صادق حجتي
اشاره: امروز سالروز ولادت امام محمد باقر (ع)، پيشواي پنجم شيعيان جهان است. امام محمد باقر (ع) در روزگاري پر آشوب و نابسامان به امامت رسيدند و از اين جهت تلاش وافر هم از جهت نگاهداري گنجينه  معارف اسلامي و هم ترويج و گسترش علوم اسلامي را به انجام رساندند. به گونه اي كه مجموع تلاش هاي اين امام همام و فرزندش امام جعفر صادق (ع) به ذخيره گرانبهايي از معارف شيعي بدل شد و آيند گان را مددرسان شد.
ضمن تبريك به مناسبت ولادت اين امام بزرگوار مطلبي فراهم آمده كه از پي مي  خوانيم:
تنها كودكي سه ساله بود كه حادثه تلخ كربلا را تجربه كرد. همراه پدر و بازماندگان آن حادثه اسفناك به مدينه بازگشت و سالهاي طولاني (۳۴ سال) شاهد انزواي سياسي پدر بود. در اين ايام خونخواهي مختار باعث اندك مايه تشفي خاطر گرديد اما هرگز ياد نينوا و قرباني بزرگ آن را از اذهان پاك نكرد. بنا به احاديث متفق القول شيعيان، امام زين العابدين(ع) قبل از مرگ، محمدباقر(ع) بزرگترين پسرش را به عنوان وصي و جانشين خود معرفي كرد. مادرش فاطمه ام عبدالله دختر امام حسن(ع) بود و از هر دو طرف به پيامبر(ص) و علي(ع) منسوب مي شد. به درستي معلوم نيست كه لقب باقر از كي به او اطلاق شد؟ آيا وي را در طول حياتش بدين لقب مي شناخته اند يا نه؟ در وجه تسميه آن نيز مورخين به اختلاف سخن گفته اند. يعقوبي آن را به خاطر فضل و دانش بيكرانش مي داند: «مردي كه علوم را مي شكافد و آشكار مي كند» ولي ابن خلدون اين وجه تسميه را به خاطر جمع آوري دانش بيكران و علوم فراوان (تبقر) مي داند. از نظر شيعيان باقرالعلوم يك لقب معمولي نيست و امام اين لقب را از پيامبر(ص) دريافت كرده است. بدين صورت كه روزي جابربن عبدالله انصاري صحابي مشهور به ديدار پيامبر(ص) مي رود. در اثناء اين ديدار كه امام حسين(ع) نيز در حضور آنها مشغول بازي بود. رسول خدا(ص) به جابر مي گويد «اي جابر تو چندان زندگي خواهي كرد كه فرزند اين پسر را ببيني. او محمدالباقر ناميده مي شود خداوند به وي نور و حكمت عطا مي كند پس چون او را ديدي سلام مرا به او برسان .
سالها بعد وعده حق پيامبر(ص) تحقق يافت. جابر سالخورده امام محمد باقر(ع) را كه كودك بود در يكي از مكتب خانه هاي مدينه ملاقات كرد. در اين هنگام جابر اين سخن را بر زبان جاري كرد كه به خدايي كه جانم در كف قدرت اوست سيما همان سيماي رسول الله است ماجراي ملاقات جابر با امام با اندك مايه تفاوت در منابع موثقي چون طبري كليني، قاضي نعمان و... ياد شد.
جامعه اسلامي در عصر امامت امام محمد باقر(ع) با مرحله حساسي از حيات خود روبرو بود. پس از قيام كربلا پايه هاي مشروعيت بني اميه سخت متزلزل شده و قيامهاي متعددي در گوشه و كنار سرزمينهاي اسلامي سر برآورده بود. قيامهايي كه هر يك به داعيه عدل و داد پاي در ميدان مبارزه با ستمكاريها و زشت كرداري هاي پيدا و پنهان آل ابي سفيان نهاده بودند. سياه جامگان خراسان با شعار نعماني الرضامن آل محمد مقدمات چيرگي عباسيان را فراهم مي كردند. عراق پس از ماجراهاي خونين توابين و مختار شاهد جنبش زيديه بود. زيدبن علي سر كرده اين قيام تحت تأثير دوست و همكار نزديك خود واصل بن عطاء معتزلي با تأكيد بر اصل امر به معروف و نهي از منكر با اعمال زور، قيام به سيف را در پيش گرفت. در اين ميان مدينه و مكه هنوز خاطره مقاومتهاي ابن زبير را در اين شهر در برابر سپاه اموي در خاطر داشت. بر آنچه كه آمد بايد فهرست بلند بالايي از منازعات فكري و كلامي را افزود. مباحثاتي كه ميان گروههايي نظير مرجئه (كه هماهنگ با نظام اموي گام بر مي داشت) قدريه ،معتزله و... در جريان بود. در اين فضاي پيچيده و پر آشوب عقيدتي و سياسي جامعه اسلامي است كه امام محمد باقر(ع) با تعاليم خود درصدد رفع آنها و تبيين هر چه بيشتر نقش و وظايف امام بر مي آيد و به دفاع از حق حاكميت الهي خويش و اجداد گراميش مي پردازد.
بنابر عقيده امام محمد باقر(ع) اسلام بر هفت ركن نهاده شده است: ولايت، طهارت، نماز، زكات، روزه، حج و جهاد. ولايت بهترين اين اركان است زيرا از راه ولايت و از طريق كسي كه با او بيعت مي شود، به علم ديگر اركان مي توان رسيد. در واقع شرط ايمان واقعي بيعت و تبعيت از امام به حق است. اما امام و مقام امامت در نظرگاه امام محمد باقر(ع) داراي ويژگي هايي است كه اختصارا مي توان در سه اصل بنيادين ذيل بيان كرد: الف) نص كه خصلت موروثي دارد و از امام علي(ع) شروع مي شود و انحصارا در ذريه امام حسين(ع) ادامه مي يابد و در پايان دوره زندگي هر امامي به جانشين او منتقل مي گردد ب) علم موثق و انحصاري كه ريشه در علم الهي دارد و به مانند نص موروثي و از امام علي(ع) كه توسط پيامبر(ص) مدينه العلم خوانده شده است شروع مي شود و در سلاله امامت جاري است ج) عصمت كه او را از هرگونه گناه و خطا مصون مي دارد. شرايط ياد شده اقتدار سياسي و شرعي جامعه را منحصرا در اختيار امام قرار مي دهد . امام باقر(ع) در مراسم حج و در كنار خانه خدا با بيان نظرات ياد شده مي فرمود: ماييم برگزيدگان خدا بر خلق او، پسنديدگان خدا از بندگان او، خليفه هاي خدا در زمين. پس سعادتمند كسي است كه پيروي كند و شقي و بدبخت كسي است كه مخالفت كرده و با ما دشمني كند، هشام كه با روي كار آمدن خود كار را بر شيعيان و امام سخت گرفته بود با شنيدن اين سخنان امام را احضار كرده به قتل آن حضرت دستور داد اما از ترس توجه مردم امام را به مدينه گسيل داشت و از كشتن وي منصرف شد. در اين دور امام تقيه پيشه گرفت و آن را بر پيروان خويش نيز فرض كرد. اين تقيه حوزه وسيعي از فعاليتهاي او را در بر مي گرفت و اغلب مورد طعن گروههاي افراطي چون بتريه۱ قرار مي گرفت كه چرا امام براي ابقاي حقوق خود دست به قيام نمي زند.
تقيه با علم امام نيز رابطه نزديك داشت. حسن بصري از دانشمندان معتزلي معاصر با امام مدعي شده بود كه كساني كه دانش خود را مخفي مي دارند، در جهنم مايه آزار مردم مي شوند. زماني كه اين مدعا در نزد امام مطرح شد امام گفت: اگر اين طور بود همه مومنان خاندان فرعون نابود مي شدند. سپس در حالي كه به سينه اش اشاره مي كرد مي افزايد علم از زماني كه خداوند نوح را مبعوث كرد مخفي و پنهان بوده است پس بگذار حسن در وادي حيرت  سرگردان بماند زيرا به خدا قسم علم جز در اينجا يافت نخواهد شد.
امام محمد باقر(ع) در دوره تقيه جامعه را تحت تأثير دانش بيكران خود در مسائل ديني قرار داد و رسالت انسان سازي خود را در اين جايگاه تداوم بخشيد. امام در محافل غيرشيعي و شيعي به اتفاق، يكي از مراجع معتمد حديث نبوي معرفي شده است و با عنوان ثقه كه بالاترين درجه اعتماد است ياد شده و در كتب علماي حديث اهل سنت چون مالك، طبري، ابن حنبل و شافعي نام امام باقر(ع) و پسرش امام جعفر صادق(ع) آمده است. بسياري علماي هم عصر او در حضور وي احساس حقارت و كوچكي مي كردند اما با وجود اعتبار شخصيت امام تعداد احاديث مروي از وي چندان قابل توجه نيست. دليل اين امر را مي توان سانسور شديد و غليظي دانست كه از طرف حكومت بني اميه و بعدها عباسيان در تدوين مجموعه هاي حديثي اعمال مي شد. در فضايي كه علي(ع) و يارانش در ملاءعام و بر سر منابر لعن و تكفير مي شدند آيا مي توان انتظار داشت كه احاديث پيامبر با اسناد ايشان نقل شود؟ اما در حوزه حديث شيعي اعم از زيديه، اسماعيليه و اثني عشري احاديث بسياري از امام نقل شده است. اين احاديث در كنار احاديث مروي از امام صادق(ع) به حق ستون فقرات فقه و كلام شيعي را تشكيل مي دهند. كشي با تأكيد بر نقش امام باقر در بنيانگذاري فقه شيعي مي گويد: قبل از امامت محمدباقر(ع) شيعيان علم حلال و حرام را بجز آنچه از ديگر مردم آموخته بودند نمي دانستند تا اينكه زمان ابوجعفر (امام باقر (ع)) فرا رسيد و وي امام شد. او دانش [شريعت] را به آنها آموخت و توضيح داد و آنان شروع به تعليم كساني بودند كه قبلا از آنها ياد مي گرفتند.
محصول فعاليتهاي امام در دوره تقيه شمار زيادي از شاگردان و اصحاب بودند كه نه تنها تحت رهبري وي به بسط و تكوين نهضت تشيع به عنوان يك آئين مستقل برآمدند بلكه بعدها در پهنه جهان اسلام به مقامي رفيع دست يافتند. در ميان ياران امام زراره بن اعين چهره اي ممتاز داشت. برجسته ترين متكلم و محدث زمان كه محفلي وسيع از مريدان را در كوفه هدايت مي كرد. حمدان برادر او از ياران به غايت فداكار امام زين العابدين(ع) بود و بعد از وي به امام باقر(ع) پيوست و امام وعده بهشت به او داد. زراره بعد از امام باقر(ع) زنده ماند و به امام جعفر صادق(ع) پيوست و نقش مهمي را در تحول و تكامل انديشه شيعي ايفا كرد. محمدبن مسلم بن رياح علاوه بر آشنايي با حديث و كلام در امر قضا و احكام نيز چيره دست بود. او به خاطر ارائه راه حل هاي سريع و ضربتي مشهور است. ابو بصير ليث البختري به عنوان فقيه و محدث بزرگ شيعي نام آور شد. از امام صادق(ع) روايت شده است كه ابوبصير، بريد،  زراره و محمدبن مسلم ميخ هاي خيمه عالم اند و اگر آنان نبودند احاديث نبوي از بين رفته بود. ابوحمزه ثمالي و كميت اسدي دو چهره درخشان ديگر از ياران امام باقر هستند. احاديث زيادي از ابوحمزه نقل شده است. و بسياري از اصحاب و پيروان ديگر كه اين مجال را ياراي بيان آن نيست
پي نوشت:
۱- بتريه: كساني بودند كه تمايزي بين هيچ يك از مدعيان خاندان علي(ع) به خلافت قائل نمي شوند و از هر كسي كه از خاندان علي(ع) ادعا مي كرد و قائم به سيف بود پشتيباني مي كردند.
مآخذ:
- حسين محمدجعفري، تشيع در مسير تاريخ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي ۱۳۸۳.
- ارزينا آر. لالاني، نخستين انديشه هاي شيعي، فرزان روز ۱۳۸۱.
- محمد خواجويان، تاريخ تشيع، انتشارات جهاددانشگاهي مشهد
- دايره المعارف تشيع ذيل مدخل امام محمد باقر(ع)
- عبدالحسين زرين كوب، بامداد اسلام، اميركبير

دانشنامه امام خميني
مهر: سرپرست مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني در قم از تدوين دانشنامه امام خميني در اين مؤسسه خبر داد.
به گزارش گروه دين و انديشه مهر به نقل از رسا، حجت الاسلام عبداللهي، سرپرست مؤسسه نشر و آثار امام خميني در قم در مراسم افتتاح كتابخانه تخصصي امام خميني گفت: بزرگ  ترين وظيفه ما انتقال صحيح مكتب امام به نسل هاي آينده است و اگر ايران در اين دوران به احترام و اعتقاد الهي رسيده، مرهون تلاش هاي حضرت امام خميني است.
وي در تشريح عملكرد اين مؤسسه در قم گفت: دفتر قم وظيفه تقرير و تدوين آثار حوزوي حضرت امام خميني را بر عهده دارد و در اين راستا، در حال تهيه آثار امام خميني در ۴۰ الي ۴۵ جلد است.همچنين در حال تدوين دانشنامه امام خميني است كه به صورت دايره المعارف خواهد بود و تا به حال ۷۰۰ مدخل علمي شناسايي شده است و در آينده به ۱۰۰۰ مدخل علمي خواهد رسيد.
حجت الاسلام عبداللهي افزود: تدوين متون مستند درسي امام خميني براي طلاب و دانشجويان يكي از طرح هاي اين مؤسسه است.
وي درباره كتابخانه تخصصي امام گفت: اين كتابخانه در نه هزار عنوان و با ۱۲ هزار كتاب تكميل شده و حدود ۱۵ پايان نامه در مقطع دكترا و حدود ۶۰۰ پايان نامه در مقطع كارشناسي ارشد با موضوع امام خميني در اين كتابخانه ارائه شده است.
حجت الاسلام عبداللهي اظهار داشت: فعاليت هاي اين دفتر و مسئولين استان در راستاي گسترش افكار و  آثار امام در حد و شأن آن بزرگوار نيست و براي پيشبرد و گسترش افكار و مكتب امام، بايد مسئولان دست به دست هم دهند.
فصل  نامه تخصصي تاريخ معاصر ايران
سي  ويكمين فصل  نامه تخصصي تاريخ معاصر ايران توسط انتشارات موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران منتشر شد.
در اين فصلنامه به موضوعات مختلفي از جمله سمت  گيري تكاپوهاي فرهنگي در جهت كشف حجاب از زنان به قلم مريم فتحي/آيت  الله حاج شيخ حسين لنكراني، از تعامل تا تقابل با آمريكا به قلم علي ابوالحسني،كالبد شكافي يك تجمع سياسي در ايران نوشته دكتر نادر مير سعيدي،مجلس حافظ الصحه يا قدم  هاي اوليه براي پايه گذاري وزارت بهداشت به قلم دكتر احمد هاشميان،كابينه فضل الله زاهدي از نگاه كاردار سفارت فرانسه در ايران نوشته عطا آيتي،پرسش  ها وپاسخ  هايي چند در ماهيت تاريخ (۲) نوشته كيت جنكينز/ ترجمه دكتر حسينعلي نوذري،دكتر عبدالحسين نوايي آنگونه كه من شناختم نوشته مرتضي رسولي،از مرارت روزگار تا مجله يادگار كه مصاحبه  اي با زنده ياد دكتر عبدالحسين نوايي است وكودتاي سفيد سازمان نظامي حزب توده نوشته جلال آل احمد اشاره شده  است.

همايش انقلاب اسلامي و انديشه مطهر
همايش انقلاب اسلامي و انديشه مطهر از سوي معاونت فرهنگي و تبليغ سازمان تبليغات اسلامي برگزار مي شود.
به مناسبت بيست و ششمين سالگرد شهادت متفكر و انديشمند بزرگ اسلامي استاد شهيد مرتضي مطهري(ره) همايش انقلاب اسلامي و انديشه مطهر در ارديبهشت ماه سال ۸۴ برگزار مي شود.
محورهاي اين فراخوان عبارتند از: ۱- گونه شناسي انقلاب اسلامي؛ ۲- انقلاب اسلامي و آزادي هاي انساني؛ ۳- انقلاب اسلامي نقطه كانوني وحدت؛ و ۴- انقلاب اسلامي،  عدالت اجتماعي و مهدويت.
مهلت ارسال آثار حداكثر تا تاريخ ۲۵/۱/۸۴ اعلام شده است.
علاقمندان مي توانند مقالات خود را به آدرس خيابان ولي عصر، نبش زرتشت، ساختمان شماره ۲ (شهيد نواب) سازمان تبليغات اسلامي و يا صندوق پستي ۶۵۶۸/۱۴۱۵۵ ارسال نمايند.
مراسم نكوداشت استاد جلال الدين آشتياني
مهر: بهار سال آينده مراسم نكوداشت استاد سيد جلال الدين آشتياني، استاد فلسفه و عرفان اسلامي، در زادگاه وي، شهرستان آشتيان برگزار مي شود.
به گزارش خبرنگار گروه دين و انديشه «مهر» در اراك، استاندار استان مركزي در جلسه هماهنگي برگزاري نكوداشت در استانداري استان مركزي با اعلام اين مطلب گفت: استاد آشتياني به آن ميزان كه در فلسفه و عرفان اسلامي تلاش و تتبع داشته براي عموم شناخته شده نيست.
عبدالمحمد زاهدي با اشاره به شناخت خواص، انديشمندان، دانشگاهيان و فلاسفه شرق و غرب در پيگيري آثار و تاليفات استاد آشتياني تصريح كرد: استاد عمرش را به مطالعه و پژوهش گذرانده است و در اين راه از همه چيز در زندگي عادي خود گذشت و شاگردان بسياري نيز تربيت كرده است.
وي با اشاره به علاقه رهبر معظم انقلاب و رئيس جمهور نسبت به استاد آشتياني گفت: استاد عضو هيات علمي دانشگاه فردوسي مشهد مي باشد و هم اكنون به علت بيماري در منزل تحت نظر درماني قرار دارد.
علي دانش منفرد، نماينده آشتيان در مجلس ضمن تجليل از شخصيت استاد آشتياني اظهار داشت: يك هكتار زمين در نقطه اي مناسب در شهر آشتيان براي احداث مجتمع فرهنگي به نام استاد آشتياني تدارك ديده شده كه پيش بيني مي شود آرامگاهي نيز در شأن اين استاد بزرگ در كنار اين مجتمع احداث شود كه به مكاني براي حضور فلاسفه و انديشمندان اسلامي تبديل شود.