مريم پاپي
عطش زمين هاي فارس خيلي چيزها را از ياد برده است. زمين ها تشنه اند و نمي دانند ممكن است بخشي از زندگي امروز و آينده را به نيستي بكشانند. زمين ها تشنه اند و فراموش كرده اند كه چه گنجي در دل نهفته اند. آنها آب مي خواهند، بدون اينكه بدانند در بالادست، يادگاري 2 هزارساله به باد مي رود و بينديشند كه نزديكترين راه رسيدن به آب، نخستين راه نيست.
سيوند 13 سال است كه ساخته مي شود و حالا بيش از سه ماه تا زمان تعيين شده براي آبگيري سد سيوند نمانده است. مخالفت هاي طرفداران ميراث فرهنگي هنوز مقاومت اين سد را كاهش نداده؛ هنوز هم خبرهايي شنيده مي شود كه سيوند نبايد آبگيري شود، آبگيري آن به تعويق بيفتد و ... .
پاسارگاد، آرامگاه كورش و تنگه بلاغي، مهمترين آثار باستاني در معرض تهديد اين سد بودند. طي صدها خبر منتشر شده در اين خصوص در طول چند ماه اخير، كارشناسان احتمال تخريب پاسارگاد را از طريق اين سد منتفي اعلام كردند، اما دو منطقه باستاني ديگر تصميم مسئولان سد سيوند را انتظار مي كشند.
سيوند كجاست؟
مسير رودخانه را به سوي جنوب پيش مي گيري؛ دشت وسيع و پرآب پاسارگاد هنوز نشانه هاي شكوه هخامنشي را حفظ كرده و چشمه سارها، كاخ ها و باغ هاي هخامنشي را هنوز از ياد نبرده است... ؛ دشت سعادت آباد، دشت نام آشناي سيوند و مرودشت. سيوند اينجا به رودخانه بزرگ كر مي ريزد؛ در محلي به نام پل خان و پس از آن به درياچه بختگان ملحق مي شود. ما قدم در مسيري گذاشته ايم كه روزگاري به جاده شاهي معروف بوده است.
سيوند، تمدن كهن سرزمين ايران را در مسير خود دارد؛ اندكي كه به سوي سرچشمه بروي، در تنگه بلاغي - جايي كه اين رودخانه از پاسارگاد وارد سعادت آباد مي شود- جوان ترين عضو اين منطقه، سد سيوند در حال
متولد شدن است. سازه جديد وزارت نيرو بر شانه هاي يكي از مراكز مهم تمدن هخامنشي و دوران پيش از آن ايستاده؛ روي مراكز نظامي و حكومتي و سياسي، كارگاه هاي ذوب فلز، باغ و بستان ها، بقاياي انواع سدها و آب بندها و پل هاي كوچكي كه بتازگي روي رودخانه شناسايي شده اند.پشت سد سيوند به سمت پاسارگاد، يكي از زيباترين نقاط طبيعي دنياست كه كارشناسان ميراث فرهنگي معتقدند اگر هيچ آثار تاريخي هم در منطقه وجود نداشت، باز هم حيف بود كه تنگه بلاغي تبديل به يك درياچه شده و عبور و مرور در آن ناممكن شود.
بررسي هايي كه گروهي از كارشناسان بنياد پژوهشي پارسه و پاسارگاد و كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در درياچه سد سيوند انجام داده اند، به شناسايي 129 اثر و محوطه باستاني منجر شده است. به گفته بابك كيال- سرپرست مجموعه باستاني پاسارگاد- محوطه هاي باستاني شامل تپه هاي پيش از ميلاد، كوره هاي ذوب فلز، غارها و سكونتگاه هاي پيش از ميلاد، كوره هاي سنگي مربوط به دوره فرمانروايان فارس (فرته داران)، دو قبرستان دسته جمعي مربوط به دوران اشكاني، بيش از هفت كيلومتر مرز سنگي مربوط به دوران اشكاني و ديگر محوطه هاي باستاني ست كه بر اثر ساخت سد زير آب مي رود؛ پيش بيني شده كه منطقه اي هشت كيلومتري زير آب خواهد رفت.
يكي از مهمترين بحث هايي كه در مخالفت با آبگيري سيوند مطرح مي شد، آسيب ديدن پاسارگاد بود. موضوع تا آنجا پيش رفت كه جلال جامعي، معاون برنامه ريزي سازمان آب منطقه اي فارس و مجري طرح سيوند حاضر به ارائه اطلاعات مستند به يكي از خبرگزاري ها شد. وي گفت: سد سيوند با ارتفاع 5/ 1826متر از سطح دريا با بالاترين سيلاب محتمل كه هر 10 هزار سال ممكن است اتفاق بيفتد هم اگر سرريز شود، 40 متر پايين تر از سطح پاسارگاد است؛ به عبارتي ديگر طبق فاصله آخرين رقوم آبگيري، بالاترين تراز درياچه تا پايه و پي پاسارگاد بيش از 40 متر اختلاف ارتفاع دارد و پي پاسارگاد 45 متر بالاتر از رقوم آبگيري سد سيوند است . وي با تاكيدي بيشتر، صحبت هايش را چنين ادامه داد: با فاصله 9 كيلومتري از بالاترين رقوم آبگيري سيوند هيچ خطري پاسارگاد را تهديد نمي كند، مگر با آمدن توفان نوح؛ علاوه بر اينكه اين سد حتي باعث افزايش آب هاي زيرزميني نمي شود .
روابط عمومي وزارت نيرو نيز در پاسخ به خبرنگار ما اظهارداشت: موقعيت سد سيوند نسبت به آثار باستاني طوري ست كه در بالاترين تراز آبگيري (وقوع سيلاب pmf در تراز۵/۱۸۲۶+) داراي درياچه اي به وسعت 15 كيلومتر مربع است. براساس گزارش شركت آب منطقه اي ذي ربط، حد نهايي حريم درياچه در نزديكترين فاصله خود، 9كيلومتر با پاسارگاد (مقبره كورش) فاصله دارد .
اگرچه اواخر شهريورماه مسئولان پارسه و پاسارگاد در جمع خبرنگاران اعلام كردند: برخلاف موج خبري نادرست درباره غرق شدن مقبره كورش در سد سيوند، با قطعيت اعلام مي كنيم كه اين اثر باستاني در هفت كيلومتري درياچه سد و در ارتفاع بيش از 25 متري مرتفع ترين بخش درياچه قرار گرفته است. آنچه جاي نگراني دارد ميزان رطوبتي ست كه به واسطه درياچه سد، مجموعه پاسارگاد را تهديد مي كند ، اما كارشناسان محلي هنوز هم معتقدند كه باد دشت هاي پايين دست وقتي به تنگه بلاغي مي رسد، آب را تبخير كرده و بخارها را با خود به بالادست مي برد كه اولين سازه در معرض آسيب آنجا، آرامگاه كورش است.
گفته مي شود كه در صورت آبگيري سيوند تا حدود 100 سال آينده امكان دسترسي آثاري كه زير آب مي روند، وجود ندارد، اما كارشناسان معتقدند كه با ساخته شدن اين سد، آثار باستاني پوسيدني مانند اشيايي كه از جنس فلز هستند، مي پوسند و سنگ ها زير رسوبات، مدفون شده يا ممكن است از جايشان حركت كنند.
تاريخ 10 ساله تخريب هزاره
ساخت سد سيوند از سال 1371 آغاز شد، ولي اعتراضات هنگامي آغاز شد كه زمزمه هاي آبگيري اين سد به گوش رسيد. ظرف چند ماه اخير اين جريان بيش از هميشه اوج گرفت. بعد از اين جريانات، اوايل مهرماه بود كه اداره كل روابط عمومي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري گزارشي منتشر كرد كه خبر مي داد يك كميته فني مشترك با توافق وزير نيرو و رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور، مامور رسيدگي به نحوه آبگيري و تراز درياچه سد سيوند شده است.
جلسه اي با حضور وزير نيرو، رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و كارشناسان تشكيل و راهكارهاي پيشنهادي، مورد بررسي قرار گرفت.
پرويز فتاح، وزير نيرو در حاشيه نشستي كه براي بررسي عوارض احداث سد سيوند، تشكيل شده بود، گفت: درباره سد سيوند هم مقرر شد نحوه آبگيري و محاسبات تراز سد و درياچه پشت سد، مطابق مطالعات و نظرات كارشناسان ميراث فرهنگي انجام شود . فتاح تصريح كرد: ما پيشنهاد كرديم كاوش هاي باستان شناسي در محدوده اي كه زودتر آبگيري مي شود به عنوان اولويت ها مورد توجه قرار گيرد كه مورد پذيرش واقع شد و براي تامين هزينه احداث موزه اي در حاشيه تنگه بلاغي و سد سيوند آماده ايم .
رحيم مشائي نيز در اين نشست گفت: در نشست مشترك مقرر شد براساس اعلام نظر كارشناسان در كميته فني مشترك، زمان بندي آبگيري سد و تراز آب سد و درياچه مشخص و تصميم نهايي اعلام شود. ممكن است در كاوش ها به نتايج شگرفي برسيم كه در آن صورت ممكن است تصميمات مهمتري اتخاذ شود .
رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، با اشاره به فعاليت همزمان هشت گروه كاوش در تنگه بلاغي، اين سطح از كاوش را به لحاظ كمي و كيفي كم نظير توصيف كرد و گفت: كارشناسان خارجي سطح كاوش هاي باستان شناسي در تنگه بلاغي را در بالاترين سطح اروپاي غربي توصيف مي كنند كه اميدواريم با افزايش اعتبارات، آهنگ كار سرعت بيشتري بگيرد . همزمان با اين توافقات، اخباري مبني بر اينكه براي نجات بخشي تمام محوطه چهار سال و بعد از آبگيري نيز حدود يك سال براي نجات محوطه هاي تاريخي زمان لازم است، منتشر مي شد. كارشناسان اعلام مي كردند كه درياچه سد سيوند بيش از 11 كيلومتر مربع وسعت دارد و پر شدن حجم درياچه يكباره اتفاق نمي افتد، بلكه به مرور زمان انجام مي شود و مي توان از اين زمان - بخصوص در بخش انتهايي درياچه سد - براي نجات محوطه ها استفاده كرد.
پروژه جنگلكاري وزارت نيرو نيز از جمله چندين راه حلي بود كه براي اين مسئله مطرح شد. اين طرح به بهانه كاهش و تعديل ميزان رطوبت پيشنهاد شده بود و به گفته صاحب نظران محيط زيست، مي توانست به افزايش قابل توجه ميزان رطوبت و تخريب و فرسايش تدريجي بناهاي تاريخي بينجامد. از سوي ديگر كارشناسان منابع طبيعي و محيط زيست معتقدند كاشت درخت اگرچه در مراحل ابتدايي باعث تعديل رطوبت مي شود، ولي با افزايش سن درخت، ميزان تبخير و تعرق افزايش مي يابد كه در نهايت باعث بالا رفتن ميزان رطوبت در جنگل مي شود و اين امر، جذب ابر و در نهايت افزايش بارندگي را به دنبال دارد كه براي ميراث طبيعي و آثار تاريخي منطقه زيانبار است.
يكي از كارشناسان منطقه بر اين نكته تاكيد دارد كه اگر تنها 10 متر از ارتفاع سد كم شود - كه حداقل زمين هاي كمتري از پشت سد زير آب برود و كاربري سد از تامين آب مورد نياز كشاورزي دشت ارسنجان به حفظ پايين دست از سيلاب، تغيير يابد- مشكل اين سد حل خواهد شد؛ نظري كه مشابه ديدگاه طالبيان، رئيس بنياد پژوهشي پارسه است. با اين وجود، وي افزود: در حال حاضر ما اميدي به از بين بردن آثار زيانبار اين ميزان رطوبت نداريم، فقط درصدد هستيم راهكارهايي براي كاهش اين پيامدها اجرا كنيم كه در اين خصوص، منتظر پيشنهادات مجريان پروژه سدسازي هستيم .
يكي از كارشناسان استان فارس كه ترجيح مي دهد بدون عنوان شدن نامش نظراتش را بيان كند، معتقد است: اگر تغييراتي در اهداف سيوند داده شود يا نشود، اين سد از نظر كشاورزي، چندان اقتصادي نيست، چراكه در مسير رساندن آب اين سد به دشت ارسنجان، روستاهاي تشنه آب زيادي هست كه اجازه رسيدن آب را به ارسنجان - چه با لوله، چه با لوله هاي بتي و... - نمي دهند. علاوه بر اين زمين هاي دشت ارسنجان، زمين هاي كشاورزي مرغوبي نيست.
اين كارشناس پيشنهاد مي كند كه آب رودخانه سيوند به رودخانه كر برود تا دشت كربال را كه زمين هاي بسيار مساعدي دارد، سيراب كند و البته در اين مسير، آب با پاي خودش مي رود و نياز به ساخت كانال هاي گرانقيمت نيست.
بديهي ترين سئوالي كه در چنين مواقعي مطرح مي شود، اين است كه چرا به سد سيوند از ابتدا اجازه ساخت داده شد؟! اظهارات مدير پروژه احداث سد سيوند كه گفته بود در سال 1371 هنگامي كه قصد داشتيم احداث سد را آغاز كنيم، طي نامه اي از سازمان ميراث فرهنگي فارس استعلام كرده و خواستار بررسي منطقه از نظر فرهنگي شديم، اما هيچ اقدامي از سوي اين سازمان صورت نگرفته، بنابراين ما كار احداث سد را آغاز كرديم نيز به طرح جدي تر اين پرسش كمك مي كند.
تنها در حافظه يكي از كارشناسان محلي، گفت وگوي ميان يكي از مسئولان ميراث فرهنگي با مسئولان وزارت نيرو مانده است كه ما را به يافتن پاسخ اين پرسش كمك مي كند. مسئول ميراث فرهنگي در پاسخ به دليل موافقت نكردن همكاران خود با احداث اين سد در گذشته گفته بود: آن موقع وضعيت ديگري بر كشور حاكم بود؛ حتي عده اي از سردمداران مي خواستند تخت جمشيد را صاف كنند. تصميمي كه در مورد سيوند گرفته شد هم در همين راستا بود، ولي امروز ما چنين قصدي نداريم .
سيوند؛ بهانه اي براي اتمام موزه پاسارگاد
در همين ايام بود كه وزارت نيرو براي راضي كردن مخالفان آبگيري سد سيوند، پيشنهاد راه اندازي موزه نيمه تمام پاسارگاد را براي نگهداري از اشياي كشف شده از تنگه بلاغي ارائه كرد. وزارت نيرو اعلام كرد كه براي كاوش هاي باستان شناسي در محوطه هاي باستان شناسي تنگه بلاغي و نجات محوطه پشت سد سيوند، 100 ميليارد تومان اعتبار درنظر مي گيرد. سازمان آب منطقه اي فارس به عنوان مجري ساخت سد سيوند نيز براي ارائه هرگونه كمك به كارشناسان باستان شناس، اظهار آمادگي كرد.
طالبيان درباره بودجه موزه پاسارگادگفت: ما در توافقنامه پيشنهاد داديم تا 50 درصد 100 ميليارد تومان هزينه هاي راه اندازي موزه توسط سازمان آب پرداخت شود و ساير هزينه ها را سازمان تقبل كند .
وزارت نيرو در پاسخ به خبرنگار ما اين توضيحات را ارائه كرد كه در حركت از سمت پاسارگاد به سمت درياچه، آثاري از يك كانال قديمي يا مسير جاده شاهي كه درون سنگ حفاري شده است، به چشم مي خورد. اين محل، مهمترين و شاخص ترين آثار به جامانده در دشت بلاغي ست و به كانال دختربر معروف است كه خوشبختانه حد نهايي درياچه براساس دستورالعمل وزارت نيرو نشانه گذاري شده و قابل رويت است. با توجه به اين موارد و مطابق نظر سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، وزارت نيرو آماده همه نوع همكاري و مساعدت در جهت مستندسازي آثار از طريق كاوش و ثبت آثار تاريخي، فيلمبرداري يا انتقال آثار با اهميت و ساخت موزه اي متناسب با نياز است.
حتما ساير كشورهاي داراي تمدن قديمي نيز براي سد سازي با چنين مسائلي روبرو بوده اند، چنانچه طي چند سال گذشته در كشور هاي باستاني جهان سدهايي كه در كنار رودخانه ها و محوطه هاي باستاني به منظور توسعه اقتصادي و تامين آب ساخته شده اند ، محوطه هاي باستاني را به خطر انداخته اند .
كارشناسان جهان نيز با توجه به اهميت طرح هاي عمراني و اقتصادي، نجات بخشي محوطه هاي تاريخي را آغاز كرده اند؛ مثلا درمورد سد اسوان ، كشور مصر براي ادامه روند توسعه اقتصادي و عمراني كشور خود، كميته اي جهاني را به رهبري يونسكو تشكيل داد و با كمك كارشناسان جهاني طي يك سال عمليات بسيار گسترده معابر نوبي را از خطر غرق شدن نجات داد.
وقتي از وزارت نيرو راه حلي را كه ديگران مورد استفاده قرار داده اند جويا مي شويم، چنين پاسخ مي دهد: در مورد وجود آثار باستاني در محدوده ساختگاه و درياچه سدها، بايستي به اين مسئله توجه كرد كه معمولا تمدن ها و آثار باستاني در مجاورت آب و رودخانه ها بوده، بنابراين وجود چنين آثاري دور از ذهن نيست، ليكن وزارت نيرو در حين مطالعات سدها، موضوع هماهنگي براي حفظ آثار باستاني را مدنظر قرار مي دهد و در اين زمينه با سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري هماهنگي لازم را خواهد داشت. موضوع انتقال آثار باستاني در محل درياچه سدها در كشور ما نيز مانند ساير كشورهاي با قدمت تاريخي نظير چين و مصر سابقه دارد. در ايران نيز در زمان ساخت سد درودزن، آثار يك سد قديمي به پايين دست انتقال يافته است .
اما در اين ميان يك نكته فراموش شده است؛ اينكه ايده جمع آوري اشياي به دست آمده از تنگه بلاغي و محوطه پشت سد سيوند در يك موزه، بدون توجه به اين نكته شكل گرفت كه علم باستان شناسي در هر دوره تاريخي، با توجه به دانسته هاي خود، تنها به خود اجازه كاوش در 10 درصد آثار تاريخي را مي دهد.
آخرين اقدامات
وزارت نيرو اظهار اميدواري مي كند كه با هماهنگي، همدلي و همكاري لازم بين دو نهاد مسئول (وزارت نيرو و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري)، حفظ آثار ارزشمند تاريخي به طور جدي مورد توجه خواهد بود. همچنانكه سد كارون 3 با موضوع آثارباستاني مواجه بود و هماهنگي لازم با سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري انجام شده به صورت مستمر ادامه خواهد يافت.هفته گذشته جمعي از انجمن هاي غيردولتي طي بيانيه اي خواستار به تعويق افتادن آبگيري سيوند شدند. خبر برگزاري مصاحبه مطبوعاتي حقوق بشر و سيوند از سوي كانون مدافعان حقوق بشر اعلام شد و اعضاي كميسيون ميراث فرهنگي مجلس نيز از سفر خود به منطقه سيوند خبر دادند كه به دنبال آن، مسئولان احداث سدسيوند اعلام كردند در صورت تاييد رطوبت زايي و آسيب آثار تاريخي، آبگيري متوقف مي شود.
اما در صورت حل مشكل سيوند، با توجه به كثرت آثار تاريخي موجود در ايران، قصه آسيب رساندن سدها به محوطه هاي تاريخي، سر دراز دارد. در آخرين روز از همايش بين المللي باستان شناسي ايران در حوزه شمال و شمال شرق كشور، هنگامي كه مهدي عابديني عراقي نتايج پژوهش و كاوش ها را در گورستان عصر آهن لفورك سوادكوه ارائه مي داد، گفت: بيشتر مناطق گردشگري گورستان لفورك كه در 30 كيلومتري جنوب شرقي شيرگاه نزديك الماشت قرار دارد، پس از آبگيري سد البرز طبق برنامه ريزي نزديك 15 متر زير آب خواهد رفت! .
