عكس:محمد رضا شاهرخي نژاد
كامران ملك پور
هر سال دريغ از پارسال، سال قبل وضع بهتر بود، اين روزها داد و ستد زيادي صورت نمي گيرد.
اين جملات و حرف هاي مشابه آن، اظهارات بسياري از تجار، كسبه و حتي دلالان فعال در بازارهاي داخلي را در سال هاي گذشته تشكيل داده است. مردم به شنيدن اين گونه جملات عادت كرده اند و بسياري آنها را جدي نمي گيرند اما در اين ميان يك مصداق عيني براي ركود فعاليت وجود دارد: بازار فرش دستباف .
ايران باستان، زادگاه فرش دستباف در جهان به شمار مي رود.
پازيريك ، قديمي ترين فرش موجود در جهان كه طرح آن در سالهاي پيش از انقلاب بر پشت جلد بليت هاي هواپيمايي ايران خودنمايي مي كرد قدمتي بيش از دو هزار سال دارد.
در نقشه پازيريك سربازان هخامنشي سوار بر اسب هايشان ديده مي شوند، در بافت آن از گره هايي استفاده شده است كه شباهت زيادي به گره هاي رايج در ميان برخي بافندگان ايراني دارد و در نهايت اين بافته منحصر به فرد به عنوان يك قالي ايراني در نزد جهانيان شناخته مي شود.
فرش دستباف ايران در مجلل ترين بناها و كاخ هاي جهان جلوه گر زيبايي هاست و در موزه هاي نامدار دنيا نمونه هاي قديمي اش افتخار ايرانيان به شمار مي رود.
با اين حال در دهه هاي گذشته تلاش بسياري از سوي ديگر كشورها براي توليد انبوه فرش دستباف صورت گرفته است.
فرش ايران اكنون رقباي جديدي همچون پاكستان و افغانستان دارد كه با او بر سر گرفتن بازارهاي كوچك و بزرگ دنيا در حال ستيزند و بايد قبول كرد كه آنها توانسته اند در اين زمينه موفق ظاهر شوند.
سهم فرش ايران در بازارهاي جهان طي دو دهه گذشته از 67 درصد به رقمي در حدود 20 درصد تنزل پيدا كرده است.
فرش دستباف يك محصول سنتي به شمار مي رود و مراجعه به بازارهاي قديمي براي خريد آن امري معمول به نظر مي رسد.
در بيشتر شهرهاي كشور بازارهاي متمركزي براي عرضه فرش وجود دارد. بسياري از اين بازارها در سال هاي اخير در حال كوچك شدن بوده اند و مشاغل ديگر جاي فروشندگان فرش را گرفته اند.
بازار فرش تهران در غرب بازار سنتي پايتخت قرار گرفته و محدوده اي وسيع را كه از شمال به امامزاده زيد، از شرق به بازار عباس و از غرب به پاچنار ختم مي شود دربرگرفته است.
در بازار، مجتمع هاي متمركز تجاري سرا ناميده مي شود يكي از بزرگترين سراهاي بازار تهران با نام بوعلي متعلق به صنف فرش فروشان است.
مغازه هاي واقع در كوچه هاي بازار راسته گفته مي شود و قديمي ترها لقب كف بازار را به آن مي دهند.
در اطراف بازار فرش تهران بسياري از ساختمان هاي به ظاهر مسكوني، انبارهاي فرش تجار است. داد و ستد فرش در پايتخت و فعاليت صنايع وابسته اش محدود به منطقه بازار نيست.مراكز شستشو و آماده سازي قالي بيشتر در حاشيه شهر تهران قرار دارد و تعداد قابل توجه فروشگاه هاي پراكنده در سطح شهر را نير بايد به اين مجموعه اضافه كرد.
در بازار داخلي، فرش دستباف رقباي ماشيني خود را دارد كه با تنوع زياد و قيمت هاي مناسب توانسته اند بخش قابل توجهي از نيازهاي جامعه را تأمين كنند.
ورود فرش هاي قديمي به داخل كشور ممنوع است اما موارد انگشت شماري از توليدات چين و تايوان و حتي پاكستان را نيز مي توان در برخي مغازه ها مشاهده كرد.
خريد يك تخته فرش دستباف به دليل تنوع بسيار زياد آن و معيارهاي خاص اين محصول كار چندان آساني نيست.
خريداران به طور معمول در هنگام انتخاب، دقت نظر خاصي به خرج مي دهند، برخي هم از نظرات كارشناسان خبره و مشاوره هاي آنان بهره مي برند تا سرشان كلاه نرود و يا به قول خود فرش فروش ها مغبون نشوند.
زندگي آپارتماني و كوچك شدن محل هاي سكونت خانواده ها در شهرهاي بزرگ، گرايش به بافت اندازه كوچك تر را باعث شده است.
ذرع و نيم، قاليچه و شش متري اكنون بيشترين داد و ستدهاي فرش را به خود اختصاص مي دهند وفرش هاي بزرگتر كه برخي از آنها حتي در مساحت هاي يكصدمتري و بيشتر توليد محدودي دارند و مشترياني خاص.
در بسياري از شهرها، در يك دار قالي، دو فرش هم نقش و اندازه به صورت همزمان و متصل به هم بافته مي شوند كه پس از اتمام كار از يكديگر جدا و لقب جفت مي گيرند.
جفت بودن فرش ها يك مزيت به شمار مي رود و قيمت آنها نسبت به دو نمونه مجزا اندكي گران تر است.
گوناگوني در طرح ها و رنگ ها مي تواند تركيب هاي متنوعي در فرش ها ايجاد كند و در نهايت رضايت طيف گسترده تري از مشتريان را برآورده سازد.
در بافته هاي بسياري از مناطق كشور طي ساليان گذشته تغييرات اندكي رخ داده است و همين يكنواختي باعث شده است تا هر روز از ميزان مشتريان آنها كاسته شود.
احد عظيم زاده، تاجر فرش با گفتن اين جملات تأكيد مي كند كه يكي از دلايل افت فروش در بازارهاي جهاني توجه نكردن به سليقه هاي آنان بوده است و توليدات داخلي بايد رو به سوي طرح ها و رنگ هاي جديد آورند تا بتوانند به روزهاي اوج گذشته بازگردند.
رج ، تعداد گره هاي فرش در هفت سانتي متر است و يكي از معيارهاي معمول تعيين كيفيت آن محسوب مي شود، اين ميزان سنجش سنتي در بافته هاي برخي شهرها همچون كاشان شش و نيم سانتي متر محاسبه مي گردد.
در بافته هاي كرمان كه بسياري از نفيس ترين فرش هاي گذشته ايران را تشكيل مي دهند به جاي رج از عبارت جفت استفاده مي شود.
در نائين و طرح هايي كه بر مبناي نقشه هاي ايران در ساير شهرها بافته مي شود عبارت لا كاربرد دارد و فرش ها به چهار، شش، نه و حتي دوازده لا تقسيم بندي مي شوند.
در اصفهان عبارت خفت كاربرد دارد و همه اين عبارات معيارهايي براي نشان دادن ميزان گره ها و در واقع ريز و درشت بودن بافت آنها محسوب مي شوند. حميد فرزانه پور كه اكنون در آستانه دهه نهم زندگي قراردارد و پيشكسوت صنعت فرش ايران به حساب مي آيد، در زمينه ارزش گذاري فرش ها مي گويد: ريز بودن بافت هر چند كه در تعيين قيمت، نقش بسزايي دارد اما به تنهايي ملاك جامع و كاملي براي نشان دادن مرغوبيت آن نيست.
او كه هنوز در مغازه پر از فرش هاي نو و كهنه اش مشغول فعاليت است اضافه مي كند: در متن يا حاشيه برخي از فرش ها نام بافنده(گال) مشاهده مي شود. ذكر نام يك فرد مي تواند بر روي قيمت  اثر داشته باشد و البته اين مورد بيشتر در فرش هاي قديمي ديده مي شود.
طرح فرش و ميزان دقت انجام شده در بافت كه منجر به بي نقص بودن آن مي شود همچنين استفاده از ابريشم در متن يا به اصطلاح گل قالي و يا استفاده آن در ريشه فرش كه چله گفته مي شود به همراه هارموني مناسب، در تعيين قيمت نشان بسزايي دارد و به همين اساس دو فرش كه از نظر ظاهري مشخصات مشابهي دارند، مي توانند تفاوت قيمت قابل ملاحظه اي داشته باشند.
در حال حاضر فرش هاي (تمام) ابريشم قم گران ترين توليدات داخلي هستند. زيبايي آنها به گونه اي است كه مي تواند دقايقي توجه مشتريان را به خود جلب نمايد.
فرش ابريشمي علاوه بر قم در شهرهاي ديگر همچون زنجان و مراغه نيز به صورت انبوه توليد مي گردد.
يك شش متري ابريشم قم با نقشه اي زيبا، رنگي مناسب و بافتي به اصطلاح استادباف ، قيمتي كمتر از شش ميليون تومان ندارد و مي تواند بسيار گران تر از اين حرف ها هم باشد.
در گذشته هاي نه چندان دور بيشترين عرضه فرش را بافته هاي كاشان، كرمان، نائين و اصفهان تشكيل مي داده است اما اكنون فرش تبريز بازار را در دست گرفته است.
فرش تبريز كه اكنون تنها نام اين شهر را با خود يدك مي كشد و بيشتر در شهرها و روستاهاي اطراف آن تا شعاع چند ده كيلومتري توليد مي شود از بيشترين تنوع در رنگ و نقشه و حتي اشكال و اندازه هاي بافت در توليدات داخلي برخوردار است.
تابلو فرش بيشتر بر اساس كيفيت و دقت بافت و توانايي  نشان دادن واقعي تر تصاوير ارزش گذاري مي شوند و باز هم تابلو فرش تبريز در مورد آن حرف اول را مي زند.
بيشترين توليد فرش تبريز را قالي هاي پنجاه رج تشكيل مي دهند. نوسانات قيمتي اين نوع فرش مي تواند الگويي براي تخمين ساير قيمت ها به حساب آيد، اگرچه ارائه يك مبناي قيمت براي فرش، كار دشواري به نظر مي رسد و خالي از اشتباه نخواهد بود.
براي خريد يك فرش دستباف بايد با جيب هاي پر از پول به بازار روانه شد و قبل از هر چيز تخمين از مبلغي را كه مي توان خريد كرد در ذهن داشت به دليل آن كه افراد با ديدن فرش هاي گران قيمت، ديگر نمي توانند فرش هاي ارزان تر را بپسندند و به قول فرش فروش ها اگر سوار بنز شويد و با آن دور بزنيد ديگر نمي توانيد پيكان بخريد؛ چون به چشمتان نمي آيد.
فرش دستباف مي تواند به عنوان يك منبع سرمايه گذاري نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
فرش هاي كهنه بازارهاي خاص خود را دارد و بسياري هم ترجيح مي دهند در آنجا فعاليت كنند.
فرش فروشان مي گويند اين شغل بيشتر به درد خواستگاري مي خورد چون مردم فكر مي كنند ما افراد پولداري هستيم اما براي قضاوت در اين مورد بايد كمي تأمل به خرج داد. عجله نكنيد!