محمد محسني دهكلاني
در بخش اول مقاله پيرامون زندگي شيخ مفيد، استادان و آثار مهم نوشتاري او صحبت شد. اينكه بسياري از معاصران شيخ، او را به عنوان رئيس اماميه، فخر شيعه و محيي شريعت ستوده اند، علت مكني و ملقب شدن شيخ به «مفيد» و «ابن معلم» و بررسي زندگي پربركت شيخ در دو حوزه تربيت شاگرد و خلق آثار علمي از نكات قابل توجهي است كه در بخش اول اين نوشتار به آن اشاره شد. در واپسين بخش اين مقاله كه به مناسبت درگذشت اين دانشمند بزرگ در سوم رمضان المبارك (۴۱۳ ه. ق ) درج شده است به ويژگي هاي شخصيتي شيخ مفيد و نگاه و توصيف بزرگان ديگر در حق او اشاره مي شود.
ويژگيهاي شخصيتي شيخ مفيد
از ويژگيهاي شخصيتي شيخ مفيد به نمونه هاي زيادي مي توان اشاره كرد در اين ميان تنها به چند ويژگي كه ايشان را از همگنان خويش ممتاز مي ساخت اشاره مي كنيم.
۱- هوشمندي
شيخ دانشمندي زيرك و باهوش بود و با فراستي كه داشت بارها اعجاب همگان را بر مي انگيخت.درباره هوشمندي و زيركي مفيد در محاجه با رهبران فرق مخالف، داستانهاي بسياري نقل شده است. (۲۷)
۲- عقلگرايي در روش فكري
از بارزترين ويژگيهاي مفيد، آزادي تفكر و روش او در علوم عقلي بود. قرن سوم و چهارم هجري زمان بازگشايي دانش حديث و رواج آن تا سر حد تكامل بود و محدثين سعي بليغي در به كارگيري ظواهر حديث از خود نشان مي دادند. بحث هايي كه تنهادر سند و نقل حديث خلاصه مي شد ودر ارائه و محتواي اخبار اهتمامي از خود نشان نمي دادند.در چنين زماني شيخ مفيد با قوت ادراك و آگاهي كاملش توانست روش ويژه اي در تعامل ميان علوم آغاز كند تا بتواند دانش حديث را ازمرحله جمود و ايستايي به مرحله پيشرفت و پويايي برساند. آري، تفكر شيعي در حيات مفيد از جمود و خمود به پويايي و تحول رسيد لذاست كه در حق وي گفته اند: «شيخ مفيد بر تمامي شيعيان منت نهاده است.» (۲۸)
به همين خاطر است كه مي بينيم شيخ مفيد علي رغم تمامي احترامات، آراء استاد خويش محدث بزرگ صدوق- رحمه الله عليه- را به چالش مي كشاند.(۲۹) و يا نظر استاد ديگرش ابن جنيد اسكافي را در مسئله اجتهاد رأي به باد انتقاد مي گيرد و يا كتابي در نقض ديدگاههاي استادش علي بن عيسي رماني مي نگارد.(۳۰)
۳- گستردگي اطلاعات
از مشخصات ديگر مفيد، گستردگي اطلاعات و وسعت احاطه وي به علوم مختلف اسلامي است. وي در عين حال كه فقيهي بزرگ و اصولي متبحر است از سوي ديگر، اديبي آگاه، تاريخ شناسي بينا، متكلمي قهار و محدثي توانمندست و بدين خاطر در عصر خويش رياست اماميه بدو منتهي شده است و دهها عالم از مكتب درسي وي خارج شدند. كتابهاي ارزشمندي كه وي در انواع علوم تأليف نموده است بهترين دليل بر اين مدعاست. براي نمونه در موضوع تاريخ اسلام شايسته است كه گفته شود اولين كسي كه تاريخي جامع از زندگاني ائمه تدوين نموده است شيخ مفيد است و هر كه بعد از وي در اين باره قلم فرسايي كرده است به آراء مفيد توجه و اعتماد نموده است و به گفته مقدمه كتاب «الجمل والنصره...» «آن _ الارشاد _ در تاريخ ائمه (ع) منبعي عالي است» روش مفيد در تاريخ نگاري بر دو روش استوار است:
الف: مطالعه و تحليل، به گونه اي كه هر آنچه را خوانده و شنيده نقل نمي كند بلكه شيوه جديدي كه از آن تعبير به استفاده از عقل و منطق مي شود پي جويي مي كند.
ب: اعتماد و اعتقاد بر قديمي ترين منابع و مصادر تاريخي چنانكه وي و حتي شاگردان وي در مباحث تاريخي از مورخاني چون طبري، مسعودي و... نقل نمي كنند و به مورخين اوليه و مقدم بر آنها اعتماد مي كنند.
۴- صدور توقيع از ناحيه مقدسه
بي ترديد يكي از مهم ترين امتيازات شيخ مفيد، صدور توقيع از ناحيه مقدسه به نام اوست. از كتاب احتجاج استفاده مي شود كه توقيعات و مكاتباتي از سوي حضرت ولي عصر براي مفيد فرستاده شده است كه ظاهراً سه توقيع بوده است و هر سال به ترتيب يكي از آنها به نام ايشان صادر شده است.(۳۲) صاحب رياض العلماء مي نويسد: «من در اردبيل پاره اي از توقيعات را به خط شاگرد شيخ، مقداد ديده ام.» (۳۳)
در صدر هر سه توقيع صاحب الامر، شيخ مفيد را به عبارات و صفاتي ستوده است كه برخي بسيار جالب توجه است در يكي از مكتوبات آمده است «سلام عليك ايها الولي المخلص فينا باليقين... ادام الله توفيقك لنصره الحق اجزل مثوبتك من نطقك عنا بصدق» و يا در مكتوبه اي ديگر آمده: «منها للاخ السديد و الولي الرشيد الشيخ المفيد» و در مكتوبه سوم «سلام عيلك ايها الناصر للحق الداعي اليه بكلمه الصدق.»
همه اين تصديقات نشان دهنده منزلت و جايگاه مفيد نزد حضرتش و پذيرش منهج و روش شيخ در نزد ايشان است.
مفيد در كلام أعلام
شيخ مفيد را فضلا و دانشيان بسياري ستوده اند و از علو مقامش حتي در نزد مخالفين خبر داده اند. شيخ طوسي در الفهرست درباره ايشان مي نويسد: «... شيخ مفيد از جمله متكلمان اماميه است كه رياست اماميه در زمان حياتش به او منتهي شده بود. وي از اولين فقهاي شيعه است و از ويژگي هاي وي خوش خلقي، نكته سنجي و... بود.» (۳۴) و علامه حلي درباره شيخ مفيد معتقد است: «مفيد از بزرگان و مراجع شيعي است كه سمت استادي شيعيان را برعهده دارد و هركه متأخر از وي بوده از او استفاده نموده است. برتري او در فقه، كلام و حديث مشهورتر از آن است كه ذكر شود.» (۳۵) از مخالفين نظر ابي حجر عسقلاني را نسبت به وي ذكر مي كنيم. ابن حجر مي نويسد: «ابوعبدالله، ابن معلم بزرگ شيعيان و صاحب حدود دويست اثر است، در اين تأليفات وي به نقد گذشتگان پرداخته است. او به خاطر حمايت عضدالدوله نفوذي بسيار داشت. بسيار متواضع بود و به دانش بهاي فراواني مي داد. بسياري از فضلا به دست وي تربيت شدند تا آنجا كه در حق وي گفته اند او بر همه شيعيان منت نهاده است.» (۳۶)
اما در زمان اوج فتنه هاي طائفه اي و زد و خوردهاي مذهبي، شيخ مفيد سه بار در خلال سالهاي ۴۰۸ ، ۳۹۸ ، ۳۹۳ از بغداد تبعيد شد، لكن بعد از مدتي كوتاه، با تمام احترام و تكريم بازگردانده شد.تا اين كه سرانجام در شب جمعه سوم رمضان ۴۱۳ در شهر بغداد ديده از جهان فروبست. شاگردش سيد مرتضي در ميدان اشنان ،ميدان بزرگ بغداد واقع در محله كرخ بر وي نمازگزارد و در حدود ۸۰۰۰۰ نفر از مسلمين بر وي نماز گزاردند.(۳۷)
و با اين حال نيز گروهي از نمازگزاردن بر جنازه وي محروم شدند.(۳۸) شيخ طوسي شرايط آن زمان را اين گونه توصيف مي كند «روز وفاتش روزي است كه از حيث كثرت نمازگزاران و كثرت گريه كنندگان بر وي، از مخالفين و موافقين هرگز ديده نشد.» (۳۹) بدنش براي چند سال در منزل شخصي اش دفن شد. سپس جنازه اش به آستان مقدس كاظميه منتقل و نزديك پايين پاي شريف امام جواد در كنار قبر استادش ابن قولويه دفن شد. قبر ايشان اينك در وسط رواق شرقي مشهد كاظمين قرار دارد.در رثاي وي بزرگاني چون شريف مرتضي، عبدالمحسن الصوري و مهيار ديلمي و ديگران اشعاري بليغ سروده اند.
مكتوبه اي بر قبر وي يافت شده كه مشهور است صاحب الامر(عج) آن ابيات را در سوگ مفيد ايراد نموده است كه اينك لوح قبر مفيد است:
«لا صوت الناعي بفقدك انه
يوم علي آل الرسول عظيم
ان كنت قد غيبت في جدث الثري
فالعلم و التوحيد فيك مقيم
والقائم المهدي يفرح كلما
تليت عليك من الدروس علوم»
«خبررسان مرگ تو خاموش باشد. چراكه اين روز در خاندان پيامبر بس سترگ است آن زمان كه در سينه خاك پنهان شدي علم و توحيد نيز با تو همراه شد و هرگاه علوم خاندان پيامبر را تدريس مي كردي آن هنگام امام زمان شادمان مي شد.»
فسلام عليه يوم ولد و يوم مات و يوم يبعث حيا.(۴۰)

*پي نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.

محسن معيني گفت: هنر انساني از ديدگاه ابن عربي و بسياري ديگر از فلاسفه اسلامي ظهور و تجلي حضرت حق است.
به گزارش خبرگزاري فارس محسن معيني پژوهشگر هنر و دبير همايش يكروزه زيبايي شناسي  هنر معاصر با بيان اين مطلب افزود: محي الدين ابن عربي، عزيزالدين نسفي، صدرالمتألهين شيرازي، فارابي، ماني، زرتشت و بسياري ديگر از گذشتگان اين فرهنگ نظريات جدي در حوزه فلسفه هنر دارند. به عنوان مثال محي الدين ابن عربي در فتوحات در زمينه هنر بحث كرده است. وي گفت: جالب اين كه معناي هنر در نظر ابن عربي پوياست واو يك نگاه كلي به هنر دارد. يعني در يك جا به وجودشناسي هنر مي پردازد و در يك جا هنر را و پيدايي هنر را از ناحيه انسان توضيح مي دهد و ادوار تاريخي را مطرح مي كند.
دانشجوي دكتراي زيبايي شناسي هنر در موسسه يو.اي فرانسه به فتوحات مكيه ابن عربي اشاره كرد و گفت: وقتي ابن عربي از آشكارشدگي حضرت حق در هنر سخن مي گويد مي توان استنباط كرد كه ظهور از طريق هنر به خدا تعلق دارد و هنر انسان ها نيز ظهور و تجلي حق است كه قرابت ميان اين انديشه و انديشه هايدگر كاملا مشخص است.
معيني تصريح كرد: راستي چرا در فضاي هنري اين كشور در اين سال ها اكثر هنرمندان خود را بي نياز از دانش زيبايي شناسي مي دانند. آيا اين خلأ خود زشتي نمي آفريند؟
محسن معيني با طرح پرسش  هنر چيست؟ زيبايي كدام است؟ ودريافت امر زيبا از كدام راه امكان دارد؟ گفت:اين سؤال ها و سؤال هاي بسيار ديگر از سؤال هاي مشترك ميان هنر و اهالي فلسفه است. وي اضافه كرد: اگر مبناي مطرح شدن واژه زيباشناسي را كتاب معروف بومگارتن در نظر نگيريم و با تسامح در هر كجا كه فلاسفه از هنر و امر زيبا سخن گفته اند به دنبال يافتن نظرياتي در حوزه هنر بگرديم آنگاه در آثار اكثر فلاسفه مباحثي در اين حوزه مي يابيم.
معيني گفت: مُثُل افلاطون، محاكات ارسطو، مكاشفه فلوطين، زيبايي والاي كانت، روح دوران هگل، خواست فراخواهنده شوپنهاور، اجتماع هنري ماركس و لوكاچ، هنرمدرن آدرنو وهوركهايمر، هنر تحول بخش ماركوزه و بنيامين، نمادپردازي كاسيرر، وانمايي معناي بودريار، متافيزيك حضور دريدا و رابطه دازاين و كوره راه هاي جنگلي هايدگر، نقد ساختار قدرت و جنسيت ميشل فوكو امروز مورد توجهند .
معيني ادامه داد: چند صدسالي مي شود كه فلاسفه از برج عاج خود فرود آمده اند و هنر را جدي گرفته اند اما هنرمندان چقدر براي عمق بخشيدن به آثار خود ژرف تر انديشيده اند؟ وي در پايان گفت: حجم انبوه پرسش هايي كه اطراف ما را گرفته است ما را بر آن مي دارد تا به اين موضوع به طور جدي بينديشيم و براي روشن شدن زواياي آن بارها و بارها گرد هم جمع شويم.

دو فصلنامه «نامه علوم انساني»
به گزارش خبرنگار سرويس فرهنگ و انديشه ايلنا دو فصلنامه شوراي بررسي متون و كتب انساني «نامه علوم انساني» ويژه تابستان، پاييز و زمستان ۸۲ و بهار ۸۳ در شش بخش توسط پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي منتشر شده است.در بخش مقاله ها، مقاله اي با عنوان معرفي و نقد تطبيقي منابع رايج نظريه هاي انقلابي به قلم عباس خلجي ديده مي شود.
همچنين در بخش نقد، كتاب هاي مباني و كليات علوم سياسي، اصول علم سياست، جنبش هاي اسلامي معاصر، تاريخ انديشه سياسي در ايران و جهان اسلامي، ديباچه اي بر نظريه انحطاط در ايران، جامعه مدني و توسعه سياسي در ايران، ما چگونه ما شديم، روابط بين المللي در تئوري و عمل، اصول سياست خارجي و سياست بين المللي و تحولات روابط بين المللي، از كنگره وين تا امروز مورد نقد و بررسي قرار گرفته اند.
در بخش معرفي كتاب نيز دو كتاب ميراث سياسي اسلام نوشته نصر محمد عارف و مراتب ظهور فلسفه سياست در تمدن اسلامي نوشته موسي نجفي به خوانندگان معرفي شده اند.
در بخش معرفي مراكز آموزشي نيز، پژوهشكده امام خميني و انقلاب اسلامي معرفي شده در بخش گزارش علمي نيز گزارشي از يكصدمين سالگرد انقلاب مشروطيت ارائه شده است.در بخش يادنامه نيز از مرحوم دكتر محمد جواد سهلاني، عضو پيشين هيأت تحريريه «نامه علوم انساني» يادي شده است.
دو فصلنامه «نامه علوم انساني» در هزار نسخه و ۲۲۹ صفحه به قيمت شش هزار ريال روانه بازار نشريات شده است.
ديدگاه هگل در باب اخلاق و سياست
كتاب «ديدگاه هگل در باب اخلاق و سياست» تدوين رابرت پيپين و اوتفريد هوفه از سوي انتشارات دانشگاه كيمبريج منتشر شد.به گزارش خبرنگار گروه دين و انديشه خبرگزاري «مهر»، اين كتاب مشتمل بر ۱۱ مقاله از فيلسوفان مطرح آلماني در قبال فلسفه اجتماعي و سياسي هگل به شمار مي رود. همه اين مقالات البته در نشريات معتبر آلماني زبان به چاپ رسيده اند و نيكلاس واكر آنها را به انگليسي ترجمه كرده است. اين كتاب از مجموعه «سنت فلسفه آلمان» انتشارات كمبريج منتشر شده و هدف آن ارائه مهمترين مؤلفه هاي فلسفه آلماني زبان به خواننده انگليسي زبان است. تدوين كنندگان سعي كرده اند معروف ترين و ژرف ترين مقالاتي را كه در زبان آلماني در باب هگل در نيمه دوم سده بيستم نگارش شده اند جمع آوري و منتشر كنند. كارل اوتو اپل، ريتر، فولدا، مانفرد بام و زيگفريد بلاچ از جمله مقاله نويسان اين مجموعه هستند.