سيامك مهرداد براي احياي اين ساز باستاني يادبودهايي از جشنواره موسيقي فجر (۱۳۸۱)، نمايشگاه نگاره هاي چوبي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري (۱۳۸۱) و پنجمين جشنواره موسيقي دانشجويان در سال جاري دريافت كرده است
احياي چنگ باستاني تحقق روياي كودكانه سيامك مهرداد بود. تكنولوژي يك هارپ در تئاتر جك و لوبياي سحرآميز كه در كودكي ديد، او را مسحور كرد.
عكس : هادي مختاريان
مرجان حاجي رحيمي- ساز است و راز. چه بي شمارند رازهاي ناگفته اي كه از دل هر ساز برمي آيند. رازهاي غريبي كه از سازهاي ناآشنا و اسطوره اي، مسحوركننده تر جلوه مي كنند. به ويژه آنكه اين سازها، سالها باشد كه به دست فراموشگر تاريخ سپرده شده باشند.
هزاران سال پيش هنگامي كه انسان اوليه مسرور از شكار برمي گشت از صداي ارتعاش تيروكمان به خود آمد و تصميم گرفت سلاحش را به گونه اي تغيير شكل دهد تا صداي موزون و آهنگين آن را بيشتر بشنود. بدين ترتيب سالها بعد، نخستين ساز زهي بشر اختراع شد؛ سازي كه محفظه صداي آن را پوسته خشك كدو يا نارگيل تشكيل مي داد و به دليل چگونگي نواختن آن با پنجه هاي دست به چنگ معروف شد. به شهادت تاريخ، سومري ها نخستين قومي بودند كه چنگ مي نواختند. چنگ هلالي ويژه مصر است و هنگامي كه به تمدن ايران زمين رسيد به چنگ هاي سرخميده، عمودي و افقي تغيير شكل داد؛ چنگ هاي زاويه داري كه بر اساس شكل ظاهري نام گرفتند. چنگ، اين ساز رويايي ايران باستان كه نوازندگاني چون باربد، نكيسا، آزادوار، رامتين و سركيس داشت، عمري بيش از 5 هزار سال در ايران دارد، اما آخرين ردپايي كه از آن در ايران ديده شده به 500 سال پيش بازمي گردد. پس از آن گرد فراموشي از راه مي رسد و اين ساز را از چرخه موسيقي ايران زمين محو مي كند.
سيامك مهرداد كه علاقه خاصي به احياي سازهاي فراموش شده دارد، پس از سالها ساختن سازهاي متداول و رايج، نخستين گام ها را براي بازسازي ساز اسطوره اي چنگ در سال 75 برداشت و در سال 81 توانست نمونه ناقصي از اين ساز را بسازد. ساز من بيشتر شبيه ساز ايگري - يكي ديگر از سازهاي فراموش شده - بود تا چنگ، چراكه صفحه و گوشي چوبي داشت. ضمن آنكه شكل منتظم آن باعث شده بود تا دست راست براي رسيدن به سيم ها ناراحت باشد. بايد آن را به شكل بيضي يا نيم دايره مي ساختم.
پس از ساخت اين نمونه، مهرداد مطالعات خود را براي رفع اشكالات پيش آمده بيشتر كرد تا بتواند ساز احيا شده را هرچه بيشتر به اصلش نزديك كند. سرانجام مدتي است كه توانسته ساختن چنگ عمودي را به همان شكل باستاني به اتمام برساند. او درباره سازي كه احيا كرده، مي گويد: اين ساز از لحاظ اندازه و شكل ظاهري دقيقا شبيه نمونه اي است كه در موزه لوور قرار دارد. با اين تفاوت كه جنس تارهاي آن به جاي روده تابيده احشام، از سيم هاي نايلوني است به همين دليل مطمئن نيستم صدايي كه از اين ساز شنيده مي شود، همان صدايي بوده كه هزاران سال پيش مردم مي شنيدند.
اما در ادامه يادآور مي شود: با وجود اينكه سيم هاي اين چنگ نايلوني است، اما قابليت تعويض با روده تابيده شده را دارد و بايد اين كار را براي تكميل آن انجام دهم.
تنها نمونه باقيمانده از چنگ هاي باستاني، يك نوع چنگ عمودي است كه در موزه لوور پاريس نگهداري مي شود و سالهاست كه در معرض ديد عموم قرار نگرفته است. اين ساز كه 2 هزار و 600 سال قدمت دارد، از آرامگاه يكي از فراعنه مصر پيدا شده است. مهرداد درباره نسبت اين ساز با ايرانيان مي گويد: اين ساز دقيقا مانند چنگ هايي است كه در حجاري هاي طاق بستان ديده شده، منابع مصري هم بر اين باورند كه هيچ گاه چنگ در كشور آنها زاويه دار نبوده و هنگامي كه وارد ايران مي شود، زاويه پيدا مي كند.
او در كتابي از يك نويسنده فرانسوي خوانده چنگي كه اكنون در موزه لوور نگهداري مي شود، از طرف يك پادشاه ايراني به همراه نوازنده اش به فرعون مصر هديه داده شده است.
به غير از نمونه چنگي كه در لوور قرار دارد و حجاري هاي طاق بستان، تصاويري نيز از چنگ هاي ايرانيان بر جاي مانده كه قديمي ترين آنها مهري است كوچك تر از 10 سانتيمتر كه به 3 هزار و 400 سال پيش از ميلاد مسيح مربوط مي شود و از منطقه چغاميش خوزستان كشف شده است. همچنين كاشيكاري كف ايوان هشتم كاخ شاپور در بيشابور فارس كه اطلاعات زيادي را در مورد چنگ در خود دارد، چراكه اين كاشيكاري رنگي است و رنگ هاي متفاوت سيم هاي چنگ كه مانع از خطاي ديد مي شود، مانند اختلاف رنگ سيم ها در هارپ (نمونه اروپايي ساز چنگ) است، 5 نمونه ظرف نقاشي شده با طلا و نقره مكشوفه از منطقه اور در بين النهرين كه هيچ يك از آنها در موزه هاي داخل نگهداري نمي شوند و البته نبايد بيش از 30 نمونه مينياتور ايراني بر جاي مانده از قرن پنجم به بعد كه چنگ سرخميده را نشان مي دهد نيز ناديده گرفت، اما در موزه ايران باستان مجسمه اي كوچك با طول 11 سانتيمتر از زني به حالت ايستاده وجود دارد كه چنگ عمودي مي نوازد. مهرداد معتقد است كه اين مجسمه ايراني نيست و به تمدن آشور تعلق دارد، چراكه آنها بودند كه اين ساز را به صورت ايستاده، مي نواختند. مهرداد در كنار يافتن و جست وجو در اين تصاوير درباره استفاده از منابعي كه به وسيله آنها توانست سازي را احيا كند كه پنج قرن پيش فراموش شده، مي گويد: نسخه هاي خطي زيادي وجود دارند كه درباره موسيقي نگاشته شده و براي استفاده عموم به فارسي امروز برگردانده و چاپ شده اند.
كتاب هايي مانند جامع الالحان، مقاصدالالحان و كنزالتحف از عبدالقادر مراغه اي، موسيقي كبير از ابونصر فارابي و فرهنگ سازهاي ايراني از حسينعلي ملاح از جمله نسخه هاي قديمي هستند كه مهرداد از آنها استفاده كرده است.
همچنين در ادبيات پارسي از فردوسي تا شاعران معاصر در اشعار خود چنگ و خميدگي آن را بيان كرده اند تا جايي كه حتي اميرخسرو دهلوي به تعداد 24 سيم چنگ نيز اشاره مي كند. همه اينها نقاط روشني بودند كه مهرداد را از تونل زمان عبور داده و به 500 سال پيش وصل كرده؛ زماني كه چنگ از يادها رخت بربست.
مهرداد به غير از اطلاعاتي كه از مجموع اين منابع درباره اندازه ها، جنس چوب، جنس سيم ها و شكل ظاهري آن به دست آورد، مكاتبه اي هم با مسوولان موزه لوور داشت تا اندازه هاي واقعي ساز اصلي را به او بدهند. اندازه هايي كه موزه لوور به من داد اشتباه بود، چراكه اين ساز از سر نوازنده به حالت نشسته بلندتر است، اما هنگامي كه نخستين چنگ را با آن اندازه ها ساختم، متوجه شدم كه خيلي كوتاه تر از تصاويري است كه وجود دارد. اكنون مي توان گفت كه چنگ - ساز متعلق به ايرانيان باستان - احيا شده است، اما از 30 لحن (قطعه) باربد كه براي ساز چنگ بوده، چيزي در دست نيست. پس براي نواختن آن، چه بايد كرد و چگونه بايد صداي سازي را كه به صورت تكنوازي نواخته مي شده، شنيد؟ احياكننده چنگ پاسخ مي دهد: كوك و فواصل صدادهي اين ساز نياز به يك نوازنده حرفه اي ساز قانون و يك نفر آشنا به موسيقي ايران باستان دارد كه چون در ايران چنين كسي وجود ندارد، راهنمايي در اين بخش بايد از كارشناسان خارجي گرفته شود: كساني كه موسيقي ايراني را از زماني كه 5 نت بود، مي شناسند.
او از مسوولان وزارت فرهنگ و ارشاد كمك مي طلبد تا با قرار دادن امكاناتي از قبيل تهيه كتاب هاي مرجع در اين زمينه كه در كشورهاي ديگر نگاشته شده و همچنين تهيه ابزارهاي ويژه سازسازي، او را در يافتن كوك و فواصل اين ساز باستاني ياري دهند.
او همچنان اميدوار است كه بتواند چنگ سرخميده را نيز احيا كند.
