|
مروري بر يك فصل از فعاليت شهرداران تهران
۷۰ سال مديريت شهري تهران
|
|
|
عباس ثابتي راد
بنا به رعايت حال عموم و رفاهيت نفوس دارالخلافه از طرف اداره بلديه از جميع اهالي و سكنه تهران با كمال احترام خواهش مي شود كه از اين به بعد، هريك حدود و حوالي خود را چه خانه باشد، چه دكاكين و مستغلات، حتي المقدور تميز و نظيف نگه دارند و لااقل تا هوا گرم و گرد و خاك بسيار است، روزي يك مرتبه آب پاشي كرده و مخصوصاً كثافاتي كه جمع شده و مي شود بايد عاجلاً دفع و رفع نمايند. به علاوه دكان دارها نبايد وجبي از خود دكان تجاوز كرده يا اثاثه خود را در داخل سواد و حوالي دكاكين و قهوه خانه نموده، كار را بر عابرين سخت نمايند و احدي نبايد در معبر عام اسب و الاغ و اغنام ببندد...
اولين اعلاميه بلديه تهران در همان سال هاي آغازين صادر شد. پس از ميرزا عباس خان مهندس باشي و خليل خان ثقفي اعلم الدوله، كه بلديه صاحب ساختماني در سبزه ميدان شده بود، اولين اقدام بلديه براي برقراري نظم در شهر با صدور اين اعلاميه آغاز شد و ضوابط اجتماعي براي ساكنان تهران وضع كرد. در واقع هنگامي كه آقا محمدخان قاجار قوانلو، به بلديه رنگ و سيمايي جديد مي داد و وظايف اين نهاد نوپا را هر روز آشكارتر مي كرد، همزمان براي شهر نيز قوانيني جديد وضع مي كرد. او در واقع نخستين شهردار رسمي تهران بود كه در مدت بلديه چي بودنش توانست گام هاي نخستين را براي تثبيت بلديه بردارد. او از همان روزهاي آغاز فعاليت اش، جزوه اي تنظيم كرد كه در آن وظايف بلديه و مأمورين آن به تفصيل در آن آمده و تشكيل انجمن ها و دواير مختلف و محدوده و اختيارات آنها بيان شده بود. اين جزوه به كتابچه قانون بلديه معروف بود وآن را مشتمل بر 108 ماده به چاپ رساند. او توانست بسياري از خيابان ها و كوچه هاي شهر را نامگذاري كند و همچنين شماره گذاري خانه ها را نيز به انجام رساند. روشنايي چند خيابان مهم شهر و رساندن آب آشاميدني به خانه ها با گاري بشكه دار و نظافت معابر و آب پاشي خيابان ها نيز از ديگر فعاليت هاي اوست.
محمدخان قاجار نخستين شهردار رسمي تهران بود كه به مدت يك سال رياست خود در بلديه، اقدامات نويني را براي اولين بار در تهران اجرا كرد. وي همچنين در زمينه حمل و نقل عمومي شهر، سرويس درشكه اسبي را براي عوام راه اندازي كرد. چراغاني مجلس و مراسم آتش بازي از ديگر كارهاي نخستين شهردار تهران بود چنان چه در اولين سالروز جشن مشروطيت، آتش بازي باشكوهي را در ميدان توپخانه برگزار كرد كه تا سالها بعد، اين سنت باقي ماند.
پس از بركنار شدن قاجار قوانلو از رياست بلديه، چندين شهردار جديد قدم به بلديه تهران گذاشتند ولي تا سال 1300هـ.ش كار قابل توجهي در اين زمينه انجام نشد. در 1300 هـ.ش اداره بلديه مورد بازنگري قرار گرفت و با تقليد از قانون بلديه در پاريس، لندن و برلين، بلديه جديد شروع به كار كرد.
اين بار گاسپار ايپگيان به عنوان رئيس بلديه تهران معرفي و مأمور تشكيل اداره جديد شد. تأمين روشنايي خيابان هاي لاله زار، اميريه، علاء الدوله و اسلامبول از جمله اقدامات شهردار جديد بود. اگرچه قبل از اين خيابان چراغ گاز در پشت ارگ سلطنتي به وسيله فانوس ها چراغاني شده بود، اما اين اقدام جديد بلديه بيشتر مورد توجه قرار گرفت. بلديه صاحبان دكان هاي خيابان هاي لاله زار، علاءالدوله و ناصريه را موظف كرد تا درهاي مغازه ها را رنگ كرده و تابلوهاي خوانا بر سردرشان نصب كنند، پشت شيشه ها را پاك كرده و از نام هاي فارسي استفاده كنند. در اين زمان بلديه داراي شش اداره بود كه شامل اداره صحيه و معاونت عمومي، اداره محاسبات و عايدات، اداره امور خيريه، اداره ساختمان، روشنايي و مياه (مردگان) اداره تفتيش، سجل احوال، احصائيه و نشريات، اداره كابينه پرسنل، تنظيمات، ملزمات اجراييات و رسومات بود. دستور ساخت بناي بلديه در ميدان توپخانه و خاك ريزي و تسطيح خيابان چراغ برق در اين دوره صادر شد. همچنين اين اداره به آب پاشي و نظافت خيابان ها، كوچه ها و جمع آوري زباله ها اقدام كرد و بسياري از خيابان هاي شهر نام گذاري شد.
به اين ترتيب ايپگيان به عنوان شهردار بلديه جديد تهران توانست شهر را به پايتختي منظم تبديل كند به گونه اي كه بسياري از امور شهري به صورت مدون به اجرا درآمد و حقوق شهروندي ساكنان تهران براي نخستين بار مورد اهميت قرار گرفت. بعد از تغيير كابينه سيد ضياء ايپگيان از كار كنار رفت. پس از مدتي با روي كار آمدن رضاخان پهلوي، بلديه تهران داراي شهرداري شد كه منشأ بسياري از تحولات جديد شهر شد.
سرتيپ آقا كريم خان بوذرجمهري يكي از افسران قزاق بود و جزو ارباب جمعي رضاخان بود كه پس از رسيدن به رياست بلديه در اولين اقدام، ميدان توپخانه را با كمك يك مهندس روسي به شكلي جديد طراحي كرد. وي اين ميدان را كه نقشه اش برگرفته از ميدان پطروگراد بود، به رضاخان كه از سركوب خوزستان برگشته بود، هديه داد. يكي از برنامه هاي بوذر جمهري، سنگ فرش كردن بسياري از خيابان هاي مهم تهران قديم بود كه خيابان اميريه و همچنين ميدان توپخانه تا خيابان باغشاه را شامل مي شد. بوذر جمهري، طراح بسياري از خيابان هاي كنوني تهران بود، به گونه اي كه توانست در مدت كوتاهي و با طراحي عناصر جديد شهري، به تهران رنگ و روي يك پايتخت را بدهد. يكي ديگر از برنامه هاي وي، راه اندازي خطوط اتوبوس راني بود كه در ابتدا با 3 خط شروع به كار كرد و پس از مدتي به تعداد بيشتري گسترش يافت.
البته ورود معماري نوين به بافت سنتي تهران اگر چه در بسياري از موارد با استقبال مردم روبه رو شد و باعث شد بوذرجمهري چهره محبوبي بين مردم تهران پيدا كند ولي چند اقدام وي در از بين بردن بخشي از بافت تاريخي باعث ايجاد تنفر بين ساكنان شهر شد.
رئيس بلديه، به بهانه گسترش تهران به فراتر از مرزهاي دروازه هاي تهران، اقدام به تخريب دروازه هاي قديمي به جا مانده از عهد ناصرالدين شاه كرد؛ همچنين براي احداث بعضي از خيابان هاي شهر درختان 300 ساله تهران را قطع كرد. بدين ترتيب اگر چه اين شهردار توانست، تهران را با سبك هاي معماري اروپايي زيبا كند ولي به دليل اهميت ندادن به آثار تاريخي شهر به دشمن آثار تاريخي طهران لقب گرفت. بوذر جمهري پس از 10 سال به دليل بيماري از رياست بلديه كنار رفت و سرتيپ هوشمند كه رئيس قبلي اداره ثبت بود، شهردار جديد تهران شد؛ هوشمند توانست با ذكاوت خاصي، بسياري از اوضاع شهري را سامان دهد ولي از شانس بد يك روز دستور آب پاشي مسير عبور رضاخان را نداد و هنگام عبور شاه قزاق از خيابان گرد و خاك به پا شد و به همين بهانه سرتيپ هوشمند از كار جديدش بركنار شد. بلديه هر از چند گاهي با شهردار جديدي آشنا مي شد؛ اين بار صوراسرافيل رئيس قبلي بلديه اصفهان، به اين سمت انتخاب شد؛ وي در امر زيباسازي شهر اصفهان، اقدام هاي بسيار جالبي را انجام داده بود ولي در تهران موفق نبود، بعد از او چند شهردار ديگر آمدند تا سرانجام در سال 1326، مهدي مشايخي رئيس بلديه شد. مشايخي طرح جديدي را پيشنهاد كرد، لوله كشي آب شرب تهران، باعث شد تا اين رئيس جديد، با ادامه اين طرح نوين، تهران را به پايتخت ساير كشورها نزديك كند. وي براي اجراي اين پروژه با شركت الكساندر گيب انگليسي قراردادي امضا كرد. اما از شانس بد، ده ها چاه زده شد ولي هيچ كدام به آب نرسيد و بدين ترتيب بهانه اي براي تغيير اين رئيس بلديه هم مهيا شد؛ دكتر محمد خلعتبري به دليل فساد مالي، حسام دولت آبادي، محمد مهران و تعداد ديگري نيز به ترتيب آمدند و به دليل ناكارآمدي و نداشتن كفايت براي رياست بلديه پايتخت يكي پس از ديگري بركنار شدند. موسي مهام شهردار جديدي بود كه نامش با بسياري از فضاهاي سبز تهران ماندگار شد؛ رئيس جديد بلديه، ماجراي جالبي داشت. وي كه قبلاً رئيس بلديه شهر مشهد بود پس از رسيدن به سمت جديد، شروع به ايجاد آب نما، بولوار و گل و گلكاري كرد. وي كه عاشق زيبايي هاي شهري بود و برعكس شهرداران قبلي و بعدي تهران به عابر پياده اهميت مي داد، با اين تفكر كه تهران بايد براي ساكنان شهري، جالب و جذاب باشد، براي نخستين بار آب كرج را به تهران آورد يكي از مهم ترين كارهاي رئيس روشنفكر بلديه، ساختن بولوار آب كرج (بولوار كشاورز) بود. اين بولوار بين زمين هاي دانشگاه تهران جلاليه (متعلق به جلال الدوله نوه ناصرالدين شاه) قرار داشت و نهر كرج بين آن جريان داشت.
اين بولوار و آب نماهاي آن توانست در مدت كوتاهي، بسياري از تهراني ها را براي گذران اوقات فراغت جلب كند. ميدان اسب جلاليه هم در زمين هاي جلاليه، كنار بولوار بود كه پس از چند سال پارك لاله جاي آن ساخته شد و پس از آن هتل اينتركنتينانتال (هتل لاله) در كنار پارك ساخته شد.
مهام، پس از موفقيت آميز بودن بولوار آب كرج، ميدان وليعصر را طراحي كرد. اين ميدان در ميان ميدان هاي جديد تهران آن دوره از اهميت خاصي برخوردار بود، از جمله آن كه خيابان پهلوي به آن ختم مي شد و به عنوان يكي از ميادين منطقه اعيان نشين تهران آن زمان، جايگاه ويژه اي داشت. موسي مهام ، هم چندان دوام نياورد و جايش را با فتح الله فرود عوض كرد. فرود در دهه 40 با تكيه بر رابطه خوبي كه با مردم جنوب شهر داشت، توانست زاغه هاي جنوب تهران را خراب كند و جاي آن خانه هاي دولتي بسازد. اين طرح فرود با استقبال ساكنان جنوب تهران روبه رو و طرح با موفقيت نسبي مواجه شد. اما از آن جا كه بلديه به هيچ كس وفا نكرده بود، او هم مانند رئيس هاي پيشين رفت و از اقبال بد يا ماجراي پشت پرده، همراه موسي مهام و غلام حسين ابتهاج به زندان رفت. دستور زنداني شدن اين سه شهردار را علي اميني نخست وزير وقت كه به مبارزه با فساد مالي مي پرداخت، صادر كرد. دكتر نصر و بعد از او احمد نفيسي ، شهرداران بعدي تهران شدند؛ در اين زمان تقريباً تهران رنگ ديگري به خود گرفته بود و بسياري از مشكلات 40 سال پيش را نداشت. آنها هم رفتند و نوبت به شادمان رسيد. ضياءالدين شادمان را مي توان يكي از پرماجراترين شهردار هاي تهران معرفي كرد. شادمان جنجال هاي زيادي را به پا كرد سرانجام حاشيه هاي رياست او باعث شد تا اين شهردار هم مجبور به استعفا شود. طرح بازنشسته كردن و بازخريد كردن بسياري از مديران شهري با واكنش هاي زيادي روبه رو شد كه شادمان نتوانست آتش آن را خاموش كند. سرلك ، سرتيپ صفاري و جواد شهرستاني شهردارهاي بعدي بودند . خيابان جردن (آفريقا) در شهريور 48، درزمان شهرستاني احداث شد. انجمن شهر تهران كه نقش ويژه اي را در تصميم هاي شهري نداشت و تنها انتصاب شهرداران را عهده دار بود، غلام رضا نيك پي را براي 8 سال شهردار تهران كرد. نيك پي ، نتوانست با اقبال عمومي روبه رو شود و به دليل اين كه اداره راهنمايي و رانندگي را جزو دستگاه شهرداري كرد مورد تنفر افسران اين اداره قرار گرفت؛ از طرفي ديگر نيك پي، برعكس شهرداران قبلي كه زياد به مردم كاري نداشتند، با بولدوزر خانه هاي مردم حاشيه شهر را خراب و اين مردم فقير را آواره كرد.
نيك پي كه نامش با خاطرات بدي در ذهن ساكنان تهران همراه بود سرانجام توسط همان انجمن شهر در سال 56 بركنار و شهرستاني دوباره شهردار شد. بدين ترتيب از دوره ناصري تا پايان پهلوي، حكايت بلديه، داراي ماجراي پرپيچ و خمي بوده كه گاه براي امور شهري مفيد و گاه آه مردم را بلند مي كرده است. به هر حال بلديه با تمام فراز و نشيب هاي خود، توانست طهران را تهران كند و شهر پر از گرد و غبار را كه درشكه هاي ناصري تنها وسايل نقليه آن بودند به شهري وسيع تبديل كند كه خيابان، ماشين، اتوبوس و حتي بولوارها و ميادين جديد نمادهاي جديد آن بودند. البته تهران آن روز هنوز هويت داشت و شهرداران به خوبي مي دانستند كه حق وارد كردن ضربه به بافت هاي تاريخي شهر را ندارند و هر كس دشمن تاريخ شهر باشد با تنفر ساكنان مجبور به ترك كرسي رياست بلديه مي شود.
|
