اين مقاله توسط معاون آموزش و پرورش عمومي وزارت آموزش و پرورش نوشته شده است و در آن، مؤلف با ارائه آمارهايي، مدعي است كه شاخص هاي ارتقاي قبولي و روند و گذر آموزش و پرورش كشورمان طي سال هاي اخير در دوره آموزش عمومي (ابتدايي و راهنمايي) بهبود يافته و در مسير مثبت قدم برمي داريم. در اينكه اين آمارها صحيح است، بحثي نمي كنيم و درست بودن آنها را به طور كامل مي پذيريم. ولي حق نقد و تحليل آماري آنها را براي خود و نيز خوانندگان روزنامه و نيز كارشناسان آموزش و پرورش محفوظ مي داريم. همچنين قول مي دهيم براساس نظريات خوانندگان و ديدگاه هاي كارشناسان، در چند روز آينده، با دكتر احمدي گفت وگويي را انجام داده و متن آن را در صفحه فرهنگ و آموزش منتشر كنيم. پس فعلاً  اين آمارها را قبول كنيد.
مقاله تلخيص شده دكتر احمدي را درپي مي آوريم.
***
قرن حاضر را قرن دانايي ناميده اند نه قرن آموزش و اين به معني تلاش براي انديشيدن و تفكر است. در اين عصر، آنچه اهميت آن را نيز نبايد ناديده انگاشت، كسب مهارت هاي مورد نياز براي زندگي در يك محيط متعادل اجتماعي است كه ساعات و لحظات آن ارتباط است و گفت وگو و تبادل افكار و مراوده و ايفاي مسئوليت در برابر ديگران. نقش آموزش و پرورش در اين فرهنگ سازي، در كشور ما كه مدعي انقلابي فرهنگي و انسان ساز در جهان هستيم و در گذشته نيز در عرصه فرهنگ و علم پيشتاز و قافله سالار پيشرفت بوده ايم، سنگين و اساسي است.
بهره برداري از منابع نيز بدون تربيت نيرو و آماده سازي شرايط امكان پذير نيست. در اين ميان، نقش دوره آموزش و پرورش عمومي به عنوان زيربناي تغيير و يا ايجاد رفتار مطلوب از اهميت و جايگاه ويژه اي در بين دوره هاي تحصيلي و آموزشي اعم از رسمي و غيررسمي برخوردار است.
ارتباط صحيح با ديگران، كسب عادات صحيح بهداشتي، همكاري و مشاركت، يادگيري برنامه ريزي در زندگي، پرورش عواطف و ذوق و هنر، نظم و ترتيب، پشتكار، شادابي و نشاط، دينداري و باور به اصول و اعتقادات اساسي و اعتماد به نفس و كرامت و منش انساني را كودك و نوجوان در همين دوران فرا گرفته و در او نهادينه مي شود. در قرون متمادي،  انسان ها از اين دوره حساس غفلت ورزيده و كودك را مينياتور بزرگان پنداشته است. در اعتقادات اسلامي و در قالب آيات و احاديث و سيره پيامبر(ص) و ائمه معصومين(س)، بر اهميت اين دوران تأكيد فراوان شده و يافته هاي جامعه شناسي و روانشناسي و زيست شناسي نيز اهميت اين دوره ها را در زمينه هاي مختلف بيان كرده است.
نكته مهم و حائز اهميت ديگري كه بايد به آن اشاره كرد، توجه شديد و زايدالوصف به ارزشيابي و امتحان و غفلت و از جنبه هاي ديگر آموزش و پرورش در دوره عمومي است. واقعيت اين است كه ما مجموعه اهداف نظام آموزشي و پرورشي را در همه ابعاد درك نكرده ايم. ايفاي نقش هاي آتي، درك هنر، امكان يادگيري مادام العمر و رعايت هنجارها و قوانين اجتماعي را كمتر آموزش مي دهيم و به نمره، آن هم نمره بيست، كه فقط معلومات و اطلاعات را مي سنجد، بسنده كرده ايم. مفهوم پردازي  هاي مربوط به حوزه ارزشيابي كه تحت تأثير انديشه هاي رفتارگرايي، تداعي گرايي و نظريه هاي روان سنجي كلاسيك شكل گرفته بود، رنگ باخته و پيدا شدن مفاهيم جديد ناشي از عقايد و نظريات انسان گراها (آيزنرو ويگوتسكي) دنياي جديدي را به تعليم و تربيت در وادي ارزشيابي كشانده است.
تغيير در برداشت فرد از هوش و توجه به هوش هيجاني كه با آزمون هاي رايج قابل اندازه گيري نيست و اين ارزشيابي ها نمي تواند اطلاعات كاملي از توانش كلي فرد به دست دهد نيز از دلايل رويگرداني از امتحانات سنتي و مرسوم گذشته است. با همين استدلالات مطرح شده، در چند سال گذشته تغييرات اساسي در ارزشيابي و امتحانات به وقوع پيوسته و با كيفيت بخشي به امر تعليم و تربيت كه حاصل زحمات معلمان و مديران مدارس بوده، وضعيت آموزش و پرورش دوره عمومي بهبود نسبي يافته است. در اين زمينه به چند مورد توأم با ذكر بعضي از نكات ديگر در پيرامون ارزشيابي اشاره مي شود:
نرخ ماندگاري (ماندن در دوره و اتمام آن دوره تحصيلي) در سال هاي اخير در آموزش و پرورش بويژه در دوره آموزش و پرورش عمومي (دوره ابتدايي و راهنمايي) بسيار بهبود يافته و اين امر را بايد گامي اساسي در جهت رشد و توسعه شاخص هاي فرهنگي جامعه و توسعه كشور دانست. براساس آمار موجود در وزارت آموزش و پرورش در سال،۱۳۷۰ از هر يك هزار نفر كه به پايه اول ابتدايي وارد مي شده اند تنها 856 نفر يعني حدود 82 درصد آنان اين دوره را به اتمام مي رسانده اند در حالي كه براساس آخرين آمار يعني آمار 1384، حدود 952 نفر تحصيلات دوره ابتدايي را به پايان رسانيده اند. در سال،۱۳۷۰ براي كل دوره عمومي، اين وضعيت بسيار نامناسب بوده است. يعني در آن سال تنها 63 درصد دانش آموزان موفق به دريافت گواهينامه سوم راهنمايي مي شده اند؛ در حالي كه در سال تحصيلي 1384 اين رقم به 85 درصد رسيده است. به عبارت ديگر از هر هزار نفر ورودي به پايه اول، حدود 820 نفر در دوره راهنمايي در سال 84 فارغ التحصيل شده اند. از جمله شاخص هاي ديگري كه در چند ساله اخير بهبود يافته، كاهش ميانگين طول تحصيل در پنج ساله ابتدايي است. ميانگين طول تحصيلي در سال 1370 براي كل دوره 39/5 بود كه در سال 1384 به 11/5 كاهش يافته است. در دوره سه ساله راهنمايي، اين ميانگين از 35/3 در سال۱۳۷۰ به 16/3 در سال۱۳۸۴ رسيده است. در زمينه افزايش درصد قبولي وضعيت اين دوره،  شرايط مناسبي را نسبت به گذشته به دست آورده است؛ اگر چه هنوز تا وضع مطلوب و ايده آل فاصله زيادي وجود دارد.
درصد مردودشدگان دوره ابتدايي در سال۱۳۷۰ بالغ بر 9/8 درصد دانش آموزان اين دوره بوده كه در سال 1384 به 5/2 درصد كاهش يافته است. به عبارتي، درصد قبولي از حدود 91 درصد به 5/97درصد افزايش يافته است.
تعداد مردود شدگان در دوره راهنمايي كه زماني حدود يك سوم دانش آموزان را در برمي گرفت، در سال 1384 به حدود 9/7 درصد رسيده است. اين رقم براي دوره راهنمايي در سال۱۳۷۰ حدود 2/17 بوده، يعني درصد قبولي از حدود 82 درصد در سال۱۳۷۰ به 92 درصد در سال۱۳۸۴ رسيده است. نكته قابل ذكر در اين مقايسه ها، بهبود آمار قبولي دانش آموزان دختر نسبت به پسران است.
پاسخ به اتهام ها
در مورد بهبود وضعيت قبولي دانش آموزان در سال هاي اخير، بايد به نكاتي اشاره كرد. ذكر اين نكات به دليل وجود شبهاتي است كه ممكن است در ذهن بعضي از معلمان و يا كارشناسان وجود داشته و آموزش و پرورش را متهم به سهل گيري و يا متهم به اقداماتي كنند كه با واقعيت هاي بيروني و دروني منطبق نباشد.
۱ - آمار قبولي در بسياري از استان هاي كشور در وضعيت مناسب و قابل قبولي قرار دارد، به نحوي كه در بسياري از استان ها درصد قبولي در دوره راهنمايي به بيش از 97 تا 98 درصد در دوره ابتدايي نزديك به 100 درصد است. بنابراين پس از حصول شاخص هاي كمي، بايد به بهبود كيفيت انديشيد.
۲ - توجه به آزمون هاي عملكردي، مهارت و يادگيري قوانين و مقررات مربوط به يك زندگي سالم و توأم با مسالمت، از مسائلي است كه بايد مورد توجه كامل قرار گيرد. به همين دليل آزمون هاي مبتني بر حافظه، چند گزينه اي و دور از خلاقيت و به طور كلي امتحانات سنتي و مرسوم فعلي، از اعتبار و روائي كافي برخوردار نيست.
۳ - از نكات قابل ذكر ديگر اينكه، رسالت دوره عمومي فراهم سازي رشد شخصيت سالم، آموزش مهارت هاي اساسي زندگي، آماده كردن فرد براي زندگي آينده و استحكام پايه هاي اساسي زندگي در زمينه هاي بهداشت جسمي و روحي و تقويت روحيه مشاركت جويي و قانون پذيري است. بنابراين تسهيل در شرايط گذر و دقت در يادگيري عملي و تربيت ديني و عقلي، امري است كه امروزه رسالت اصلي آموزش و پرورش را بايد به خود اختصاص دهد.
۴ - عدم ارتقا و مردودي، در حالي كه سن دانش آموزان افزايش يافته باشد، اثرات تربيتي ناگواري بر ديگر دانش آموزان همكلاسي فرد كه از نظر رشد عقلي و جسمي در سطحي پايين تر هستند، بر جاي مي گذارد. استفاده از كلمات نابجا، اشارات و كنايات غلط منتج به بلوغ زودرس و رواج فساد اخلاقي در بين دانش آموزان مي شود.
۵ - نسبت اتلاف در دوره آموزش ابتدايي كاهش قابل ملاحظه اي داشته، به صورتي كه نسبت اتلاف در سال۱۳۷۰ حدود 20/1 و در سال 1376 حدود 09/1 و در سال 1383 اين شاخص به 05/1 رسيده است.
اين اتلاف در دوره راهنمايي از 35 درصد در سال 1370 به 17 درصد در سال 1383 رسيده است. در بررسي هاي به عمل آمده، مشخص شده است كه همواره سهم تاركان از تحصيل در اتلاف منابع، بيش از تكرار كنندگان پايه تحصيلي بوده است.
۶ - توزيع درصد مردودان پايه  هاي گوناگون تحصيلي دوره آموزش ابتدايي، بيانگر اين واقعيت است كه سهم مردودان پايه اول ابتدايي طي سال هاي مورد بررسي، بيشترين ميزان را داشته است. اين ميزان در سال هاي اخير افزايش يافته و از 2/29درصد در سال 1370 به 4/36 درصد در سال 1383 رسيده است.
۷ همچنين در سالهاي اخير سهم مردودان دوره آموزش ابتدايي از كل مردودان دوره آموزش عمومي كاهش داشته است. (از 91/5 درصد در سال 1370 به 16/3 درصد در سال 1383)
۸ در مورد خسارتهاي اقتصادي ناشي از پديده شكست تحصيلي، نكات تاسف انگيزي وجود دارد كه بايد در مورد آن چاره انديشيد. اين هزينه هاي سنگين، همه عليرغم بهبودي است كه در چند سال اخير در روند قبولي دانش آموزان به وقوع پيوسته است. يعني عليرغم بهبود درصد قبولي، اما افزايش نرخ تورم و افزايش سطح عمومي قيمتها و خدمات، رقم سرسام آوري هر سال صرف هزينه هاي شكست تحصيلي مي شود. براساس آخرين آمار، مجموعه هزينه هاي تحميل شده بر دولت ناشي از ترك تحصيل 4/126 ميليارد تومان در سال 1384 و حدود 169ميليارد تومان هزينه ناشي از تكرار پايه در همين سال بوده است. (در مجموع 4/295 ميليارد تومان). هزينه هاي تحميل شده بر خانواده ها ناشي از شكست تحصيلي فرزندان در سال 1383 به حدود 111 ميليارد تومان در دوره آموزش عمومي مي رسد.
۹ سرانه هزينه هاي دولت براي دانش آموزان ابتدايي در بخش هزينه هاي جاري و هزينه هاي عمراني در طي سالهاي گذشته افزايش يافته است. در سال 1370 سرانه هزينه هاي جاري يك دانش آموز 64 هزار ريال و در سال 1383 به سه هزار و صد ريال (310 هزار تومان) رسيده است. سرانه هزينه دولت براي دانش آموزان راهنمايي در بخش هزينه هاي جاري و عمراني در طي سالهاي مورد بررسي، افزايش قابل ملاحظه اي را نشان مي دهد، به طوري كه اين هزينه از 9300 تومان در سال 1370 به 346 هزار تومان در سال 1383 افزايش يافته است. هزينه هاي دولت و خانواده هاي دانش آموزان ابتدايي در سال 1370، حدود 101 هزار ريال و در سال 1383 حدود 4730 ريال بوده است.
۱۰ مجموع هزينه هاي برآورد شده ناشي از شكست تحصيلي بر دولت و خانواده ها حدود دو هزار و سيصد و سي و پنج (2335 ميليارد تومان) در بين سالهاي 1370 تا 1383 بوده است. كسري بودجه تامين شده از سوي دولت نيز چهار هزار و ششصد و هشتاد و هشت ميليارد تومان بوده است. با مقايسه اين دو رقم مي توان گفت تقريبا نيمي از هزينه هاي جبران شده دولت توسط دانش آموزان ابتدايي و راهنمايي كه مردود شده اند، اتلاف شده است.
۱۱ عليرغم تلاشهايي كه در جهت بهبود كتاب هاي درسي، ارتقاي كيفيت تدريس، آموزش هاي ضمن خدمت و بهبود روشهاي ارتقاي دانش آموزان صورت گرفته، هنوز هزينه هاي اقتصادي زيادي گذشته از هزينه هاي عمر و فرصت از دسته رفته بر دانش آموزان و جامعه تحميل مي كند. هزينه هاي تاخير در ورود به بازار كار، هزينه سرخوردگي و تحقير و هزينه يك سال عمر و زمان از دست رفته با هيچ معيار و قيمتي قابل برآورد نيست.
۱۲ استدلال طرفداران مردودي، براين اساس استوار است كه دانش آموز در سال دوم (تكرار پايه) از معلومات و دانش كافي براي سال بعد برخوردار خواهد شد. اما كدام پژوهش و نظريه علمي اين موضوع را تاييد كرده است؟ در پژوهش هاي موجود، مردودي نه تنها باعث بهبود و تقويت درسي و تحصيلي نگرديده، بلكه موجبات ترك تحصيل، بزهكاري و كاهش اعتماد به نفس را فراهم ساخته است. البته، اين بدان معني نيست كه در هر شرايطي دانش آموز را به پايه بالاتر ارتقا داد، بلكه ذكر اين موضوع، فقط به دليل ذكر ناكارآمدي روش هاي فعلي آموزش و پرورش در روش هاي ارزشيابي و ارتقاي تحصيلي است.
۱۳ از جمله دلايل مردودي در نظام آموزشي كشور ما، روش ارتقاست كه هم براساس معدل و هم براساس احتساب نمرات تك تك دروس انجام مي گيرد. اين موضوع يك خطاي جدي است كه هر ساله در هر دوره، صدها هزار نفر را مأيوس و با برچسبي از ناتواني و عقب ماندگي به وادي حقارت و كهتري سرنگون مي سازد. هر ساله در بين دانش آموزان مردودي، دانش آموزاني وجود دارند كه داراي معدل 16 و يا هفده هستند، اما در يك درس مانند رياضي يا علوم نمرات 5 يا 6 كسب كرده و مجبور به تكرار پايه شده و همزمان با رياضي، بقيه شانزده درس ديگر را نيز بايد بگذرانند.
۱۴ براساس پژوهش هاي موجود، چهل درصد دانش آموزاني كه يك بار مردود مي شوند و حدود 80درصد دانش آموزاني كه دو بار مردود مي شوند، ترك تحصيل مي كنند. بايد اذعان كرد در كشور ما عامل اصلي ترك تحصيل، مردودي است. دانش آموزاني كه ترك تحصيل مي كنند، معمولاً با حداقل مساعدت و يا اتخاذ راهكارهاي مداخله اي از قبيل آموزش هاي اضافي، مساعدت دانش آموزان ديگر در كلاس و مدرسه در نظام آموزشي باقي مي مانند. منظور آن است كه برخلاف ديدگاه عده اي كه عقيده دارند ضعيف ترين دانش آموزان ترك تحصيل مي كنند، عموماً دانش آموزاني ترك تحصيل مي كنند كه مردود شده و نزديك به مرز قبولي هستند.اگر چه براساس آمارهاي رسمي، تعداد كساني كه مدرسه را رها مي كنند و به خيل بازماندگان از تحصيل مي پيوندند در سالهاي اخير كاهش چشمگيري يافته است، اما در بين كشورهاي مورد مطالعه با رقم بيش از 800 هزار نفر رتبه مناسبي نداريم. اين رقم در سال 1378 بيش از دو برابر رقم ذكر شده در سال 83 است. (1073/666/1).
رسيدن به اهداف و مفاد سند چشم انداز جمهوري اسلامي ايران در افق 1404 هجري شمسي كه كشور را برخوردار از دانش  پيشرفته، توانا در توليد و علم و فناوري و متكي بر سهم برتر منابع انساني و سرمايه اجتماعي در توليد ملي مي داند، فقط در گرو تلاش علمي، نوآوري و فعاليت موثر در جهت تقويت بنيه خلاقيت و نوآوري فراگيران است.