آزاده سيدين
هر سال در فصل زمستان از راديو و تلويزيون و ديگر رسانه هاي عمومي مي شنويم يا مي خوانيم كه ميزان نزولات جوي كاهش يافته است و اگر به همين منوال پيش رود بازهم در تابستان با بحران كم آبي مواجه خواهيم بود اما همزمان با پخش خبرهاي پي درپي از سوي سازمان هاي مسئول، مي بينيم ميزان ريزش برف و باران نسبتا بد نيست؛ آنچنان باران مي بارد كه آب سراسر كوچه و خيابان هاي شهر تهران را فرا مي گيرد و به زور مي خواهد مسير خود را در زير چرخ هاي ماشين ها و پاهاي عابران باز كند تا محلي امن بيابد؛ پناهگاهي كه در آن بياسايد تا حلال مشكلات كم آبي انسان ها در روزهاي سخت بي آبي شود!
ذخاير آب شيرين جهان تنها 54/2درصد حجم آب هاي سطحي كره زمين را تشكيل مي دهد كه از اين مقدار حدود 7/68درصد به صورت يخ و برف در قطب ها و يخچال هاي طبيعي متمركز است و در عمل، قابل دسترسي بشر نيست.
به عبارت ديگر از كل آب هاي موجود در سطح زمين، تنها يك درصد آن قابل استفاده بشر است. افزايش جمعيت، توسعه شهرنشيني، صنعت و كشاورزي حجم استفاده از منابع آبي را دوچندان نموده و به راه هاي مختلف، زمينه هاي كاهش كمي و كيفي اين منابع با ارزش را فراهم آورده است.
بررسي ها نشان مي دهند كه الگوي مصرف آب در كشورهاي گوناگون متفاوت است و با افزايش توسعه صنعت، مصارف صنعتي نيز افزون مي شوند. در كشورهاي با درآمد پايين متوسط مصرف آب در بخش كشاورزي 87درصد، صنعت 8درصد و خانگي 5 درصد است. در حالي كه اين نسبت در كشورهاي با درآمد متوسط به ترتيب 75، 12 و۱۲ درصد و در كشورهاي با درآمد بالا به 30، 59 و 11درصد تغيير مي يابد. مطالعات نشان مي دهند كه هر 20سال نياز جوامع بشري به آب، دوبرابر مي شود در حالي كه ميزان آب در دسترس بشر ثابت است. منبع اصلي آب قابل استفاده براي انسان را آب شيرين درياچه ها و رودخانه ها تشكيل مي دهند كه تنها 26درصد از كل ذخاير آب شيرين را شامل مي شوند. اما آب هاي سطحي همواره حاوي مقادير زيادي موادآلي و معدني حاصل از شست وشوي بستر رودخانه ها، انحلال مواد، تجزيه برگ ها، جلبك ها و ساير ميكروارگانيسم هاي موجود در مسير آب هستند. از سويي تخليه فاضلاب ها و همچنين ورود انواع آلاينده هاي خطرناك نظير بقاياي موادآلي مورد استفاده در كشاورزي به آب هاي سطحي از كارآيي فرآيندهاي متداول تصفيه براي تأمين آب آشاميدني سالم مي كاهند؛ زيرا اين مواد در انتقال و افزايش غلظت آلاينده هاي مختلف، رشد ميكروب ها و تشكيل فرآورده هاي جانبي خطرناك نقش به سزايي ايفا مي كنند.
دكتر علي ترابيان- دانشيار و معاون پژوهشي دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران- با اشاره به چالش هاي موجود در صنعت آب كشور مي گويد: به طور كلي صنعت آب كشور داراي دو چالش اساسي است؛ چالش كمي و ديگري كيفي. از نقطه نظر كميت آب بايد توجه داشت كل نزولات آسماني در ايران 400 ميليارد مترمكعب در هر سال است كه 70درصد آن تبخير مي شود و عملاً از دست مي رود. مقداري كه باقي مي ماند حدود 120ميليارد مترمكعب است كه اگر به جمعيت فعلي ما(60ميليون نفر) تقسيم شود سرانه آب كشور كه كمتر از 1500و حتي 1200 مترمكعب براي هر نفر است حاصل مي شود؛ در حالي كه همين ميزان در آمريكا و اروپا به 6000مترمكعب مي رسد. اين مقايسه بسيار ساده نشان مي دهد كه ما در مرز تنش آبي قرار داريم.
از سويي جمعيت ما با سرعت در حال افزايش است و بهداشت و فرهنگ جامعه نيز مرتب ارتقا پيدا مي كند. همه اين عوامل دست به دست هم داده اند تا مصرف سرانه آب بالاتر رود. از طرفي كيفيت آب نيز در حال تغيير است. ورود پساب هاي شهري، صنعتي و كشاورزي بدون تصفيه به منابع آب سبب آلودگي آن مي شود.
همچنين زمان تأسيس تعداد زيادي از تصفيه خانه هاي ساخته شده در كشور به خصوص در تهران به دهه 50 برمي گردد كه براساس آب با كيفيت خيلي خوب طراحي شده اند.
براي نمونه، كيفيت آب رودخانه كرج در 40 و 50سال پيش بسيار خوب بوده است اما در حال حاضر گازوئيل به آن وارد مي شود. هم اكنون خيلي از پساب هاي شهري لواسانات به رودخانه جاجرود انتقال مي يابد در حالي كه آب حاوي موادآلي و بيولوژيك به فرآيندهاي خاص تصفيه نياز دارد.
دكتر ترابيان با اشاره به پوسيدگي شبكه هاي آبرساني در تهران به عنوان يكي ديگر از مشكلات مهمي كه شركت آب و فاضلاب با آن دست به گريبان است، مي افزايد: همين نشست لوله ها در قسمت هاي مختلف، علاوه بر هدررفتن آب سبب ايجاد آلودگي هاي فراوان در آب تصفيه شده نيز مي شوند. وقتي كه آب با آن همه هزينه تصفيه مي شود و به دست مصرف كننده مي رسد همان كيفيت اول را ندارد.
او در ادامه مي گويد: براي رفع مشكل كيفيت آب مي توان به سوي راه  حل هايي كه در دنيا متداول هستند برويم؛ يعني از آب هاي بسته بندي براي شرب استفاده كنيم. همينطور براي ارتقاء كميت آب بايد بهره وري آب را بالا ببريم. هم اكنون مقدار زيادي آب در كشاورزي از دست مي رود كه بايد شيوه هاي آبياري تغيير كند. بايد مدام هشدارهايي براي مصرف صحيح آب بدهيم .
معاون پژوهشي دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران كه استفاده از استانداردهاي آب در دنيا را در اين باره بسيار مهم ارزيابي مي كند، مي گويد: در بحث استانداردها معمولاً سه مورد مطرح است؛ اول استاندارد فيزيكي آب مثل رنگ، كدورت و هدايت الكتريكي آب، دوم استاندارد شيميايي آب كه به تركيبات زنجيره اي و حلقوي آلي مثل فنل ها، بنزن ها و PCBها مربوط مي شود و در پايان، استاندارد باكتريولوژيك آب مطرح است؛ در اين بخش شاخصي به نام MPN ، ماكزيمم باكتري هاي كاليفرمي آب را نشان مي دهد.
متأسفانه استانداردهاي آب كه مورد استفاده در ايران هستند از استانداردهاي جهاني بسيار فاصله دارند. اين استانداردهاي تدوين شده از سوي سازمان تحقيقات و استانداردهاي كشور توسط سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور تصويب شده است و اگرچه در مقايسه با استانداردهاي جهاني بسيار قديمي هستند، اما اجرا مي شوند.
از زمان آغامحمدخان قاجار- يعني حدود 200سال پيش- فاضلاب تهران در چاه هاي جذبي كشور دفع مي شود كه در پايان، آب هاي مصرف شده به آب هاي زيرزميني راه مي يابد. البته اين روش دفع فاضلاب در تهران مربوط به جاهايي است كه سفره خاك، سنگي نباشد. در مناطقي مانند قيطريه، زرگنده، گيشا و شهرك دولت آباد كه امكان حفر چاه هاي جذبي وجود ندارد داراي شبكه جمع آوري فاضلاب هستيم. دكتر علي  اكبر عظيمي- استاد دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران- در اين باره مي گويد: زمين تهران به لحاظ نفوذپذيري، ساختمان و تركيب خاك به گونه اي است كه مي تواند تا حد بالايي فاضلاب ها را تصفيه كند. در حقيقت  ما تصفيه خانه طبيعي بزرگي زير سطح شهر تهران داريم. اين نوع خاك كه حدود 70 تا۸۰ درصد از خاك تهران را تشكيل مي دهد، فاضلاب را تا حدودي تصفيه مي كند و آب خروجي از آن به راحتي مي تواند در مصارف بهداشتي استفاده شود.دكتر عظيمي در ادامه با اشاره به آنكه حتي اگر 500 سال هم بگذرد نياز به شبكه تصفيه فاضلاب نداريم، مي افزايد: در حال حاضر هزينه بسيار سنگيني براي احداث شبكه جمع آوري و تصفيه فاضلاب در تهران مي پردازيم كه با وجود چنين خاكي در تهران كاري بسيار بيهوده است. اگر بتوانيم آب آشاميدني را از آب هاي مصرفي غيرشرب جدا كنيم حتي همين آب هاي زيرزميني حاصل از ورود فاضلاب به چاه هاي جذبي براي مصارف غيرشرب كاربردي هستند. سپس بايد براي آب هاي مصرفي در شرب به راهكارهاي اساسي بيانديشيم.
ميزان مصرف اين آب هم بسيار محدود است؛ زيرا در حال حاضر مصرف سرانه آب در تهران حدود 150 تا 200 ليتر در محله  هاي متفاوت و 300 تا 400 ليتر در برج هاي مختلف تخمين زده شده است. حداكثر 2 تا 3درصد از اين مقدار آب هم وارد بدن مي شود؛ يعني 2 تا 3 ليتر. بنابراين با هزينه بسيار محدود مي توان فقط اين ميزان آب را براي مصرف آشاميدن- مطابق با استانداردهاي جهاني- تصفيه كرد.
وي با برشمردن مشكلات فني فاضلاب تهران تصريح مي كند: مشكلات فاضلاب تهران فقط به تصفيه آن محدود نمي شود بلكه استفاده از لوله هاي سيماني در اين سيستم نيز مطرح است. در اين لوله ها به دليل جريان يا ماندن فاضلاب، هيدروژن سولفوره و سپس اسيد سولفوريك توليد مي شود كه به تخريب تاج لوله ها مي انجامد؛ يعني دقيقاً همان قسمتي از لوله كه بيشترين فشار روي آن است. امروز پس از مشخص شدن اين نوع اشكالات، از لوله  هاي غيربتني مثل پلي اتيلن و پلاستيكي استفاده مي شود كه مقاومت بالايي دارند و ماندگاري آنها در برابر اسيد سولفوريك و بقيه آلاينده هاي فاضلاب بيشتر است. همچنين كارگرهاي افغاني در سطح تهران با دست، زمين را حفر مي كنند و لوله ها را داخل تونل ها قرار مي دهند. كار بسترسازي و اتصالات لوله به درستي انجام نمي شود و اگر زماني زلزله 6ريشتري بيايد همه اين لوله ها به هم مي ريزند و آب به خانه  ها وارد مي شود.
به هر حال موضوع آب و فاضلاب و كيفيت و كميت آب، مطلب تازه اي نيست كه اطلاعات و تجربيات كارشناسان در اين باره اندك باشد اما بازهم با عبور از فيلترهاي بسيار و مراجعه به مسئول اصلي در سازمان آب و فاضلاب استان تهران به جاي پاسخگويي صريح مي پرسند سؤال شما درباره چيست؟ سؤال هايتان را كتبي بنويسيد تا آقاي دكتر... يا آقاي مهندس... جوابگو شوند. همه اينها دست به دست هم داد تا نتيجه گيري گزارش را به عهده شما مخاطب عزيز بگذاريم.