فريبا صحرايي
اينجا، آزمايشگاه خواب است. آزمايشگاهي متفاوت از تمامي آزمايشگاههاي ديگر. برروي تخت اين اتاق كه مجهز به امكانات سنجش و تست اختلالات خواب است، بيمار يك شب را در حالي به صبح مي رساند كه پزشكان بر بالين او دست به آزمايشات مختلف مي زنند تا ريشه اختلال را دريابند. اندازه گيري ريتم خرخر، تعداد دفعات قطع تنفس در خواب، تعيين نوع قطع تنفس، كنترل فشار خون، تعيين ضربان قلب، تعداد تنفس، مشاهده وضعيت خواب بيمار هنگام خواب از جمله اين آزمايشات است. در آزمايشگاه خواب، در حداقل ۲۸ و حداكثر ۶۰ نقطه از سر بيمار الكترودهايي براي ثبت امواج مغز وصل مي شود و قريب به ۸ ساعت آزمايش الكتروآنسفالوگرافي از بيمار به عمل مي آيد. در مدت يك شب اقامت بيمار مبتلا به اختلالات خوابي، پزشكان همچنين به بررسي انقباضات عضلاني چانه، سينه و ساق پا پرداخته و PCO2 يا ميزان گاز كربنيك خون را بررسي مي كنند.
مانيتور قلب و بررسي ميزان اشباع خون از اكسيژن بخش ديگري از آزمايشات را تشكيل مي دهد.
دكتر محمد فرهادي، رئيس مركز بررسي اختلالات خواب كلينيك نور (وابسته به مركز پزشكي شهيد شوريده) اختلالات خواب را موضوع اصلي تخصصي جديد در دنياي پزشكي به نام «طب خواب» مي داند. وي مي گويد: امروزه مشكلاتي كه انسانها در خواب پيدا مي كنند، با امكانات تشخيص پيشرفته و بررسي هاي الكتروفيزيولوژيك و تست هاي بررسي علائم حيات در خواب، قابل تشخيص است. وي قطع تنفس را شايع ترين اختلال خوابي دانسته و مي گويد: بين ۲ تا ۴ درصد جمعيت ميان سال در دنيا گرفتار اين مشكل هستند.
دكتر فرهادي طب خواب را تخصصي بين رشته اي مي داند كه در آن متخصصان مختلف از رشته هاي گوش، حلق و بيني، ريه، قلب و عروق، متخصصان اعصاب و روان، اطفال و گوارش دخيل هستند. آنچه در پي مي آيد پرسش و پاسخي است كه با وي ترتيب داده ايم.
*مطالعات علمي و تحقيقاتي در مورد خواب انسانها به چه زماني برمي گردد؟ براي اولين بار كدام اختلالات شناسايي شدند؟
- از زماني كه بشر به ياد دارد همواره خواب و ماهيت رمز آلود آن مورد توجه بوده است. در قديم بعضي خواب را حالت حد واسط مرگ و بيداري مي دانسته اند و برخي معتقد بودند كه فعاليت مغزي در خواب متوقف مي شود.
در سال ۱۹۲۸ فعاليت الكتريكي مغز انسان براي اولين بار توسط «هانس برگر» روانپزشك آلماني به ثبت رسيد و در سالهاي ۱۹۳۹-۱۹۳۷ در دانشگاه هاروارد پايه هاي شناخت امواج مغزي در خواب توضيح داده شد.
حالا ديگر تصور بر اين نبود كه در موقع خواب فعاليت مغزي به طور كامل خاموش مي شود بلكه برعكس مشخص شد كه در موقع خواب، امواج مغزي به امواج آهسته و هماهنگي تبديل مي شوند. در دهه ۱۹۵۰ براي اولين بار دانشمندان به ثبت امواج خواب در تمام طول شب پرداختند و متوجه شدند كه تغييرات نوار مغز انسان در خواب از يك روند ثابتي پيروي مي كند. در دهه ۶۰ ثبت خواب شبانه در انسان در سطح تحقيقاتي آغاز شد و اين تحقيقات را مي توان پدر تست هاي «پلي سمنوگرافي» (همان دستگاه تست خواب) يا تست خواب امروز ناميد. در همين زمان بود كه بيماري ناركولپسي (بيماري كه فرد دچار خواب آلودگي شديد است و دچار حملات غيرقابل مقاومت خواب مي شود) و اختلالات امواج مغز در خواب اين افراد شناخته شد و اولين كلينيك ناركولپسي در دانشگاه استنفورد تأسيس شد.
يكي از اكتشافات مهم و شايد مهمترين آن در تاريخ پزشكي اختلالات خواب، در اروپا اتفاق افتاد. در سال ۱۹۶۵ در فرانسه و آلمان به طور جداگانه ايست تنفسي موقع خواب يا «آپنه» شرح داده شد.
با اين وجود تا دهه هفتاد ميلادي اختلالات خواب به عنوان يك طب باليني مورد توجه قرار نگرفت. در سال ۱۹۷۲ «گيلم نالت» كه يك دانشمند فرانسوي بود به گروه دانشگاه استنفورد در آمريكا پيوست. با توجه به تجربه اي كه اروپاييان در تشخيص ايست تنفسي در خواب داشتند او شروع به ثبت تغييرات تنفسي و قلبي در خواب كرد و براي اولين بار به تشخيص بيماران دچار وقفه تنفسي خواب پرداخت ولي هنوز مشكلات بسياري در راه بود و مهمترين آن عدم وجود راه حل درماني قابل قبول در آن مقطع زماني بود.
در آن زمان تنها توصيه موجود براي اين بيماران كاهش وزن يا انجام عمل جراحي تراكتوستوي بود. اين عمل با باز كردن راه هوايي از طريق گردن هر چند در درمان وقفه تنفسي خواب كاملاً موثر است، ولي زندگي بيمار را پس از عمل با مشكلات مواجه كرده و براي بسياري از بيماران قابل قبول نبود.
در سال ۱۹۷۱ «گيلمينو» اولين بيماري را كه با اين روش درمان مي كند به اين ترتيب توصيف مي كند: اين بيمار پسر ده و نيم ساله اي بود كه به دليل فشار خون تحت درمان بود، ولي اقدامات درماني مؤثر واقع نمي شد. او همچنين شب ها خرخر بلند داشت و در طي روز خواب آلود. تست پلي سمنوگرافي نشانگر آپنه انسدادي شديد بود. بالاخره پس از عدم موفقيت درمان هاي موجود در آن زمان، «گيلمينو» پزشكان معالج را راضي كرد كه منشأ مشكلات كودك در وقفه تنفسي موقع خواب است و با انجام عمل جراحي تراكتوستومي خواب آلودگي و فشار خون بالاي كودك را درمان كرد. در سال ۱۹۷۵ اولين انجمن اختلالات خواب با پنج عضو در آمريكا تأسيس شد و در دهه ۱۹۸۰ روش هاي جراحي جديد مثل عمل جراحي در قسمت عقب حلق (يعني برداشتن تستي از زبان كوچك كام نرم و حلق) ابداع شد.
يكي از نقاط عطف اين رشته در دهه۸۰ با ابداع دستگاه «cpap» توسط متخصص ريه استراليايي «سوليوان» اتفاق افتاد. اين وسيله شامل دستگاهي نسبتاً كوچك است يا وزن تقريباً ۲-۱ كيلوگرم. اين دستگاه به يك لوله متصل است و در انتهاي لوله ماسكي قرار دارد كه روي بيني قرار مي گيرد. در طي خواب اين دستگاه هوا را به داخل راه هوايي فوقاني مي راند و با اين كار مانع از روي هم خوابيدن مجاري هوايي فوقاني در موقع خواب مي شود.
* مراكز و كلينيك هاي خواب اولين بار كي و كجا راه اندازي شدند و در حال حاضر در درمان اختلالات خواب چه نقشي را ايفا مي كنند؟
- با توجه به شيوه قابل توجه آپنه تنفسي در جامعه (۴ درصد در مردان و ۲ درصد در زنان ۶۰-۳۰ سال) در اواخر دهه ۸۰ و در دسترس بودن درمان قابل قبول و ساده و مراكز و كلينيك هاي خواب در آمريكا گسترش فراوان يافت و در دهه۱۹۹۰ مراكز خواب در تمام دنيا رو به گسترش گذاشت.
امروزه كلينيك هاي خواب به درمان گروه زيادي از بيماران مبتلا به اختلال خواب مي پردازند كه به طور كلي شامل كساني مي شود كه در طول روز خواب آلوده اند، در طي شب خواب راحتي ندارند، در خواب راه مي روند، حرف مي زنند، دست و پا مي زنند و حتي به ديگران آسيب مي رسانند، از خواب مي پرند، خوابشان نمي برد، خر خر بلند دارند، دچار احساس خفگي در خواب مي شوند، حركات غيرارادي و بيش از حد پاها مانع از خواب آنها مي شود، گرفتار حملات خواب در طي روز هستند يا بهداشت غلط خواب آنها را دچار مشكل كرده است.
* اختلالات خواب بيشتر در كدام گروه هاي سني شايع است؟
- اختلالات خواب تمام سنين را گرفتار مي كند و محدود به بزرگسالان نمي شود. در حدود دو سال قبل آكادمي متخصص اطفال آمريكا طي دستور العملي از پزشكان كودكان خواست كه در معاينات خود از وضعيت خواب كودك سؤال كنند و در صورت وجود خواب ناآرام و خر خر دائمي يا خواب آلودگي يا بيش فعالي و بي قراري در طي روز كودك را نزد متخصص خواب بفرستند. خوشبختانه درمان وقفه تنفسي در كودكان اغلب آسان است و با انجام عمل جراحي لوزه ها صورت مي گيرد.
* يكي از شايع ترين اختلالات خواب، قطع تنفس و يا وقفه تنفسي است، اين اختلال چه علائمي دارد؟
- يكي از علائم مهم وقفه تنفسي در خواب خرخر بلند و دايمي است. البته اين به آن معني نيست كه تمام كساني كه خر خر مي كنند دچار اين بيماري هستند، ولي اگر بيمار فرد ميانسالي است كه خر خر بلند و دايمي دارد و در طي روز از خستگي شكايت دارد به احتمال زياد دچار اين بيماري است، هر چند تشخيص نهايي با انجام تست پلي سمنو گرافي انجام مي شود. در بيماران مبتلا به وقفه تنفسي در موقع خواب، با شل شدن عضلات راه تنفس فوقاني روي هم خوابيده، توقف تنفس باعث افت سطح اكسيژن خون و تلاش مجدد فرد براي شروع تنفس مي شود و اين پديده باعث مي شود فعاليت الكتريكي مغز بيمار براي چند ثانيه از حالت خواب به بيداري تبديل شود (اين مدت آن قدر كوتاه است كه اغلب فرد چيزي به خاطر نمي آورد). تكرار اين پديده در طي شب باعث مي شود كه امواج مغزي فرد بين بيداري و مرحله اول خواب در نوسان باشد و به مراحل عميق تر خواب وارد نشود و يا مدت كوتاهي را در مرحله عميق خواب بگذراند. به اين ترتيب هر چند فرد ساعت ها را در رختخواب گذرانده از خواب با كيفيت مطلوب بي بهره مانده است و صبح احساس خستگي مي كند. اين پديده داراي عوارض كوتاه مدت و درازمدت است.
نتيجه اين اختلال در شب خستگي و چرت زدن بيمار در روز بعد است. ولي عارضه درازمدت آن صدمات عروقي و افزايش احتمال فشار خون و سكته مغزي است.
تصور مي شود كه در ميان مردان ميانسال مبتلا به فشار خون اوليه ۳۰ درصد دچار وقفه تنفسي خواب تشخيص داده نشده باشند. لذا تفتيش پزشكان در مورد علايم اين بيماري در افراد مبتلا به فشار خون بسيار بااهميت است. بيماران دچار آسم شبانه يا آسم مقاوم به درمان مي بايست از نظر علائم اين بيماري مورد پرس و جو قرار گيرند و در صورت وجود علائم بايستي از نظر احتمال وجود وقفه تنفسي در خواب مورد بررسي قرار گيرند. همين طور است بيماراني كه دچار علائم قلبي شبانه يا مقاوم به درمان هستند.
افرادي كه دچار خواب آلودگي در طي روز هستند خود و ديگران را در معرض تهديد قرار مي دهند، يكي از خطرات مهم كه اين افراد را تهديد مي كند و نيز از طرف اين افراد جامعه را مورد تهديد قرار مي دهد حوادث رانندگي و حوادث موقع كار است. در كشورهاي پيشرفته رانندگان وسائط نقليه عمومي از نظر اختلالات خواب مورد بررسي قرار مي گيرند و در صورت ابتلاي فرد تا زماني كه فرد درمان نشده و درمان وي از طرف متخصص مورد تأييد قرار نگرفته است به وي اجازه رانندگي داده نمي شود.
* بررسي اختلالات خواب به صورت علمي و در قالب مراكز اختلال خواب در كشور ما چقدر سابقه دارد؟
- بررسي اختلالات خواب، يك كار تيمي است و عمدتاً متخصصين گوش و حلق و بيني و سر و گردن، ريه، قلب، اعصاب، روانپزشكي، طب كار و اطفال در آن درگير هستند. هر چند دوره هاي آموزشي تكميلي (فلوشيمي و فوق تخصصي اختلالات خواب) در دنيا وجود دارد و كلينيك هاي اختلالات خواب توسط اين متخصصين مديريت مي شود. در كشور ما چند سالي است كه به اين تخصص توجه شده است، هر چند تعداد متخصصين اختلالات خواب كم هستند، اميد است كه با آشنايي جامعه پزشكي و مسئولين ذيربط و مردم با اين ضرورت، اين رشته پزشكي جايگاه خود را در كشور ما باز كند.