شوراي حكام آژانس بين المللي انرژي اتمي در ۲۴ نوامبر تشكيل جلسه ميدهد تا بار ديگر موضوع فعاليت هاي هسته اي جمهوري اسلامي ايران را بررسي كند. درشرايط موجود اينكه روسيه كجا ايستاده و مواضعش چگونه تحليل مي شود بسيار حائز اهميت است. از ابتداي مطرح شدن موضوع فعاليت هاي صلح آميز هسته اي ايران مسكو از مواضع جمهوري اسلامي ايران حمايت كرده است ، هر چند كه در مقاطعي با اتخاذ استراتژي دو پهلو همسويي خود با ايالات متحده و اتحاديه اروپا را به نمايش گذاشته است . در اجلاس سپتامبر شوراي حكام مسكو با راي ممتنع به قطعنامه پيشنهادي كشورهاي غربي عملا از مواضع آنان حمايت كرد و خواستار تعليق برنامه غني سازي اورانيوم از سوي جمهوري اسلامي ايران شد.با اين وجود منافع اقتصادي و تجاري اين كشور در مشاركت با پروژه هاي هسته اي ايران سبب شده تا مسكو همچنان بعنوان دغدغه اصلي آمريكا در متقاعد ساختن رهبران كرملين براي افزايش فشار به ايران مطرح باشد.
در نوشتار زير ابعاد گسترده قراردادهاي منعقده ميان ايران و روسيه، ريشه ها و علل ديپلماسي پنهان و دوگانه مسكو و مواضع ايران در قبال روسيه بررسي شده است.
همكاري هسته اي
ايران و روسيه
بيش از يك دهه است كه مسكو نقش مهمي در برنامه هاي هسته اي صلح آميز ايران دارد. در واقع روسيه تنها كشوري است كه آشكارا با ايران همكاري مي كند و به همين دليل بارها از سوي آمريكا كه مخالف برنامه هسته اي ايران است مورد انتقاد قرار گرفته است.
روسيه طرف اصلي ايران در قرارداد مربوط به احداث و تكميل نيروگاه اتمي بوشهر به شمار مي رود. اين قرارداد كه بالغ بر يك ميليارد دلار براي روسيه ارزش اقتصادي دارد. يكي از مهمترين منابع درآمد خارجي كرملين محسوب مي شود. طبق قراردادي كه ميان ايران و روسيه امضاء شده است، فاز اول نيروگاه بوشهر بايد اواسط سال آينده كار خود را آغاز كند و ظرفيت توليد برق آن تا سال ۲۰۰۶ به حداكثر خود برسد. هزينه ساخت فاز اول نيروگاه بوشهر هشتصد ميليون دلار اعلام شده و ظرفيت توليد آن قرار است يك هزار مگاوات باشد. روسيه اعلام كرده است كه در حال حاضر كار مونتاژ رآكتور بلوك توليد انرژي بوشهر كه مطابق با جدول زماني مربوطه قرار است در سال ۲۰۰۶ ميلادي به بهره برداري برسد، با شدت تمام جريان دارد. ايران براي راه اندازي نيروگاه بوشهر اعلام كرد كه قصد دارد سوخت مورد نياز اين نيروگاه را در داخل كشور تأمين كند. اين تصميم واكنش هايي را از سوي كشورهاي اروپايي و همچنين آژانس بين المللي انرژي اتمي بدنبال داشت. در پي آن مسكو اعلام نمود كه مايل است تا به ايران سوخت هسته اي عرضه كند مشروط بر اينكه باقيمانده اين سوخت براي فرآيند مجدد به آن كشور بازگردانده شود. پذيرش اين پيشنهاد از سوي ايران و امضاي پروتكل بازگرداني سوخت هسته اي مصرف شده از ايران علاوه بر پيروزي ديپلماتيك براي روسيه در مقابل رقبايي كه از سويي درصدد فشار بر ايران براي كنارگذاشتن برنامه هسته اي آن بودند و همچنين كشورهايي كه خواستار سرمايه گذاري در پروژه هاي هسته اي ايران هستند، به لحاظ تجاري و اقتصادي نيز براي مسكو سودآور محسوب مي گردد. بدنبال اين توافق مسكو اعلام كرد كه سوخت هسته اي نيروگاه اتمي بوشهر شش ماه قبل از به كار افتادن فيزيكي رآكتور تحويل داده خواهد شد.
مقامات آژانس فدرال انرژي اتمي روسيه همچنين اعلام كردند كه ۷۰۰ متخصص ايراني در سه رشته بهره برداري از رآكتور، توربين و سيستم هاي امنيتي در نيروگاه بوشهر تربيت مي كنند.
مؤسسات انرژي اتمي روسيه همچنين اعلام نمودند كه براي بدست آوردن حق احداث بلوك دوم توليد انرژي در نيروگاه اتمي بوشهر شركت خواهند كرد. پس از اين توافقات، دكتر محمود احمدي نژاد رئيس جمهور كشورمان كه براي شركت در اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل به نيويورك سفر كرده بود طرح مشاركت كشورها را در مورد پروژه هاي هسته اي ايران مطرح نمود.
به باور بسياري از كارشناسان طرح اعلام فراخوان براي مشاركت با ايران در زمينه چرخه سوخت هسته اي گامي در جهت اعتمادسازي گسترده تر ميان دو كشور ايران و روسيه به شمار مي رود، چرا كه روسيه نخستين و بزرگ ترين شريك پروژه هاي هسته اي ايران است. گرچه آفريقاي جنوبي نيز از طرح پيشنهادي رئيس جمهور مبني بر مشاركت در چرخه سوخت هسته اي استقبال نمود، ليكن همكاري هسته اي مسكو با ايران به دليل ابعاد گسترده اقتصادي و نقش ويژه روسيه در مجامع جهاني نظير شوراي امنيت سازمان ملل، همكاري ايران با اين كشور را حائز اهميت مي كند. منافع اقتصادي روسيه در انعقاد قراردادهاي متعدد هسته اي با ايران موجب گرديده كرملين در مقابل فشار روزافزون آمريكا و اروپا به ايران براي توقف كامل برنامه هسته اي اش، از جمهوري اسلامي ايران حمايت كند.پوتين همواره از احداث نيروگاه شماره يك بوشهر كه منافع بسياري را براي مسكو دارد حمايت كرده است. اين در حالي است كه آمريكا خواستار توقف همكاري روسيه در پروژه هاي هسته اي ايران بوده و به دفعات از روسيه درخواست كرد كه به منظور اعمال فشار بيشتر بر ايران جهت امضاي پروتكل الحاقي، جمهوري اسلامي ايران را به توقف همكاري در بوشهر تهديد كند. اما به رغم فشارهاي آمريكا، روسيه ضمن اينكه از تهران خواست پروتكل الحاقي را امضاء كند اما علنا اعلام كرد كه مسأله ادامه همكاري در نيروگاه بوشهر را در ماجرا دخالت نخواهد داد.
الكساندر روميانتسف رئيس آژانس انرژي اتمي فدرال روسيه در تيرماه امسال با اشاره به ادامه عمليات احداث نيروگاه اتمي بوشهر خاطر نشان ساخت كه سوخت هسته اي نيروگاه در پاييز ۲۰۰۵ به ايران ارسال خواهد شد.همانگونه كه پيشتر ذكر شد روسيه در حال حاضر نامزد اصلي احداث نيروگاه دوم بوشهر تلقي مي شود. احداث اين رآكتور هزار مگاواتي احتمالا يك ميليارد دلار هزينه خواهد داشت و به گفته مقامات وزارت انرژي اتمي روسيه مي تواند تا سال ۲۰۱۰ تكميل شود. طول عمر اين دو رآكتور ۳۰ تا ۶۰ سال رقم زده مي شود و به اين ترتيب روسيه سالانه ۲۰ تا ۳۰ ميليون دلار نيز سوخت اتمي به ايران صادر خواهد كرد، كه خود منبع درآمد مستمري براي اين كشور خواهد بود. با شرايط موجود به نظر نمي رسد روسيه تحت فشار آمريكا قصد چشم پوشي از چنين منبع درآمدي داشته باشد. چنانكه رايس در سفر اخير خود به مسكو نتوانست مقامات روسي را براي حمايت از خط مشي سرسختانه عليه برنامه هسته اي ايران متقاعد سازد. بنابراين مشاركت در پروژه هاي هسته اي ايران براي روسيه بسيار حائز اهميت است. شايد به همين دليل است كه لاوروف پس از ملاقات با رايس و در جمع خبرنگاران در پاسخ به اين سؤال كه «چرا روسيه دوست ايران است؟» گفت: دلايل روشن بسياري وجود دارد. اول آنكه روسيه آماده دريافت ميلياردها دلار در بلندمدت براي تجهيز فن آوري هسته اي صلح آميز ايران است. دوم اينكه روسيه مي تواند آنچه را براي ايران انجام مي دهد، براي ساير كشورهاي جهان كه فن آوري مشابهي را توسعه مي دهند، نيز انجام دهد و سوم آنكه تعامل با ايران موضع روسيه را بعنوان يك صاحب قدرت در منطقه حفظ مي كند. روسيه تمايل دارد با تمامي بازيگران خاورميانه روابط خوبي داشته باشد.
مسكو و ديپلماسي دو پهلو
صرف نظر از منافع اقتصادي مشاركت در پروژه هاي هسته اي ايران براي مسكو، اينكه كرملين تا چه اندازه خواهد توانست مواضع كشورش را در قبال اروپا و آمريكا پابرجاي نگه دارد جاي تأمل بسيار است. پر واضح است كه مسكو مانند همه كشورهاي جهان با محاسبه سود و زيان ناشي از بهره مندي از منافع خود با تحولات منطقه اي و جهاني برخورد خواهد كرد و بر همين اساس روابط خود را با كشورهاي جهان شكل مي دهد. از ابتداي طرح مسأله هسته اي ايران در مجامع جهاني و فشار آمريكا و اروپا در قالب قطعنامه هاي شوراي حكام بر جمهوري اسلامي ايران مسكو مواضع نسبتا پايداري را در اين راستا اتخاذ نموده است. هر چند كه اين مواضع با تأثيرگذاري مقطعي برخي متغيرها من جمله نفوذ آمريكا بر معادلات جهاني و همچنين پرهيز از رفتارهايي كه دوستان اروپايي و آمريكايي اش را آزرده خاطر نكند، دستخوش افت و خيزهاي محسوس شده است.
روسيه طي چند سال اخير همواره از فعاليت هاي صلح آميز هسته اي ايران دفاع كرده است. مقامات روسيه به دفعات و در موضعي رسمي بر حق ايران براي بهره برداري صلح آميز از انرژي هسته اي تأكيد نمودند. به دنبال افزايش فشار آمريكا، كانادا و اروپا كه در آخرين اجلاس شوراي حكام در سپتامبر گذشته خواهان ارجاع پرونده هسته اي جمهوري اسلامي به شوراي امنيت بودند، سرگئي لاوروف گفت كه از نظر روسيه لزومي براي ارجاع پرونده هسته اي ايران به شوراي امنيت سازمان ملل وجود ندارد. وي تنها راه مفيد براي حل و فصل مسأله برنامه هسته اي ايران را مذاكرات اين كشور با سازمان بين المللي انرژي اتمي دانست. مقامات روسي در اظهار نظرهاي مختلف ضمن تأكيد بر حق ايران در دستيابي به انرژي هسته اي، فشار كشورهاي غربي را به ايران سياسي ارزيابي كردند. دبير كميته امور بين الملل مجلس دوماي روسيه تصريح كرد كه در حال حاضر مي توان فشار بين المللي بر برنامه هاي هسته اي ايران را مشاهده كرد كه استدلال حقوقي نداشته و داراي ماهيت سياسي است.
كنستانتين كاساچف همچنين تأكيد كرد: در حال حاضر نمي توان ايران را سرزنش كرد كه از تعهدات قرارداد منع گسترش سلاح هسته اي تخطي مي كند؛ چرا كه آژانس بين المللي انرژي اتمي مدركي دال بر اين كه ايران به طور غيرمجاز برنامه هاي هسته اي خود را توسعه مي دهد، پيدا نمي كند.
ولاديمير پوتين نخستين مقام  عالي يك دولت بود كه انتخاب احمدي نژاد به رياست جمهوري را به وي تبريك گفت. از سوي ديگر روسيه كشوري با داشتن حق وتو در شوراي امنيت سازمان ملل است كه در صورت ارجاع پرونده هسته اي ايران به آن شورا مي تواند نقش كليدي در صدور يا عدم صدور قطعنامه اي عليه جمهوري اسلامي ايران را ايفا كند. از سوي ديگر رهبران روسيه در نخستين سال هاي پس از فروپاشي تمايل گسترده اي به ايجاد رابطه جهان اسلام و خاورميانه پيدا كردند. «يوگني پريماكف» نخست وزير پيشين روسيه به صراحت از نقش كشورهاي اسلامي در تنظيم روابط با غرب سخن گفته بود. روابط با جمهوري اسلامي ايران پس از اين دوران به سرعت گسترش يافت كه در موضوع فعاليت هاي هسته اي ايران و درخواست اخير روسيه از ايران براي حضور در نيروي واكنش سريع براي تأمين امنيت خزر به اوج خود رسيد. با اين حال اما پيشينه تاريخي روابط دو همسايه حاكي از اين است كه روسيه در بسياري از مقاطع حساس نه تنها از ايران حمايت نكرده بلكه در جهت حفظ منافع خود چرخشي اساسي در مواضع خود داده است.روسيه برخلاف پيش بيني بسياري از ناظران در آخرين اجلاس شوراي حكام آژانس بين المللي انرژي اتمي در كنار چين و هند به قطعنامه شوراي حكام رأي ممتنع داد. بدين ترتيب روسيه نيز مانند كشورهاي غربي بر ضرورت همكاري همه جانبه و گسترده ايران با بازرسان آژانس تأكيد كرد و همسو با مخالفان سرسخت فعاليت  هسته اي ايران (آمريكا، كانادا و اروپا) خواستار توقف كامل چرخه سوخت هسته اي ايران شد. اين رفتار روسيه البته انتقاد صريح ناظران و همچنين مقامات ايران را به دنبال داشت. جهت گيري مشابه آمريكا و اروپا از سوي روسيه در شوراي حكام حكايت از ديپلماسي دوپهلو و مبهم اتخاذ شده از سوي كرملين را به نمايش مي گذارد.ديپلماسي كه از سويي نشان از پيچيدگي تصميم رهبران كرملين و از سوي غيرقابل پيش بيني بودن رفتار مسكو را در نشست هاي آتي اجلاس شوراي حكام دارد.به نظر مي رسد كه مسكو از سويي تمايل به رنجش آمريكا و اروپا را ندارد و از سويي ديگر نمي تواند از منافع بي شمار خود در همكاري مشترك با ايران چشم بپوشد.در اين ميان روسيه سياست يك بام و دو هوايي را برگزيده است كه در يك مقطع با دادن امتياز به ايران در صدد كسب منافع مادي و تفوق سياسي است تا بدين ترتيب با هشدار به واشنگتن مبني بر تأثير كرملين بر معادلات منطقه اي و جهاني قابل انكار نيست تا بدين وسيله زمينه براي كسب امتياز از آمريكا را فراهم آورد و در مقطعي ديگر با همسويي با سياست هاي آمريكا و اروپا در صدد هماهنگي بيشتر با اين كشورها براي كسب امتيازات بيشتر از ايران است.مسكو كه طي روزهاي اخير به مركز ثقل رفت و آمدهاي ديپلماتيك تبديل گرديده، در اين انديشه است كه از بازي ديپلماتيك پيش آمده نهايت استفاده را ببرد و با اتخاذ سياستي كه به رضايت و مصالحه طرفين منجر شود سود دوجانبه اي را نصيب خود سازد.
مواضع ايران
جمهوري اسلامي ايران از ابتداي طرح مسأله هسته اي اش در مجامع بين المللي همواره مواضع ثابتي را اتخاذ كرده است. تحركات ديپلماتيك كه در خصوص رايزني درباره موضوع فعاليت هاي هسته اي كشورمان با سه كشور اروپايي در زمان رياست جمهوري سيدمحمد خاتمي آغاز شد با افت  و خيزهايي به صورت مستمر ادامه يافت. هرچند كه اين مذاكرات در پي زياده خواهي هاي طرف هاي غربي و درخواست هايي فراتر از NPT و عدم پذيرش ايران در مقاطعي متوقف شد اما طرفين پس از طي دوره زماني كوتاه مدت به اين نتيجه رسيدند كه حل مناقشه موجود در سايه مذاكره و گفت وگو در شرايط موجود بهترين و كم هزينه ترين گزينه محسوب مي گردد. بدين ترتيب دو سوي مذاكره پس از وقفه اي نسبتاً  كوتاه در مذاكرات از استمرار گفت  وگوها استقبال كردند. «نگاه به شرق» نيز به عنوان استراتژي جديد از سوي دولت احمدي نژاد با تغيير تيم مذاكره كننده در پيش گرفته شد. چين، روسيه و هند سه كشور حوزه شرق هستند كه نمايندگان ديپلماتيك ايران، براي مذاكره و گفت وگو و متقاعد ساختن آنها در همسويي با مواضع جمهوري اسلامي ايران، سفرهاي متعددي را به پايتخت هاي اين كشورها داشتند. تعامل مثبت ايران با پكن، مسكو و دهلي نو در كنار گسترش حجم مبادلات تجاري و اقتصادي و انعقاد قراردادهاي مهم انرژي ميان ايران و كشورهاي فوق، افق هاي جديدي را فراروي مناسبات ديپلماتيك جمهوري اسلامي با كشورهاي فوق گشوده است.
مواضع اين سه كشور در آخرين اجلاس شوراي حكام اگرچه افق اين همكاريها را تيره ساخت اما ايران اميدوار است كه در فرصت اندك باقي مانده تا اجلاس نوامبر، بتواند نظر مساعد آنها را جهت همراهي با فعاليت هاي خود جلب كند تا مانع از ارجاع پرونده هسته اي ايران به شوراي امنيت سازمان ملل گردد.
تلاش هاي ديپلماتيك ايران اما در حالي انجام مي شود كه ديپلمات هاي غربي همچنان به لابي با متحدان خود براي اقناع آنها جهت ارجاع پرونده هسته اي ايران به شوراي امنيت سازمان ملل در ماه نوامبر ادامه مي دهند و به اين ترتيب در صدد فشار بيشتر به ايران هستند. شكست سفر رايس از ديدارش با مقامات مسكو و وجود اختلاف نظر ميان اروپاييان و آمريكاييان نشان مي دهد كه آمريكا هنوز به فرصت  زيادي براي اجماع جهاني برضد فعاليت هاي صلح آميز ايران و اتخاذ تصميم هاي سخت گيرانه در شوراي امنيت سازمان ملل احتياج دارد. بنابراين غربيان براي به انزوا كشيدن ايران نياز به همسويي بيشتري از سوي متحدين خود دارند كه اين امر زمان طولاني را مي طلبد چرا كه آمريكا در صدد است قبل از رفتن پرونده ايران به شوراي امنيت سازمان ملل نظر مثبت تمام اعضاي شوراي امنيت را جلب كند.
خبرها به نقل از ديپلمات ها حاكي است كه روسيه و چين حاضر نيستند به چنين مسأله اي تن دهند. بر اساس گفته ديپلمات هاي اروپايي، اگر روسيه تغيير عقيده ندهد در ماه نوامبر (اجلاس بعدي شوراي حكام) پرونده ايران به شوراي امنيت ارجاع نخواهد شد.به باور بسياري از كارشناسان تصميم روسيه اكنون مي تواند تأثير سرنوشت سازي را در بحران هسته اي ايران داشته باشد و هرگونه لغزشي از جانب اين كشور به سمت ايران يا غرب موازنه قدرت ها در شوراي حكام را به شدت تغيير دهد.
با توجه به شرايط كنوني جمهوري اسلامي ايران بايستي با اتخاذ ديپلماسي چندجانبه و استمرار مذاكراتي كه به توافق پايدار و تضمين هاي عيني و عملي منجر شود رويكرد تازه اي را در گفت وگوها اتخاذ كند. سياستي كه همه سرنوشت فعاليت هاي هسته اي و انزوا يا عدم انزواي ايران را تنها به بازيگري روسيه گره نمي زند بلكه مي تواند با گسترش دايره مذاكره كنندگان پايان معادله هسته اي ايران را به فرجامي مثبت منتهي كند.

بدون ترديد برقراري مناسبات و تنظيم روابط با جهان بيش از هر چيز مستلزم درك صحيح از منافع ملي و شناخت واقعيات حاكم بر روابط بين المللي است. چنين شناختي به دولت ها اين امكان را مي دهد كه روابط خود را برپايه درك صحيح از تحولات جهاني براساس منافع و اهداف ملي تنظيم كرده و در رخدادهاي مستمر داخلي و بين المللي موضع گيري مشخص و منطقي داشته باشند.
پر واضح است كه در تحولات روزافزون كنوني بدون طرح و برنامه مدون و تدوين استراتژي متناسب با توان بالقوه و بالفعل كشورها، دولت ها قادر به برقراري روابط متناسب با شرايط و تحولات جهاني نخواهند بود.
عدم توانايي در تدوين چنين استراتژي از يك سو مانع اجراي سياست هاي مورد نظر دستگاه ديپلماسي مي گردد و از سوي ديگر سبب مي شود كه امكانات و فرصت ها نه تنها از بين رفته بلكه به شكل تهديد بروز و ظهور پيدا كنند. نقطه مقابل اين فرضيه وجود خط مشي مشخص در سيستم تصميم سازي يك كشور است كه فرآيند تصميم گيري در سياست خارجي را با كمترين موانع ممكن مي سازد؛ به گونه اي كه در مواجهه با شرايط و موقعيت هاي بحراني با بهره گيري از گزينه ها و ارزيابي مستمر هزينه ها و فايده قادر به بروز واكنش هاي متناسب و اتخاذ مواضعي كه شانس موفقيت بيشتري را  براي كشور به همراه داشته باشد، خواهد بود.
تحولات رخ داده در دو سال و نيم گذشته در موضوع فعاليت هاي صلح آميز هسته اي آزموني براي محك ميزان توانمندي دستگاه ديپلماسي كشورمان در مواجهه با مواضع متفاوت و ضد و نقيض طرف هاي غربي است.
استفاده از پتانسيل و توان كشورهاي خارج از حوزه غرب و گسترش دايره مذاكره كنندگان به كشورهايي چون چين، هند و روسيه با عنوان نگاه به شرق به صورت استراتژي جديد در دستور كار دستگاه ديپلماسي كشورمان قرار گرفت.
با نزديك شدن به اجلاس نوامبر شوراي حكام، نقش روسيه به دليل مناسبات گسترده تجاري و اقتصادي و مهمترين شريك پروژه هاي هسته اي ايران اهميت ويژه اي مي يابد. اين كشور زماني به حمايت از سياست هاي ايران پرداخته و در شرايطي ديگر براساس منافع و اهداف ملي خود به همسويي با آمريكا و اروپا به درخواست هاي آنان تن داده است. واقعيت آن است كه همراهي روسيه با ايران تا زماني است كه منافع مشتركي با كشورمان داشته باشد. به اين ترتيب، تجربه هاي گذشته فراروي دستگاه سياست خارجي ماست تا در مدت باقيمانده تا اجلاس نوامبر شوراي حكام با تدوين يك استراتژي منسجم و بهره گيري از همه ظرفيت ها، مجموعه اي را فراهم آورند تا براساس اطلاعات و امكانات قابليت هاي موجود را شناسايي كرده و با ارزيابي واقع گرايانه تهديدات و فرصت هاي فراروي جمهوري اسلامي را تخمين و براساس آن تصميم گيري كنند.