خانه هاي مردم بالا نزند. اين آب، همان فاضلاب شمال شهر تهران است كه فاضلاب خانه هاي آنها به سمت جنوب مي آيد. مردم شمال شهر تهران چون نمي بينند كه فاضلاب منطقه آنها چه مشكلاتي براي مناطق پايين دستي ايجاد كرده، فكر مي كنند صرف هزينه براي وصل شدن به شبكه فاضلاب تهران و خراب كردن بخش هايي از خانه خود ظلم است. چون در مناطق شمالي شايد مردم 20 سال يك بار هم ناچار نباشند چاه منزل خود را تخليه كنند. به نظر مي رسد اين مشكل فقط با اعتبار دولت حل نمي شود بلكه به اجبار دولت نيز نياز است.