مهسا بدري
رؤيت هلال ماه، امروزه به عنوان يكي از مهمترين مباحث نجوم به صورتي تخصصي مطرح است، چرا كه تعيين نخستين روز از ماههاي قمري به رؤيت هلال بستگي دارد. بر اين اساس رؤيت هلال ماههاي رمضان و شوال به ويژه براي مسلمانان از حساسيت بيشتري برخوردار است. البته اهميت رؤيت هلال فقط به ماه رمضان اختصاص ندارد، چرا كه مسلمانان همه اعمال مذهبي خود را بر مبناي تقويم قمري انجام مي دهند و گاهشماري قمري بر رؤيت هلال بنا شده و اگر در ابتداي هر يك از ماهها اشتباهي در اعلام مشاهده صورت گيرد، در بسياري از مراسم و مناسبت ها جابه جايي نامنتظر و اختلاف انگيزي ايجاد خواهد شد. رؤيت هلال علاوه بر اين كه از جنبه شرعي، پراهميت است به مبحثي اجتماعي و سياسي تبديل شده و بايد با در نظر گرفتن تمام اين جنبه ها مورد پيگيري و مطالعه قرار گيرد.
در روايات آمده است، ورود به ماه جديد مستلزم رؤيت هلال است. آنچه در اينجا مطرح مي شود نحوه رؤيت هلال است. بسياري از فقها و به تبعيت از آنان بسياري از مردم، معتقدند رؤيت هلال تنها با چشم غيرمسلح قابل قبول است. اما عده اي ديگر بر اين عقيده اند كه از آنجا كه هلال ماه در همه حالات با چشم غيرمسلح قابل رؤيت نيست، بايد رؤيت هلال با چشم مسلح را به عنوان يك اصل پذيرفت.
هميشه يافتن معياري براي پيش بيني رؤيت پذيري يا رؤيت ناپذيري هلال جوان ماه يكي از اهداف دانشمندان و رصدگران متخصص در زمينه رؤيت هلال بوده است. اين پيش بيني، البته ساده نيست و همواره با دشواري هايي روبه رو بوده است، زيرا عوامل مختلفي مانند موقعيت ماه و خورشيد نسبت به افق، مكث ماه پس از غروب خورشيد، موقعيت  ماه در مدارش نسبت به زمين، ميزان درخشندگي هلال ماه و شرايط جوي، بر رؤيت هلال و روند تحقيقات تأثير مي گذارد.
در نجوم دوره اسلامي نيز رؤيت هلال مهمترين شاخه نجوم رصدي را تشكيل مي داد. اخترشناسان مسلمان هميشه كوشش مي كردند تا با رصدهاي زياد در ماههاي قمري مختلف تأثير عوامل گوناگون را بر رؤيت هلال شناسايي و به ضابطه هايي دست پيدا كنند كه بتوانند با استفاده از آن ضوابط درباره رؤيت پذيري يا رؤيت ناپذيري هلال هر ماه قمري از پيش قضاوت كنند. البته ضابطه هايي كه آنها شناسايي كردند، كاملاً  قطعي نبوده و نيست، اما اين يافته ها قطعاً  زمينه مناسبي را براي ادامه روند تحقيقات در اين زمينه فراهم خواهد ساخت.
از سال ۱۸۵۹ تا پايان سال ۲۰۰۰ ميلادي در حدود ۲۳۰ عمليات رصدي (صبحگاهي و شامگاهي) از سوي كشورهاي مختلف جهان به ثبت رسيده است كه برخي مورد تأييد و تعدادي ديگر مردود اعلام شده اند. در سالهاي اخير، اشتياق رؤيت هلال در ايران روزافزون بوده است ولي افراد فاقد تخصص رؤيت  هلال هايي را اعلام كرده اند كه فاقد مبناي علمي بوده و قابل قبول نبوده است.
تا قبل از رؤيت هلال ۱۶ شهريور ۱۳۸۱ / هلال رجب ،۱۴۲۳ توسط سيدمحسن قاضي ميرسعيد، رتبه جهاني رؤيت با چشم مسلح به نام «جيمز استم» ثبت شده بود. هلالي كه «استم» رصد كرد، ۱۲ ساعت و ۷ دقيقه از عمرش مي گذشت، اما اين ركورد با رصد هلالي با عمر ۱۱ ساعت و ۴۱ دقيقه در روستاي رشك بالا از توابع شهرستان زرند، رسماً شكسته شد و به سيدمحسن قاضي ميرسعيد تعلق گرفت.
در دومين گردهمايي تخصصي رؤيت هلال كه مهرماه قبل برگزار شد تلاش جدي براي اثبات ضرورت محاسبات دقيق علمي در رؤيت هلال ماه صورت گرفت. رئيس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي طي سخناني در اين همايش رؤيت هلال با چشم مسلح را براي شروع ماه قمري غيرقابل قبول دانست و اظهار داشت: اگر استفاده از يك حس، در حكم شرعي جنبه ابزاري داشته باشد، تحولات فناوري و توسعه در آن ديگر به عنوان ابزار و طريق شرعي پذيرفته نيست.
از آنجا كه رؤيت هلال نيز طريقي براي علم به رؤيت پذيري آن است و خود «رؤيت» موضوعيت ندارد، بنابراين، رؤيت با چشم مسلح به عنوان دليل شروع ماه قمري پذيرفته نيست.
اين در حالي است كه حجت الاسلام مختاري، با نظري متفاوت معتقد است: اگر در روايات، منجمين مورد مذمت قرار گرفته اند، منظور عدم اعتبار محاسبات رياضي در تعيين نخستين روز از ماههاي قمري نيست، بلكه آنچه مردود است، احكام نجومي از قبيل طالع بيني و پيش بيني حوادث زميني از طريق حركت كواكب آسماني است.وي مي گويد: رؤيت هلال ماه طريقيت دارد نه موضوعيت؛ به اين معني كه از هر راهي به ما ثابت شود هلال رؤيت پذير است، اما رؤيت با چشم غيرمسلح مقدور نيست، همين كافي است.
مختاري همچنين از امام موسي صدر ياد كرده مي گويد: ۳۰ سال پيش هنگامي كه بر سر تعيين روز عيد فطر در لبنان اختلافاتي پيش آمده بود، امام موسي صدر تأكيد كرد، اگر در گذشته محاسبات نجومي يقين آور نبود، امروز يقين آور است، چرا كه امروزه وسايل پيشرفته اي در اختيار داريم و ديگر نبايد به رؤيت با چشم غيرمسلح اكتفا كنيم.
نكته اي كه در اينجا وجود دارد اين است كه اختلاف در تقويم هاي قمري بر بي اعتمادي بسياري از مسلمانان نسبت به محاسبات منجمان و تقويم هاي موجود افزوده است. سال ۱۳۸۰ وظيفه استخراج تقويم رسماً بر عهده شوراي مركز تقويم دانشگاه تهران گذاشته شد.
دكتر رضا عبداللهي دبير گردهمايي تخصصي رؤيت هلال است. از او در مورد وضعيت رصد ماه در كشور و اهميت آن مي پرسيم. وي با اشاره به تقدم مسلمانان در زمينه كاربرد ابزارهاي نجومي نسبت به تمام ملل متمدن جهان مي گويد: در رصدخانه مراغه بعد از حدود ۸۰۰ سال، هنوز آثار اولين ابزارهاي نجومي ديده مي شود. كساني كه اين ابزارها را مي ساختند در نجوم جايگاه ويژه اي داشتند. متأسفانه ما از يك دوره اي با علم بسيار فاصله گرفتيم و اين فاصله باعث شد ديگر،ابزار نجومي در كشور ساخته نشود. از زماني كه ما هم به فكر استفاده از ابزارهايي نظير تلسكوپ و ميكروسكوپ افتاديم، زمان زيادي نمي گذرد. زماني كه اين تفكر به وجود آمد دو نكته مورد توجه قرار گرفت؛ يكي ساخت ابزار يا وارد كردن ابزارهاي گران قيمت از خارج و دوم، ايجاد آمادگي در مردم براي كاربرد و استفاده از اين ابزارها در رؤيت هلال و سپردن اين امور به متخصصين.
اين تفكر امروز تا جايي در مملكت ما پيشرفت كرده كه هم اكنون بسياري از مردم معتقدند بايد از متخصصان سؤال كنند.
* با اين وجود هنوز قبول رؤيت با چشم مسلح بين مردم به طور كامل جا نيافتاده و هنوز شاهد اختلافاتي در اين زمينه هستيم.
- بله ،هر تحولي نيازمند كار فرهنگي بسيار جدي است و اين كار به تازگي شروع شده. ما در حالي اين گردهمايي را برگزار كرديم كه ديگر كشورها صدها سال است روي اين امر كار مي كنند كه اين مسأله مقارن است با زماني كه ما در خواب بوديم و از علم فاصله گرفته بوديم. در اصل مي توان گفت اين گردهمايي يكي از نتايج تلاش ما در انجام آن كار فرهنگي است.
در گذشته، منجمي شغلي بسيار پردرآمد در دربار حكومت ها بود و منجمين آن دوره به هيچ عنوان حاضر نبودند رمز و راز كارهايشان را به ديگران بياموزند، اما امروزه منجمي از حالت شخصي خارج شده، به طوري كه تقويم كشور توسط يك شورا نوشته مي شود و ديگر هيچ چيز از هيچ كس پوشيده نيست و هر كس سؤالي از متخصصي مي كند ،انتظار جواب منطقي و قانع كننده دارد.
* تفاوت بين تقويم هاي موجود باعث شده تا بسياري از مردم مسلمان اعتماد خود را نسبت به آنها از دست بدهند. اين طور به نظر مي آيد كه اگر بخواهيم كار فرهنگي را موفقيت آميز انجام دهيم بايد ابتدا اين اختلافات را برطرف كنيم. شوراي مركز تقويم در اين زمينه چه اقداماتي انجام داده است؟
- اين شورا بسيار جوان است. ما هم اكنون در يك دوره برزخ قرار داريم و زمان زيادي از دوراني كه كارها به صورت شخصي و پشت درهاي بسته انجام مي شد، نمي گذرد. تدوين تقويم ها به تازگي به صورت شورايي انجام مي شود اما همه تقويم هاي كشور اين رويه را ادامه نمي دهند. اختلافات موجود در تقويم ها ناشي از همين مسائل است؛ ضمن آن كه تقويمي كه بر اساس رؤيت با چشم غيرمسلح تدوين مي شود،با تقويمي كه با استفاده از ابزار در رؤيت هلال آماده شده، فرق مي كند.
به دليل همين مشكلات است كه مي گويم در برزخ هستيم. به عنوان مثال از يك طرف صراحتاً  مي گوييم ماه شوال روز چهارشنبه ديده شده و از يك طرف خودمان گفتيم اين ماه پنج شنبه رؤيت پذير است. اين به دليل اين است كه آنچه قبلاً  نوشته بوديم بر اساس رؤيت با چشم غيرمسلح بود، اما الان تأييد شده كه با چشم مسلح نيز مي شود هلال را رؤيت كرد. اگر بتوانيم كار فرهنگي گسترده خود را پيش ببريم تا پنج سال ديگر هيچ مشكلي در زمينه رؤيت هلال وجود نخواهد داشت و مردم خواهند پذيرفت ابزار مي تواند جاي چشم غيرمسلح را بگيرد.
* محاسبات رياضي كه در امر رويت ماه انجام مي شود چه قدر قابل اعتماد هستند؟
- هم اكنون نرم افزارهايي وجود دارد كه بر اساس آنها مي توانيم به طور دقيق بگوييم تا صد سال آينده خسوف و كسوف در چه لحظه اي انجام مي شود. به اين معني كه ما موضع ماه و خورشيد را تا صد يا شايد هزار سال آينده به طور دقيق مي دانيم، پس طبيعتاً  مي توانيم بگوييم ماه در چه زماني، در چه لحظه اي و در چه طول و عرض جغرافيايي قابل رؤيت است. اما نكات ديگري نيز وجود دارد. به عنوان مثال، مشخص نيست اگر در يك نقطه اي از كشور هلال ديده شود و در نقطه اي ديگر رؤيت نشود، ماه آغاز شده است يا نه. كه اين ممكن است به اختلاف بيانجامد. اينجا است كه به فتواي علماي فقه نياز داريم و در حال سامان دادن آن هستيم. به عنوان مثال، اگر ماه در ۴ شهر عمده ايران مثل تهران، شيراز، اصفهان و مشهد ديده شود، ولي در بروجرد ديده نشود، همه به رؤيت هلال آن چهار شهر تأسي كنند و اين در تقويم ۸۵-۸۴ نيز در نظر گرفته شده است. در حالي كه پيشتر اين گونه نبود. در طول تاريخ شاهد درگيري دو شهر مجاور به خاطر اختلاف در رؤيت هلال و آغاز ماه بوده ايم.
* آيا اختلافات كشورهاي مسلمان بر سر قبول محاسبات در تعيين روز اول ماه، به هماهنگي جهان اسلام لطمه وارد نمي كند؟ و آيا اين اختلافات باعث اختلافات و درگيري هاي بيشتر نخواهد شد؟
- نه!  الان بحث تدوين يك تقويم جهاني قمري براي جهان اسلام مطرح است. حال ممكن است اين طور فكر كنيد كه اگر قرار باشد در اندونزي و مالزي به مكه و مدينه تأسي كنند، اوضاع قدري پيچيده مي شود.
براي حل اين مشكل پيشنهاد شده تا كل جهان اسلام را به چند منطقه تقسيم كنند.
در زمينه تقويم قمري اميدواريم به زودي يك تقويم دقيق و منسجم تدوين كنيم تا جهان اسلام با هماهنگي در يك روز خاص مراسم مذهبي خود را انجام دهند و اين زيبا خواهد بود.
هم اكنون ما يك تقويم هجري قمري به نام تقويم هجري قمري قراردادي داريم كه در يك دوره ۳۰ ساله تثبيت شده است. در اين تقويم ماه محرم در تمام ۳۰ سال، ۳۰ روز و ماه صفر ۲۹ روز در نظر گرفته شده و در طول آن ۳۰ سال، در ۱۱ سال ذي الحجه را ۳۰ روز مي گيريم اما در اين كه اين ۱۱ سال، سالهاي دوم، پنجم، هفتم، دهم، سيزدهم، پانزدهم يا شانزدهم است هنوز به توافق نرسيديم. در مورد سال پانزدهم و شانزدهم هم اتفاق نظر وجود ندارد. دلايل مطرح شده نيز كاملاً  علمي است. يك منجم مي گويد وقتي كسر مازاد به يك روز از نصف تجاوز كرد، سال كبيسه است و منجم ديگر به نصف اعتقاد ندارد و مي گويد هرگاه كسر مازاد از دوسوم افزايش پيدا كرد سال را كبيسه مي گيريم. اين اختلافات سابقه هزار ساله دارد. اما ما در گذشته جوانهايي كه بر اين مسائل دقيق شوند نداشتيم. ولي هم اكنون جامعه ما به حدي از فرهيختگي رسيده است كه بپرسند و بخواهند بدانند.
با دور هم نشستن دانشمندان مي توان به توافق رسيد كه به عنوان مثال وقتي ماه از دوسوم تجاوز كرد روز شانزدهم است و مي توان به اين طريق اين گونه مسائل را حل كرد. كوششي كه در اين چند سال شده است معادل با كوشش هزار سال گذشته است. نكته ديگري كه مطرح است اين است كه وقتي مبدأ تقويم هجري قمري را اول محرم سال اول هجري در مكه يا مدينه مي گيريم، تفاوت يك يا دو روز با مكه در سال بديهي به نظر مي رسد. پس ما در خود مبدأ گرفتاري داريم، چرا كه تقويم قراردادي قمري كه در ايران به كار برده مي شود از همان مبدأ مكه گرفته شده است و هميشه يك يا دو روز اختلاف در آن ديده مي شود. اما وقتي تصميم بگيريم در جهان اسلام روزي نزديكتر به حقيقت را همه بپذيرند اين مسأله حل مي شود.
* بين كشورهاي اسلامي كدام كشورها در زمينه رؤيت هلال پيشرفته تر هستند و كشور ما در چه موقعيتي قرار دارد؟
- در شرايط فعلي ما پيشرفته تر از همه جا هستيم؛ چرا كه در كشور ما حق پرسيدن براي همگان محفوظ است اما در ديگر كشورها هيچ كس حق ندارد سؤال كند. رؤيت يك اصل است حالا اگر ابزار باشد يا نباشد، نمي توان اصل را فراموش كرد. كشور ما در بين كشورهاي اسلامي شايد نخستين كشوري است كه در اين زمينه ها كتاب و مقاله و مجلات ويژه چاپ مي كند.