عكس: محمدرضا شاهرخي نژاد

گرماي هوا در تابستان گاهي در نبود كولر آبي يا گازي طاقت هر انساني را تاب مي كند. اكنون حدود 35 درصد از خانواده هاي شهري و 7 درصد از خانواده هاي روستايي از كولر براي خنك كردن منازل خود استفاده مي كنند
قيمت كولرهاي آبي امسال نسبت به سال گذشته بين 5 تا 40 هزار تومان افزايش يافته و به قيمتي نزديك به 60 تا بيش از 150 هزار تومان رسيده است. در عين حال قيمت كولرهاي گازي نسبت به سه ماه گذشته چندان افزايش نيافته است
گرماي بيش از حد يك ظهر تعطيل تابستان كافي است تا اعضاي يك خانواده را عصباني كند و به جان هم اندازد.
واي به حال روزي كه پدر خانواده خود را عقل كل بداند و با جعبه ابزارش به سمت پشت بام برود.
معمولا اين نوع روساي خانواده حاضر نيستند پولي را براي تعمير يك كولر به استاد تعميركار كولر بدهند.
او با اعتماد به نفس فراوان به سوي بام مي رود و با صورتي روغني و سياه و چهره اي كاملا عصباني به اتاق بازمي گردد و احتمالا اين موقع همان لحظه اي است كه هيچ يك از فرزندان نبايد شيطنت كنند، چون امكان دارد با برخوردهاي ناگواري روبه رو شوند.
واي به لحظه اي كه كودك بيچاره به چهره همچون مبارك پدر بخندد، همان لحظه است كه صدايي همچون تندر به سوي آسمان روانه شود.
قضيه با پادرمياني مادر خانواده خاتمه مي يابد. او ضميمه راهنماي روزنامه  را انتخاب مي كند و از يك تعميركار خبره كولر مي خواهد تا در اسرع وقت خود را به محل برساند.
پدر در اين لحظه با حالت قهر جلوي تلويزيون نشسته، اما در دل خوشحال است كه مي تواند براحتي بازي فوتبال تيم محبوبش را دنبال كند.
صورت بچه ها از گرما گل انداخته و بهانه مي گيرند و مادر تنها كسي است كه مي تواند اوضاع را آرام كند.
مادر از كولرساز مي خواهد تا هزينه احتمالي را براي او روشن كند، اما كولرساز مي گويد تا كالاي موردنظر را نبيند، نمي تواند نظري بدهد و اين مثل آن است كه پيشنهاد كنند خانه اي را كه نديده بخرد و او هرگز چنين كاري نمي كند.
مادر از او خواهش مي كند كه در اسرع وقت خود را در محل حاضر كند و اين خواسته دو ساعت بعد به واقعيت مي پيوندد.
كولرساز با لباس كار چرك شده از روغن و جعبه ابزارش وارد عمل مي شود.
به سمت كولر خراب منزل مي رود و ليست بلندبالايي را به خانم خانه ارائه مي كند.
سرويس 4 هزار تومان
اجرت تعويض پوشال 6 هزار تومان
قيمت پوشال 2 هزار تومان
شناور و تسمه هزار تا 2 هزار تومان
پمپ آب 6 هزار تا 10 هزار تومان
كولر شما حدود 70 هزار تومان خرج دارد، چون كف و بدنه اش هم خراب است.
او به مادر خانواده مي گويد چرا كولر را اينگونه تنظيم كرده اند كه آب از شناور آن نشت كند و بپوسد؟
يك ساعت طول مي كشد تا تعميركار وسايل موردنظر را تهيه كند و به پشت بام بياورد، او بايد تا قبل از تاريكي هوا كار را به اتمام برساند. دو ساعت طول مي كشد تا او كار تعمير كولر را به پايان برساند. به مادر خانواده توصيه مي كند از بچه ها بخواهد قبل از روشن كردن كولر، كليد آب را بزنند و پس از چند دقيقه آن را روشن كنند. كولر را روي دور تند نگذارند تا به موتور آن فشار نيايد. تعميركار لحظه اي خانه را ترك مي كند كه هوا كم كم تاريك شده است و هيچ يك از اعضاي خانواده نتوانسته اند آن روز را با دماي مطلوب پشت سر بگذارند، اما توانسته اند نزديك به 120 هزار تومان در هزينه خانواده صرفه جويي كنند. آنها با تعمير كولر توانسته اند به جاي خريد يك كولر جديد، مدتي ديگر را با وسيله قبلي از سر بگذرانند.
انديشيدن براي مصرف
هر سال اواسط تابستان درجه حرارت دما به نقطه اي مي رسد كه استفاده از يك وسيله تهويه و خنك كننده هوا را الزامي مي كند.
در تابستان گرماي هوا گاهي به نقطه اي مي رسد كه در نبود كولر آبي يا گازي طاقت از هر انسان صبوري نيز گرفته مي شود. اكنون حدود 35 درصد از خانواده هاي شهري و 7 درصد از خانواده هاي روستايي از كولر براي خنك كردن منازل خود استفاده مي كنند.
به نظر مي رسد با اين ميزان متقاضي استفاده از كولر، دقت در طريقه استفاده آن مي تواند به ميزان قابل توجهي از مصرف آب، گاز و برق در مناطق مختلف كشور بكاهد و هزينه هاي خانواده را نيز كاهش دهد.
خانواده ها مي توانند با در نظر گرفتن ظرفيت كولر و فضاي مورد استفاده، از هدر رفتن بيهوده انرژي كولرهاي بزرگتر بكاهند. همچنين عبور كانال هاي كولر از خارج ساختمان نيز به هدر رفتن انرژي منتهي مي شود.
از سوي ديگر خانواده ها مي توانند با تعويض هر ساله پوشال هاي كولر و تميز كردن و رفع اشكالات آن، كاركرد كولر را بهبود بخشيده و از اتلاف سرما جلوگيري كنند.
اينگونه مي توان با صرف كمتر انرژي، هم از هزينه هاي آب و برق منزل كاست و هم در بخش كلان، اين انرژي ها را صرف صنعت و پيشرفت جامعه كرد.
در بسياري از موارد خانواده ها در تابستان ها منازل را بيش از حد مطلوب سرد مي كنند در حالي كه اين سرماي كنترل نشده، مي تواند سلامتي آنها را نيز به خطر اندازد. در حالت عادي دماي مناسب روي 20 درجه سانتيگراد و در شب 15 درجه سانتيگراد است، البته اين دما در محيط كار مي تواند به 26 درجه سانتيگراد نيز افزايش يابد.
اين توصيه ها كه هنگام ساخت خانه ها بايد از عايق هاي سرمايش و گرمايش استفاده شود،  پنجره ها بايد اندازه متناسب با فضاي منازل داشته باشد و باز كردن پنجره ها، هدر رفتن هواي گرم و سرد و استفاده از سايبان براي پنجره ها، تكراري به نظر مي رسد، اما اين تكرار براي يادآوري به خيلي ساختمان سازها كه در ادبيات عامه بساز و بفروش نام گرفته اند- لازم است. اگر هنگام تابستان عايق بندي كانال ها رعايت شود، مي توان از گرم شدن هواي سرد درون آنها جلوگيري كرد.
البته ظرفيت برودتي كولرها بايد متناسب با فضا و آب و هواي منطقه مورد استفاده نيز باشد. معمولا در هواي مرطوب نمي توان از كولرهاي آبي استفاده كرد چون اين كولرها هم رطوبت را افزايش مي دهند و هم فوري زنگ مي زنند، به علت رسوب، خيلي زود خراب مي شوند و هزينه هاي چند باره را به همراه خواهند داشت.
در اين مناطق معمولا از كولرهاي گازي استفاده مي شود، البته اين كولرها در مناطق گرم مناسب تر خواهند بود ولي كولرهاي آبي تنها در مناطق معتدل و با رطوبت كم مناسب هستند.
روشن نگهداشتن مداوم كولر در روز نيز به دستگاه فشارهاي زيادي را تحميل مي كند و ممكن است باعث خراب شدن آن شود.
به هر حال ايران سرزميني است با آب و هواي متنوع و هر وسيله و امكانات جديد متناسب با شرايط مفيد خواهد بود؛ انتخاب دستگاهي كه داراي علامت استاندارد و برچسب انرژي است و با توجه به برچسب انرژي داراي بالاترين درجه كارايي و بازدهي باشد،عملي مقرون به صرفه خواهد بود.
كولرهاي گازي معمولا داراي درجه تنظيم دما هستند. تنظيم دماي مناسب فصل، باعث مي شود پس از تنظيم دما، كولر به صورت خودكار خاموش شود. اينگونه انرژي كمتري مصرف خواهد شد. در كولرهاي آبي نيز نصب يك ترموستات ساده در اتاق، مصرف انرژي را كاهش خواهد داد.
در شهرهاي جنوبي كه داراي آب و هواي بسيار گرم و مرطوب در تابستان هستند، مي توان با كاشتن يك اصله درخت در نزديكي كولرهاي گازي هواي خروجي آنها را خنك تر كرد و بدين ترتيب با استفاده از سايه، 10 تا 15 درصد كاهش مصرف انرژي به دست خواهد آمد.
هواي تازه درخت نيز خود مانعي براي تابش مستقيم نور خورشيد خواهد بود و هواي پشت كولر گازي را تهويه خواهد كرد.
نصب كولر گازي در مسير باد باعث كاهش فشار بر كولر خواهد شد و بازدهي آن را افزايش مي دهد.
قيمت كولرهاي آبي امسال نسبت به سال گذشته بين 5 تا 40 هزار تومان افزايش يافته و به قيمتي نزديك به 60 تا بيش از 150 هزار تومان رسيده است. در عين حال قيمت كولرهاي گازي نسبت به سه ماه گذشته چندان افزايش نيافته است.
به نظر مي رسد امسال هزينه خنك شدن بالا رفته باشد. به همين دليل نبايد هزينه تصاعدي آب، برق و گاز را به آن افزود.
خنكي جديد، سيستمي نوين
خنك كردن خانه مدتي است كه با شيوه هاي ديگري امكانپذير شده است. سالهاست در برخي از ساختمان هاي پايتخت نيز به كارگيري اين سيستم رواج پيدا كرده است. استفاده از دستگاه هاي تهويه مطبوع مي تواند اين شرايط را براحتي فراهم كند. اين وسايل در زمستان و تابستان كاربرد دارد. روزهاي سرد نقش بخاري را ايفا مي كند و در روزهاي گرم همچون كولر، هوايي دلپسند را در فضاي ساختمان منتشر مي كند. با اين حال هنوز ايران از ضعف و كهنگي سيستم هاي تهويه مطبوع رنج مي برد. اين وسايل همچون دايناسورهايي غول پيكر مصرف برق را افزايش مي دهند و به دليل فرسودگي، بار مالي فراواني به دوش صاحبان ساختمان ها تحميل مي كنند. گرچه همچنان روش هاي نيمه مدرن استفاده از كولر در تابستان و راه اندازي شوفاژ يا بخاري در زمستان كاربرد دارد، اما مي توان از هم اكنون روزهايي را مجسم كرد كه استفاده از وسايل جديدتر همه گير شود.
افزايش توليدات و نمود بيشتر تبليغات كولرهاي گازي، پيش درآمدي براي استفاده از وسايل مدرن تر است. نكته قابل توجه اينكه چنين وسايلي ممكن است در وهله نخست بسيار گران به نظر برسند، اما در طول زمان با پرداخت كمتر قبوض آب و برق، اين هزينه ها تحت پوشش قرار مي گيرد. به عبارت ديگر مصرف بهينه آب و انرژي باعث كاهش هزينه هاي خانواده ها مي شود، به علاوه مي توان با خيالي آسوده چند سالي را بدون نگراني از هزينه تعميرات سپري كرد.
اما اينكه ايران در به كارگيري سيستم هاي گرماساز و سرماساز يا به عبارتي تهويه مطبوع چندان با كشورهاي پيشرو همگام و همقدم نيست، نبايد عده اي را ناراحت كند. اين واقعيتي است كه مي توان آن را به سعه صدر پذيرفت. البته اين ضعف را مي توان از منظري ديگر هم مشاهده كرد. امروزه در تمام كشورهاي پيشرفته سخن از ساختمان هاي هوشمند به گوش مي رسد. ساختمان هوشمند، ساختماني است كه با استفاده بهينه از چند عنصر پايه و سازه، سيستم و خدمات و مديريت و روابط دروني بين آنها، محيطي مناسب و داراي صرفه اقتصادي ايجاد كند. بسياري از اعمالي كه ساكنان از روي عادت انجام مي دهند توسط سيستم هوشمند عملي مي شود. در يك ساختمان هوشمند با امكانات به وجود آمده مي توان در هر زمان ميزان مصرف انرژي را محاسبه و درجهت كاهش آن اقدام كرد. بدين ترتيب هزينه هاي سربار خانواده تعديل مي شود. كنترل دماي ساختمان نيز يكي از روش هايي است كه مي توان با آن صرفه جويي اقتصادي را براي خانوار يا صاحبان ساختمان به ارمغان آورد. كافي است در اين ساختمان ها دماي مطلوب در شب و روز تنظيم شود، بدون اينكه نياز به باز و بسته كردن پنجره ها باشد. بديهي است براي فراگير شدن چنين ساختمان هايي در ايران بايد زماني طولاني به انتظار نشست و همچنان به كولرهاي آبي و گازي يا بخاري و شوفاژ دل بست. چنين به نظر مي رسد همين وسايل نيمه مدرن يا نيمه سنتي اگر به صورت بهينه مورد استفاده قرار گيرد، به واقعيت نزديك تر است.
درك سنت و بهبود اقتصاد خانواده
پيش از فراگير شدن شبكه برق در كشور، ايرانيان با اين اقليم خشك و گرم چگونه كنار مي آمدند؟ سال هاي نه چندان دور، حاشيه نشينان كوير چگونه روزهاي طولاني و گرم تابستان را به سرماي زمستان متصل مي كردند؟ به بياني ساده تر اين عده چگونه شرايط خانه هاي خود را براي زيستن با شرايط تحميلي از سوي طبيعت منطبق مي كردند؟
اين پرسش ها پاسخي ساده و گاه تكراري دارد. ايرانيان بويژه در حاشيه كوير به درستي آموخته بودند كه با محدوديت ها و قابليت هاي طبيعت كنار آمده و از آن در راستاي اهداف خود استفاده كنند. معماري سنتي ايران از اين ويژگي برخوردار بود كه در هر منطقه اي متناسب با شرايط زيستي، جغرافيايي و اقليمي، عمارتي در خور بنا كند. در شمال ايران به دليل بارندگي هاي پياپي، خانه ها با شيرواني هايي پوشيده از شالي و شلتوك ساخته مي شد و در مناطق خشك بياباني سنگ و خاك موجود در محل، مصالح اصلي را شكل مي داد. طراحي و معماري نيز به گونه اي بود كه در تابستان نياز چنداني به سيستم هاي خنك كننده احساس نمي شد و زمستان ها هم با حداقل سوخت به پايان مي رسيد، اما مدتي است معماري سنتي ايران كه ريشه در فرهنگ و تاريخ اين مرز و بوم دارد و بخشي از هويت ايراني را شامل مي شود به دست فراموشي سپرده شده است. با گذر از هر نقطه اي از كشور مي توان خانه ها و ساختمان هايي تقريبا همسان و همشكل را ديد. در شمال يا جنوب و مركز، چندان فرقي نمي كند. آپارتمان هاو ساختمان هاي يك طبقه - كه همگي شبيه قوطي كبريت هايي افزايش حجم يافته اند- از زمين سر برآورده اند. گويي هيچ تعهدي در قبال حفظ فرهنگ معماري كشور وجود ندارد. در شمال كشور ويلاها و باغ ها و شاليزارها يكي پس از ديگري به آپارتمان بدل مي شوند، بدون آنكه ظرفيت پذيرش جمعيت اين منطقه مورد توجه قرار گيرد و در حاشيه كوير و مناطق جنوبي، بادگيرها يكي پس از ديگري سرنگون مي شوند تا ساختمان هاي مدرن افراشته قامت، چون هيولاهايي بي پس و پشت منابع اقتصادي كشور را به كام خود كشند. اضمحلال معماري سنتي، نكته مهم ديگري را نيز به دنبال دارد،  مصرف انرژي و بويژه الكتريسيته بيش از پيش افزايش مي يابد. وقتي بادگيرها حذف مي شوند، وظيفه آنهارا بايد كولرهاي آبي در مناطق خشك و كولرهاي گازي در مناطق مرطوب و گرم جنوب برعهده گيرند.
نكته ديگري نيز در اين ميان نهفته است، آب كه كيمياگر كوير است، در مناطق گرم و خشك بايد در كولرهاي آبي هدر رود. گرچه ممكن است توليدكنندگان و فروشندگان كولر مدعي شوند كه مصرف آب و برق وسايل جديد به حداقل رسيده است، اما بحث بر سر همين حداقل هاست. خانواده اي كه براي تهويه خانه محل سكونتش حتي يك ريال پرداخت نمي كرد و از موهبت انديشه سنتي در معماري سود مي جست، امروزه ناگزير است بخشي از درآمدهاي خود را صرف پرداخت قبوض آب و برقي كند كه اين هيولاهاي سرماساز آنها را به مصرف رسانده اند. بازنگري در شيوه هاي معماري مدرن و تكيه بر همان معماري سنتي نه تنها مي تواند هويت فرهنگي و ملي را زنده نگه دارد كه در اقتصاد خانواده نيز نقشي اساسي خواهد داشت و به طريق اولي در اقتصاد كلان نيز اثرات مثبتي بر جا مي گذارد.