از سال ۱۹۳۰ ميلادي كه احداث سدهاي بزرگ آغاز شده است حداقل ۳۰ ميليون نفر به علت به زيرآب رفتن زمين هاي كشاورزي و آبادي ها، آواره  و يا ناچار به مهاجرت شده اند
براساس آخرين آمار كميسيون بين المللي سدهاي بزرگ حدود ۴۰۰۰۰ سد بزرگ بر روي رودخانه هاي جهان ساخته شده است. بيشتر آنها درعرض ۳۵ سال اخير ساخته شده اند و چيزي بيش از ۱۶۰۰ سد ديگر در ۴۰ كشور جهان در حال ساخت است. اما آياعصر ساخت سدهاي بزرگ در حال به پايان رسيدن است؟ هم اكنون اتحادي از گروه هاي زيست محيطي، جوامع روستايي نقل مكان شده و سازمانهاي زيست محيطي موفق به تعطيل كردن بعضي از پروژه هاي سدسازي در كشورهاي هند و ايالات متحده شده اند.
در ماه اوت آينده كميسيون مستقل جهاني سدها كه در سال ۱۹۹۸ توسط بانك جهاني و اتحاديه حفاظت جهاني تأسيس شده است، ضمن بررسي اثرات توسعه اي طولاني مدت سدها، نتايج يافته هاي دوسالانه خود را منتشر خواهند كرد. در گزارش اوليه اين نتيجه به دست مي آيد كه بسياري از مزاياي توسعه اي ادعايي براي سد سازي، مورد توجه قرار نمي گيرند و يا در عمل به دست نمي آيند. مردمي كه از اين پروژه ها منتفع مي شوند، در حقيقت آنهايي هستند كه در قله قطب اقتصادي اجتماعي جامعه قرار دارند. آقاي پروفسور قادر اسمال وزير علوم آفريقاي جنوبي و رئيس كميسيون جهاني سدها، در دسامبر گذشته اظهار داشت: «سدها گزينه هايي فني و هم انتخابي توسعه اي هستند.» وي افزود: در نگاه به سد سازي به عنوان پاسخي به نيازهاي اجتماعي، كميسيون جهاني سدها به طور اجتناب ناپذيري با مفهوم «توسعه» رودررو مي شود.
بخشي از هزينه ها و پرداخت هاي كميسيون جهاني سدها بابت كشف مناطق سدسازي است. ممكن است براي مثال شامل نيازهاي صنعتي و شهرنشينان در مقابله با كشاورزي و جمعيت روستايي يا حتي بدگمان تر، مقابله صنعت سد سازي با آنهايي صورت پذيرد كه از تكنولوژي ميانه اي برخوردارند و يا به دنبال راه حلهاي سنتي براي حل چالشهاي توسعه مي باشند.
ارتباط بين سدسازي و توسعه امري آشكار است. يكي از مهم ترين نيازهاي اجتناب ناپذير براي هر ملتي آب و انرژي است.
اما از آنجايي كه اين منابع به شدت كمياب بوده و از طرف ديگر تقاضا براي آنها روز به روز در حال افزايش است لذا تقريباً سدسازي مترادف با توسعه شده است. بنابراين با وجود اينكه سدسازي در كشورهاي پيشرفته در دهه اخير روبه كاهش گذاشته است، اما ساخت و سازهاي عمده اي در كشورهاي در حال صنعتي شدن مانند پروژه تري گور جز در چين و پروژه توسعه دره نارمادا در هند، در دست اجرا مي باشند. بيش از نيمي از سدهاي بزرگ (بيش از ۲۲۰۰۰) در كشور چين است و اين در حالي است كه كشور هند نيز به سومين كشور سازنده سدهاي بزرگ مبدل شده است (با بيش از ۳۰۰۰ سد بزرگ در حال ساخت).
اگرچه سدها توليد كننده برق بدون اثرات گلخانه اي هستند- در حدود ۲۰ درصد برق جهان و ۷ درصدكل انرژي، براساس آمار كميسيون جهاني سدهاي بزرگ از طريق سدها تأمين مي شوند- اما هدف اوليه ساخت آنها كنترل آب است. مخزن سدها آب آشاميدني را فراهم ساخته و در عين حال چرخه نوسانات آب را در زمانهاي سيل و خشكسالي تا حدودي تنظيم مي نمايد. سدها اين كاركرد را با ذخيره آب در فصول باراني در پشت سدها و آزادسازي آبهاي پشت سد در هنگام كم آبي، انجام مي دهند.
اما بالاتر از همه اينها سدها آب لازم براي آّبياري زمينهاي كشاورزي رامهيا مي نمايند. براساس آمار برنامه محيط زيست ملل متحد كشورهاي درحال توسعه ۷۵درصد از آب خود را به مصرف آبياري كشاورزي مي رسانند. در بعضي از كشورها اين آمار بالاي ۹۰ درصد است. براساس آمار يك سوم كل غذاي توليدي هم اكنون از آبياري اين زمينها فراهم مي شود و سازمان آبياري را تنها راه رفع نيازهاي روزافزون به غذا، با چشم انداز ۸۰ درصد توليد غذا از زمينهاي تحت آبياري تا سال ۲۰۲۵، مي داند.
اما مستندات براي آبياري چندان هم قاطع و صريح نيست. براساس اعلام شبكه بين المللي آبياري كه يك سازمان غيردولتي است كانالهاي آبياري سبب مردابي شدن آبها مي شوند. از طرفي محصولات توليد شده اغلب براي صادرات استفاده شده و براي تغذيه مردم فقير، قشري از مردم كه سريعاً در حال افزوني است، به كار نمي روند و اين غالباً همان مردمي هستند كه در اثر آبگيري سدها مجبور به ازدست دادن خانه و زندگي خود مي شوند.
پس بايد اضافه كرد كه سدسازي قبل از اينكه يك وات برق و يا يك ليتر آب براي آبياري توليد نمايد، سبب بي خانماني دهها هزار نفر از مردمي مي شود كه ناچارند دره رودخانه پشت سد را براي آبگيري آن ترك نمايند. شبكه بين المللي آبياري اضافه مي نمايد: در سطح جهاني آبگيري پشت سدهاي بزرگ، ساخته شده از سال ۱۹۳۰، سبب بي خانماني حداقل ۳۰ ميليون نفر شده است. در گذشته دولتها، هزينه انساني را «اثر جانبي» اجتناب ناپذير توسعه به شمار مي آوردند. هم اكنون اين مردم بي خانمان خواهان آن هستند كه حرفهايشان شنونده داشته باشد. همچنين تجارب گذشته اين نكته را به كميسيون خاطرنشان مي سازد كه برنامه  هاي اسكان مجدد مردم در منطقه اغلب با تأخير زماني (نسبت به چرخه انجام پروژه) با منابع مالي كم و ناكافي، از شرايط اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، روانشناختي و بدون توجه به شرايط زيست محيطي محل به اجرا درمي آيند. اين برنامه ها در يك چارچوب زماني بسيار كوتاه و با هدف جنبي ترميم سطوح درآمدي (گذشته) به اجرا درآمده و اغلب قبل از اسكان مجدد و بهبود وضعيت مردم آن منطقه به پايان مي رسند.
يكي از سؤالاتي كه شوراي سدسازي در گزارش نهايي خود به دنبال دستيابي به جواب آن است اين كه آيا از دست دادن سبك قديمي زندگي روستايي نيز جزو هزينه ملتي است كه بايد براي حفظ منافع ملي پرداخت شود اما شبكه بين المللي آبياري اين ادعا را كه ساخت سدهايي در مقياس بزرگ موجب توسعه مي شود مردود مي داند و در مقايسه زيان و سود، آبرساني به شهرهاي بزرگ از طريق سد سازي، بر اين باور است كه كفه زيان با توجه به ابعاد مشكلات زيست محيطي آن به مراتب سنگين تر است.
پيتر كولز- روزنامه نگار انگليسي و كارشناس محيط زيست
ترجمه : قاسم نصر

آب شيرين گرانبهاترين عامل زندگي بر روي زمين است. وسيله اي است ضروري براي رفع نيازهاي اساسي انسان، بهداشت، تهيه غذا و انرژي و حفظ اكوسيستم هاي منطقه اي و جهاني. اگرچه ۷۰ درصد سطح زمين پوشيده از آب است، اما تنها ۵/۲ درصد آن آب شيرين مي باشد كه ۷۰ درصد از اين آبها نيز به صورت منجمد، بر سر قله ها است. بدين ترتيب تنها كمتر از يك درصد از منابع آب شيرين در دسترس استفاده انسان است.
با توجه به اهميت اساسي منابع آب در آينده اين سياره، مجمع عمومي سازمان ملل تصميم بر آن گرفت تا سال ۲۰۰۳ را به عنوان سال بين المللي آب شيرين اعلام نمايد.
* ۱/۱ ميليارد نفر به آب سالم دسترسي ندارند كه تقريباً يك ششم جمعيت جهان را شامل مي شوند و ۴/۲ ميليارد نفر يا ۴۰ درصد از جمعيت جهان به سيستم دفع فاضلاب دسترسي ندارند.
* تقريباً هر روز ۶ هزار بچه به دليل بيماريهاي مرتبط به آب ناسالم و فقر سيستم دفع بهداشتي فاضلاب مي ميرند كه معادل سقوط ۲۰ هواپيماي جت جمبوجت در روز است.
* آب و سيستم تخليه فاضلاب ناسالم تقريباً ۸۰ درصد كليه بيماريهاي جهان در حال توسعه را باعث مي شود.
* زنان و دختران آسيب پذيرترين قشر جامعه در نتيجه فقدان تسهيلات سيستم دفع فاضلاب مي باشند.
* يك بار استفاده از سيستم تخليه آب سيفون توالت در كشورهاي غربي، آب بيشتري را از ميزان ميانگين استفاده يك نفر در كشورهاي در حال توسعه براي استفاده شستشو، نوشيدن، نظافت و پخت و پز مصرف مي نمايد.
* آب مورد استفاده در قرن گذشته دو برابر نرخ جمعيت رشد داشته است. خاورميانه، شمال آفريقا و جنوب آسيا مدتهاي طولاني با كمبود آب مواجه بوده اند.
* در كشورهاي در حال توسعه، بيش از ۹۰ درصد از فاضلاب بدون تصفيه شدن به هدر مي رود.
* استفاده بيش از حد آبهاي زيرزميني براي مصارف نوشيدن و آبياري سبب افت سطح اين آبها تا حد ده متر در بسياري از مناطق شده به طوري كه مردم را وادار به استفاده از آبهاي كم كيفيت براي مصرف نوشيدن نموده است.
* آب از دست رفته به خاطر منافذ ايجاد شده در لوله هاي انتقالٍ، برداشتهاي غيرقانوني و هدر دهي آب، حدود ۵۰ درصد آب آشاميدني و ۶۰ درصد آبهاي زراعي كشورهاي در حال توسعه را شامل مي شود.
* سيلاب از جمله بلاياي طبيعي است كه ۷۵ درصد تلفات انساني و ۳۳درصد هزينه هاي آسيب مالي را به نسبت كل بلاياي طبيعي موجب شده است.

توليدكنندگان آب معدني در آمريكا، سال گذشته، ۷/۷ ميليارد دلار بطري آب فروختند، كه افزايشي ۳/۱۲ درصدي نسبت به سال ۲۰۰۱ داشته است.
به گزارش خبرگزاري آسوشيتدپرس از واشنگتن، سال گذشته به طور متوسط يك مصرف كننده آمريكايي ۵/۷۹ ليتر آب معدني نوشيده است كه حدود ۱۱ درصد بيش از ميانگين مصرف آن در سال ۲۰۰۱ بوده است.
برخي هواداران محيط زيست و مصرف كنندگان نگران قيمت بطري آب و تأثير آن بر عرضه آب جهان اند.
شوراي دفاع از منابع طبيعي برآورد كرده كه آب بطري ۲۴۰ تا ۱۰ هزار برابر گرانتر از آب شير است.
در حالي كه مصرف كنندگان آمريكايي براي ۱۰۰۰ ليتر آب لوله حدود يك دلار مي پردازند، براي يك ليتر آب معدني حدود نيم دلار بايد هزينه كنند. اين سازمان نيز مي گويد: صنعت رو به رونق آب بطري شده مي تواند منابع آب را تخليه كرده و با آلوده ساختن محيط زيست ناكارايي هاي انرژي به بار آورد.
در مقابل هشدار برخي كارشناسان مي گويند مصرف آب باآهنگ امروزي در ۲۲ سال آينده جهان را با كمبود آب روبه رو مي كند، توليدكنندگان آب فراوري شده كه در بطري به مصرف كننده عرضه مي گردد، مي گويند آبي كه به اين ترتيب به بازار مصرف فرستاده مي شود، تنها درصد كوچكي از كل آب مصرف شده در جهان است. سازمان مواد غذايي و كشاورزي(فائو) نيز اعلام كرده است كه ۷۰ درصد آب مصرفي جهان توسط شركت هاي مواد غذايي و مزارع كشاورزي براي توليد محصول و غذا به مصرف مي رسد.
مسئولان حفاظت محيط زيست آمريكا از شركت هاي توليدكننده آب معدني مصرانه خواسته اند كه در يك ضرب الاجل مشخص در مورد بازيافت بطري هاي پلاستيكي چاره انديشي كنند. همچنين اداره مواد غذايي و دارويي آمريكا به شركت هاي آب معدني دستور داده است كه نوع آب فراوري شده را با برچسب مشخص سازند تا مصرف كننده بداند كه آب عرضه شده از چاه يا چشمه تأمين شده است و همچنين درجه خلوص آن چقدر مي باشد. اين شركت ها موظف شده اند كه تنها در صورت استريل بودن آب، آن را مشخص سازند.
ترجمه: سعيد علوي نائيني