دكتر محمدرضا عدل پرور
سيمان به عنوان يكي از مهمترين فرآورده هاي ساختماني، نقش اساسي در پيشبرد برنامه هاي عمراني كشور دارد و در بخش هاي اساسي ساخت  و ساز چه به عنوان بتن و چه به عنوان فرآورده هاي بتني و كارهاي بنايي مصرف مي شود. متاسفانه از ابتداي ورود سيمان به كشور ما، مسئله مصرف صحيح سيمان مورد فراموشي واقع شده است. هر چند در مجامع دانشگاهي درباره فرآيندهاي مصرف سيمان و توليد انواع بتن و قطعات بتني، آموزش هاي لازم به دانشجويان ارائه مي شود و كتاب هاي با ارزشي نيز تدوين شده است، ليكن در مقام عمل سازمان هاي دولتي نتوانسته اند ساختار اجرايي مناسبي براي عملياتي شدن كنترل دقيق مصرف صحيح سيمان را به وجود آورند. از طرفي كشور ما به لحاظ دانش فني و نيروهاي متخصص در زمينه فرآوري سيمان و توليد بتن و قطعات بتني جايگاه ممتازي در دنيا دارد، به نحوي كه دانشجويان ايراني در ادوار مختلف مسابقات جهاني بتن، مقام اول را به دست آورده اند، ليكن آنچه كه در عمل اتفاق مي افتد فرسنگ ها با آنچه كه بايد اتفاق بيفتد فاصله دارد. سيمان، يك محصول صنعتي است كه پس از توليد، حكم مواد اوليه براي صنعت ساختمان و بسياري صنايع مرتبط با فعاليت هاي عمراني را دارد. از طرفي هر گونه بي توجهي به كيفيت محصول ساخته شده سيماني، از قبيل بتن آماده يا قطعات بتني سازه اي، تاثيرات نامطلوب وسيعي در امنيت و پايداري سازه ها و اقتصاد ملي دارد، زيرا بتن، در تك تك پروژه هاي عمراني مهمترين نقش هاي سازه اي از قبيل فونداسيون ها، ستون ها، سقف ها و دال هاي بتني باربر را بر عهده مي گيرد كه مهمترين بخش  هاي هر پروژه از نگاه ايمني، مقاومت و دوام هستند، بر همين اساس استاندارد ملي ايران و پيش از آن، آئين نامه بتن ايران (آبا) و استاندارد بين المللي ASTM و ACI همواره مدنظر بخشي از مهندسان و طراحان بوده است. تنها با عبور دادن سيمان از ساختارهاي مصرف مهندسي و استاندارد است كه مي توان در كنار بهره وري مناسب از تمام قابليت هاي اين مصالح ساختماني، شاهد ساختمان هاي مقاوم، ايمن و با طول عمر بالا بود. در سالهاي بعد از انقلاب رشد قابل توجهي در توليد و مصرف سيمان در كشور ما اتفاق افتاده است، ليكن به موضوع مصرف صحيح سيمان، همچون سالهاي قبل از انقلاب توجهي نشده و به بيان ديگر، ساختار مصرف سيمان كه ناشي از ساختار غلط توزيع سيمان در كشور است همچون گذشته داراي اشكالات اساسي است. در حال حاضر سيمان در قالب مصوبات طرح جامع سيمان توزيع مي شود كه در اين روش، 60درصد تحت عنوان سهميه هاي مردمي از طريق فروشندگان مصالح ساختماني بين مردم عادي توزيع مي شود. 25 درصد از كل 32 ميليون تن سيمان توليدي كشور نيز در قالب سهميه هاي عمراني و ملي از طريق دستگاه هاي دولتي در پروژه هاي عمراني توزيع مي شود و 15 درصد باقيمانده نيز از طريق كارخانه هاي توليد بتن آماده و قطعات بتني به فرآورده هاي بتني تبديل و اين فرآورده ها در قالب بتن آماده يا قطعات بتني بين متقاضيان توزيع مي شود. اين روش هاي موجود توزيع سيمان، هيچگونه انطباق و همپوشاني با ساختار صحيح مصرف سيمان ندارد و بسياري از بحران هاي ناشي از بازار سياه سيمان نيز كه تاثيرات نامطلوبي در كيفيت و سرعت اجراي پروژه هاي عمراني و ساخت و سازها دارد از نتايج اين روش غلط است كه در طول سالهاي گذشته فقدان كارايي خود را به اثبات رسانده است و چون اين روش توزيع، تناسبي با فرآيندهاي مصرف سيمان ندارد، شكل گيري بازار سياه توسط عده اي دلال و واسطه زائيده اين نظام غلط توزيع است. ساماندهي بازار توزيع سيمان بايستي متناسب با ساختار مصرف صحيح سيمان باشد تا مشكل توزيع و كمبود و تحولات پي در پي سيمان از بين برود. سيمان در تمامي پروژه هاي عمراني و ملي و ساخت  وسازهاي عمومي و ... در سه قالب زير مورد استفاده قرار مي گيرد.
تحت عنوان بتن آماده سازه اي، بخش قابل توجهي از سيمان توليدي كشور به بتن سازه اي تبديل شده و در بخش هاي مختلف فونداسيون ها، ستون ها و سقف ها مورد استفاده قرار مي گيرد.
اين بتن بايستي تحت ليسانس استاندارد ملي 6044 ايران طراحي و توليد شود و رعايت اين استاندارد نيز از 1/8/81 مشمول مقررات استاندارد اجباري است. نظر به اينكه تنها كارخانه هاي مجاز كه از قبل گواهينامه كاربرد علامت استاندارد دريافت كرده اند، مي توانند به توليد بتن آماده تحت ليسانس استاندارد بپردازند، لذا كل مصرف سازه اي سيمان، بايستي از طريق واحدهاي توليد بتن آماده كه داراي گواهينامه استاندارد هستند توزيع شود. متاسفانه در حال حاضر سيمان مصرفي در اين بخش، از طريق مصالح فروشان توزيع مي شود و بخش عظيمي از سيماني كه وارد چرخه دلالي مي شود، مربوط به همين گروه است، زيرا سيمان در نظر گرفته شده براي بخش سازه اي كه از طريق مصالح فروشان به دارندگان جواز ساختماني داده مي شود، دو سرنوشت احتمالي پيش رو دارند، يا توسط سازندگان ساختمان ها و به وسيله كارگران غيرماهر و با بيل و فرغون، به بتن غير استاندارد تبديل شده و در بخش هاي حساس ساختمان از قبيل فونداسيون يا ستون قرار مي گيرد يا در خوشبينانه ترين حالت بناكننده ساختمان، بتن آماده سازه اي مورد نياز خود را از طريق كارخانه هاي بتن تامين كرده و سيمان دريافتي براي اين منظور را در بازار آزاد به فروش مي رساند. اين در حالي است كه در صورت تحويل سيمان اين بخش به كارخانه هاي مجاز توليد بتن استاندارد (كه برابر آمار رسمي ارائه شده۹۵، درصد كارخانه هاي مجاز توليد بتن در استان تهران كه از وزارت صنايع مجوز توليد دريافت كرده اند، موفق به اخذ گواهينامه استاندارد شده اند و قادر به تامين نياز تمامي پروژه هاي عمراني استان تهران براي بتن آماده استاندارد هستند.) در صورت تحويل سيمان بخش سازه اي به توليد كنندگان مجاز و داراي گواهينامه استاندارد مشكل ناپايداري ساختمان ها به خاطر مصرف بتن غير استاندارد از بين مي رود و بازار سياهي نيز براي سيمان به وجود نمي آيد، زيرا بازار سياه سيمان ناشي از تقاضاهاي سازندگان ساختمان براي مصارف غير اصولي سيمان در بخش سازه اي است. لذا تغيير نسبت هاي توزيع سيمان امري لازم و با منطبق كردن ساختار توزيع سيمان با ساختار صحيح مصرف است كه مي توان به مشكلات حل نشده دائمي اين كالا پاسخ داد. 60 درصد سيمان توزيعي از طريق مصالح فروشان، بزرگترين تهديد پيش روي ساخت و سازها را دارد و يكي از علت هاي اساسي ناپايداري ساختمان ها در برابر زلزله، ريشه در مصرف غلط سيمان توزيعي در قالب سهميه هاي مردمي دارد. اگر مسئولان دولتي بخواهند مشكل سيمان برطرف شود، بايستي ابتدا اين واقعيت را قبول كنند كه هر كس قادر به فرآوري صحيح سيمان نيست و براي فرآوري صحيح سيمان، نيازمند ماشين آلات مخصوص، نيروي انساني متخصص و آزمايشگاه كنترل كيفيت دائمي در كنار شخصيت حقوقي بوده كه مجموعه اين عوامل تنها در اختيار توليدكنندگان مجاز بتن استاندارد است. بر همين اساس بايستي ابتدا محل هاي مصارف سيمان در انواع پروژه هاي مختلف ارزيابي و سپس تحت عنوان سيمان سازه اي، سيمان بنايي و سيمان قطعات توزيع شود.
سيمان بنايي
بخش ديگري از مصارف سيمان كه كمترين كنترل ها را در اين بخش شاهديم، مصارف بنايي سيمان است. كارهاي عمومي ساختمان از قبيل سيمان كاري، آجركاري، كاشي كاري و ... كه تحت عنوان مصارف بنايي دسته بندي مي شوند، از جمله مصارف ديگر سيمان است. بخش قابل توجهي از تقاضاي بازار سياه براي سيمان، به منظور مصارف سازه اي است در حالي كه اين سيمان از طريق سيمان تحويلي در قالب سهميه هاي مردمي وارد بازار مي شود. هر چند درباره سرنوشت سيمان مصرفي در بخش بنايي نيز نبايد غافل بود. نظر به اينكه حدود 15 درصد مصارف سيمان در يك ساختمان در بخش بنايي مورد استفاده قرار مي گيرد، بايستي نسبت به آموزش كارگران شاغل در اين بخش نيز اهتمام داشته باشيم.
سيمان در قالب قطعات بتني
از جمله ديگر مصارف اصلي سيمان، در بخش توليد انواع قطعات بتني عبارتند از :
انواع جداول و دال هاي بتني، انواع لوله ها، ديوارهاي بتني، كبر، انواع بلوك و فلاور باكس و ...كه تحت عنوان قطعات بتني دسته بندي مي شوند. نظر به اينكه قطعات بتني نيز نقش اساسي در انجام پروژه هاي عمراني دارند، لذا لازم است تا با شناسايي واحدهاي مجاز و صاحب صلاحيت توليد قطعات بتني كه داراي امكانات و ماشين آلات لازم براي اين منظور هستند، نسبت به توزيع سيمان مورد نياز اين بخش اقدام كرد. فراموش نكنيم كه بهترين شكل مصرف سيمان در بخش قطعات بتني است، زيرا كنترل هاي لازم براي احراز كيفيت بتن در كارخانه هاي معتبر توليد قطعات بتني به مراتب بهتر از ساير بخش ها امكانپذير است، لذا با حركت كردن به سمت قطعه سازي و جايگزين كردن قطعات بتني در مصارف كلي، مي توان بيشترين كاربري را از سيمان داشت. تغيير نظام توزِيع سيمان و تعريف گروه هاي جديد در تركيب توزيع كنندگان كه متناسب با ساختار صحيح مصرف استاندارد سيمان تعريف مي شوند، راهكار مناسبي است كه حلقه مفقوده مشكلات قديمي بازار سيمان است.
در اين ساختار جديد بايد موضوع مصرف استاندارد سيمان در راس برنامه ريزي ها باشد و گروه هاي مصرف بر اساس توانمندي و دانش فني لازم براي فرآوري صحيح سيمان دسته بندي شوند. گروه هاي اصلي در يك نظام توزيع مناسب براي سيمان عبارتند از:
-1 گروه مصارف سازه اي: تمامي مصارف سازه اي سيمان از قبيل فونداسيون ها، سقف ها و ستون ها و تمامي بتن ريزي هاي بزرگ بايد از طريق توليد كنندگاني كه داراي مجوز هاي قانوني توليد بتن استاندارد هستند توزيع شود. در استان تهران ظرفيت توليد بتن استاندارد بيش از نياز فعاليت هاي عمراني است، لذا بايستي متقاضيان جديد براي سرمايه گذاري در بخش بتن آماده سازه اي را بر اساس نياز استان هاي مختلف هدايت و مورد حمايت قرار دهند.
-2گروه مصارف قطعه سازان :تمامي قطعات بتني مصرفي در بخش هاي مختلف كه با اخذ مجوزهاي قانوني از وزارت صنايع فعاليت مي كنند هرچند بخش اندكي از سيمان توليدي كشور را مصرف مي كنند، اما بايستي برنامه ريزي براي رشد اين گروه در اولويت باشد، زيرا مصرف سيمان در بخش قطعه سازي بهترين نوع فرآوري سيمان است.
-3 مصارف بنايي سيمان: بخشي از مصارف سيمان در بخش كارهاي عمومي ساختمان اتفاق مي افتد كه عبارتند از: سيمان كاري، كاشي كاري، اندود سيمان، آجركاري و..... كه كمترين كنترل هاي لازم نيز در اين بخش صورت مي گيرد. حركت به سمت كاهش هرچه بيشتر مصارف اينچنيني سيمان در كنار ارائه آموزش هاي لازم به نيروي انساني شاغل در اين بخش نيز مي تواند به ساماندهي مصرف صحيح سيمان كمك كند.
چنانچه مسئولان تصميم گيرند درباره توزيع سيمان مبناي ورود به روش هاي توزيع سيمان را بر اين چارچوب استوار كنند، مي توان به آينده مصرف سيمان اميدوار بود، در غير اينصورت چنانچه مسئولان تابع شرايط غلط موجود شوند ناخواسته در مسيري حركت كرده اند كه ناايمني ساخت و ساز ها در كنار دور ريز منابع ملي را به خاطر منافع عده اي دلال سيمان ترجيح داده اند. در فرآيند توليد هر تن سيمان، بيش از 125 ليتر سوخت فسيلي مصرف مي شود و يك تن گاز كربن دار وارد محيط زيست مي شود، لذا به خاطر رعايت مسائل زيست محيطي در سالهاي اخير در همه كشورهاي توسعه يافته سياست ها و جهت گيري هاي كلي به سمت مصرف صحيح سيمان با هدف بهره مندي از حداكثر قابليت هاي سيمان صورت گرفته است به نحوي كه بتن هاي توانمند و فوق توانمند به مصارف صنعتي و عمومي در اين كشورها تبديل شده است، اين در حالي است كه ميانگين مقاومت بتن هاي مصرفي در كشور ما كه در محاسبات مهندسي براي سازه ها تعريف مي شود ، معادل 10درصد بتن هاي توانمند و 3 درصد بتن هاي فوق توانمندي است كه در كشورهاي دنيا مصرف مي شود و نظام غلط توزيع سيمان در كشور ما ريشه اين عقب ماندگي است.