Hamshahri Newspaper

محمد علي بدر طالع
تاكنون شايد هزاران بار نام راكت و موشك را از راديو يا تلويزيون شنيده ايم و تا حدودي با مفهوم و كارايي آنها آشنا هستيم؛ وسايل پرنده اي كه از فواصل دور يا نزديك شليك مي شوند و با خود محموله اي انفجاري، شيميايي يا هسته اي حمل مي كنند.
اگر بتوان مسير اين پرنده را در زمان پرواز (يا قسمتي از آن) تا رسيدن به هدف تصحيح كرد، به آن موشك مي گويند و در غير اين صورت راكت است. البته راكت، مفاهيم ديگري در صنعت هوا فضا دارد كه در اين نوشتار به آن نمي پردازيم.
از معروف ترين راكت ها RPG-7 و از معروف ترين موشك ها استينگر است. اولين موشك ثبت شده جهان، موشك V-1 متعلق به آلمان است كه در زمان جنگ جهاني دوم از آن استفاده كرد. سيستم جلوبرنده اين موشك، موتور پالس جت بود و وقتي موشك به نزديكي هدف مي رسيد، سيستم خلبان خودكار بسيار ساده آن شروع به كار مي كرد و با تعيين ارتفاع و سرعت موشك مسير حركت را تصحيح مي كرد و در نهايت هنگامي كه به ارتفاع معيني از هدف مي رسيد، موتور موشك با حداكثر توان شروع به كار مي كرد تا درهنگام برخورد، عمق انفجاري بيشتري به وجود آورد.
پيشرفت در صنعت هوا فضا باعث شد تا موشك ها دقيق تر و سريع تر شوند و در حدود سه دهه است كه بحث موشك هاي هوشمند با جديت تمام از طرف ابرقدرت هاي هوافضا پيگيري مي شود. در ميان انواع موشك ها، موشك هاي كروز را مي توان از جمله دقيق ترين ها دانست.
موشك ها را به انواع مختلفي طبقه بندي مي كنند؛ بعضي براساس محل پرتاب و محل برخورد مانند زمين به زمين (از زمين شليك شده و به هدف زميني برخورد مي كند)، زمين به هوا ، هوا به هوا و هوا به زمين تقسيم مي شوند.
ملاك بعضي تقسيم بندي ها ، مسافت طي شونده توسط موشك است، مانند موشك هاي دوربرد، ميان برد، قاره پيما و...، ولي در تقسيم بندي مورد نظر ما موشك ها به دو قسمت كروز و بالستيك تقسيم مي شوند. موشك هاي كروز عموما كوتاه برد يا ميان برد هستند، از هر مكاني (هوا، زمين، دريا، سكو و...) پرتاب مي شوند و تك مرحله اي هستند . ظاهر آنها بيشتر مانند هواپيماهاي كوچك بدون سرنشين (UAV)است. در مقابل، موشك هاي بالستيك يا نيمه بالستيك برد بسيار بالايي دارند و اكثرا چند مرحله اي هستند و از هوا پرتاب نمي شوند و به دليل وضعيت پرتاب و حجمشان نمي توانند اهداف هوايي را جست وجو كنند.
در موشك هاي كروز بيشتر بخش هاي يك هواپيما مانند رادار، شهپر و... وجود دارد در صورتي كه در موشك هاي بالستيك تنها بالچه تعبيه شده است. البته تفاوت عمده كروز و بالستيك بحث هدايت آنهاست. موشك كروز مي تواند از زمان شليك، سرعت و مسير خود را تغيير دهد، در صورتي كه در موشك هاي بالستيك در يك مرحله، موشك مانند پرتابه اي اوج مي گيرد و سپس به صورت حركت سقوط آزاد با استفاده از ابزارهاي كنترلي با تغييرات بسيار جزئي به سمت هدف مي رود.
موشك هاي بالستيك توانايي حمل مواد منفجره به ميزان بالا را دارند و در واقع قدرت تخريب آنها از موشك هاي كروز بيشتر است. در مقابل، دقت كروز بالاتر از بالستيك است.
روش هاي هدايت موشك كروز
همانگونه كه موشك ها تقسيم بندي هاي مختلفي داشتند، طرق هدايت موشك هاي كروز نيز روش هاي گوناگون دارد. در يك تقسيم بندي معيار بررسي زمان، اطلاعات است. يعني اطلاعات را پيش از شليك به موشك مي دهند يا موشك به دنبال اثر وجود جسم حركت مي كند يا اصطلاحا با
صدا كردن هدف به دنبال آن مي رود. در كل، موشك ها به سه طريق هدايت مي شوند:
اول سيستم هاي پس نگر مانند ديد فروسرخي كه اثرات حرارت موتور را دنبال مي كنند. دوم سيستم هاي فعال كه با رادار يا راديو كنترل، هدايت مي شوند و در آخر سيستم هاي از پيش تعيين شده كه در مرحله پرتاب، هدف مشخص شده و معمولا براي هدف قرار دادن مراكز نظامي و استراتژيك كه موقعيت ثابت دارند استفاده مي شوند. يكي از مهمترين تقسيمات موشك هاي كروز از لحاظ طريقه دريافت اطلاعات و چگونگي تغيير مسير است كه به 12 قسمت تقسيم مي شود كه انواع مختلف آن را به صورت بسيار مختصر براي شما شرح مي دهيم.
هدايت دستوري: سيستم فعال موجود به كمك سيگنال هاي ارسالي از ايستگاه كنترل راديويي هدف را شناسايي مي كند كه از اين روش بيشتر در موشك هاي سطح به هوا يا ضدهواپيما استفاده مي شود و توسط ايستگاه زميني تا هنگام برخورد با هدف پشتيباني مي شوند.
هدايت دستي طي خط ديد: اين نوع موشك ها براي اهداف كم سرعت يا ثابت استفاده مي شوند. در جنگ دوم اعراب واسرائيل ، مصري ها از اين موشك ها استفاده كردند.
هدايت نيمه خودكار طي خط ديد: همانند روش قبل است با اين تفاوت كه بعضي از تغييرات پروازي موشك به صورت خودكار و از خود موشك انجام مي شود.
سوار بر اشعه يا هدايت ليزري: اين شيوه هدايت براساس بازگشت پرتوهاي راديويي يا ليزري از هدف، آن را رديابي مي كند. در قسمت هاي بعدي اشعه بخشي از خلبان خودكار (Auto Pilot) را تشكيل مي دهد.
هدايت راداري فعال: براي رديابي موشك از يك رادار استفاده مي شود. در اكثر آنها هم قطعات الكترونيكي رادار را مستقيم به سمت سوژه مورد هدف قرار مي دهند و موشك، زاويه خارج شده از مسير حركت اوليه اش را تصحيح مي كند.
هدايت راداري نيمه فعال: اين روش در واقع حالت تمام خودكار هدايت نيمه خودكار طي خط ديد است. سيگنال الزاما روي هدف متمركز نيست و موشك نيز الزامي براي طي مسير جهت بازتاب اشعه ندارد، زيرا موشك از سيستم هدايت پس گرا استفاده مي كند و با بازتابش هاي ناشي از هدف، حركت مي كند.
رديابي با موشك: مانند تركيب مورد فوق با روش هدايت دستوري و هدايت راداري فعال است. در اين روش مركز هدايت جريان هاي راديويي، سيگنال ها را توسط رادار ردياب موشك مي گيرد و به بخش تعيين مسير مي دهد و دوباره پس از تصحيح و پردازش از مركز به موشك مخابره مي شود.
حركت فروسرخي: سيستم هدايت پس گرايي ست كه با كمك حرارت ناشي از هدف، آن را رديابي مي كند و به سوي آن مي رود. از اين نوع موشك ها بيشتر براي هدف قرار دادن هواپيماها استفاده مي شود، زيرا موتورهاي جت حرارت بسيار بالايي از خود ايجاد مي كنند. در برخي موارد نيز وسايل نقليه زمين را هدف مي گيرند. به اين روش، روش رديابي حرراتي نيز گفته مي شود.
هدايت هوشمند: با كمك وسايل اندازه گيري بسيار حساس براي محاسبه مكان موشك به نسبت شتاب زمان شليك، موقعيت هدف را شناسايي مي كند.
مكانيزم هاي اوليه، زياد دقيق نبودند و به بعضي تنظيمات خارجي نياز داشتند، حتي اگر هدف به وسعت و بزرگي يك شهر بود. در صورتي كه موشك هاي فعلي از يك حالت پايدار ژيروسكوپي استفاده مي كنند كه براي اهداف به فاصله 10 هزار كيلومتر مناسب است.
هدايت سماوي: موشك هاي هوشمند اوليه در زمان پرواز از يك يا چند ستاره (معمولا ستاره ثابت قطبي) براي رديابي مسير پرواز استفاده مي كردند.
روش هدايت تطبيقي فاكتورهاي محيطي: در اينگونه هدايت، از نقشه اي كه در ارتفاع پروازي موشك تهيه شده براي رديابي هدف استفاده مي شود و با اطلاعات ارسالي از رادار ارتفاع سنج مقايسه مي شود. در اكثر موشك هايي كه به اين طريق هدايت مي شوند نقشه كامل سه بعدي مسير پروازي در اختيار موشك است و مي تواند هر گونه مانور لازم براي رسيدن مستقيم به هدف را استفاده كند. روش معمول هدايت موشك هاي كروز همين روش است، مگر اينكه در آينده سيستم موقعيت ياب جهاني (GPS) جاي آن را بگيرد.
لازم به ذكر است كه در موشك هاي كروز، علاوه بر دقت برخورد و قدرت تخريب، فاكتور هزينه توليد نيز بسيار مهم است، زيرا همانطور كه مي دانيد موشك يك بار مصرف است و پس از شليك، درست يا غلط از بين مي رود.به عنوان مثال هزينه يك موشك تام هاوك،
9 /1 ميليون دلار است. به همين دليل از آنجايي كه رفتار و شكل موشك هاي كروز مانند هواپيماي بي سرنشين است، طرح هايي براي توليد ساده و ارزان تر موشك هاي كروز در دنيا در دست بررسي ست. در زلاندنو، فردي طرحي را ابداع كرده بود و در منزلش به توليد موشك هاي شبيه تام هاوك با هزينه هر كدام 5 هزار دلار مشغول بود كه بنابر دلايلي، دولت زلاندنو ادامه اين كار را ممنوع كرد.