سياسي فقه بين
مسلمان علماي
سياسي عمل و
عبدالرزاق جعفر:نوشته
صباغيان علي:ترجمه
مقاله‌اي فارسي برگردان واقع در پيش‌رو نوشته:جستارگشايي
ارجمند خوانندگان تقديم مجزا بخش سه در كه است مطول
عمل و سياسي فقه تعاريف به نويسنده نخست بخش در.مي‌گردد
احكام مجموعه سياسي فقه وي اعتقاد بهميپردازد سياسي
و دولت ، اداره حكومت ، همانند سياسي مسائل به مربوط شرعي
ديدگاهها فعاليتها ، مجموع به سياسي عمل و است خارجي روابط
اينكه از اعم گروهها و افراد كه مي‌گويند سياسي نظريات و
و دولت به نسبت آن ، با مخالف يا و باشند قدرت صاحب و واجد
.مي‌كنند اتخاذ حكومت
را كتابهايي فهرست‌وار شكلي به نويسنده بخش اين ادامه در
وزارت ، ملوك ، آداب همانند سياست مختلف زمينه‌هاي در كه
اسلامي دانشمندان و علما توسط رهبري و فرماندهي نظارت ،
به.است داده قرار مختصر تحليل و بررسي مورد شده نوشته
خلفا و حكام به كمك كتابها ، اين عمده هدف نويسنده اعتقاد
آنان بازداشتن در اندرزهايي همراه به دولت امور اداره در
.است خطاهايشان از
معارف گروه
:سياسي عمل و سياسي فقه
مسائل به مربوط شرعي احكام مجموعه عنوان به سياسي فقه
تعريف خارجي روابط و دولت اداره حكومت ، همچون سياسي
سنت‌هاي و عرفها و اسلام فقه منابع از احكام اين.مي‌شود
پذيرفته اسلامي دولت در تدريج به كه اسلامي اصول با موافق
.مي‌شود استنباط شده ،
:گفته‌است موضوع اين تعريف خصوص در خلاف استادعبدالوهاب
اموردولت اداره به مربوط آنچه از شرعي سياست علم در
بحث اسلام اصول با موافق نظام و قوانين همچون است ، اسلامي
شرع سوي از خاصي دليل تدبير هر درباره كه هرچند مي‌شود
(1).باشد نشده اقامه
انديشه خصوص در كه تاليفاتي بر فقه‌سياسي عنوان همچنين
كلي‌اسلامي احكام از شرعي چارچوب در دولت و حكومت سياسي ،
.مي‌شود اطلاق نيز باشد ، درآمده تحرير رشته به و گرفته نشات
از پرهيز خاطر به پژوهش ، اين در اسلامي براصول تاكيد
و مورخين از بسياري كه است تاريخي پديده آن به شدن گرفتار
رغم به و پادشاهان و خلفاء روش شرعي ظاهر اعتبار به فقها
مبتلاء بدان اسلام شرعي احكام با روشها و شيوه‌ها اين مخالفت
.شدند
و ديدگاهها فعاليتها ، مجموع سياسي عمل از منظور اما
بر كه اين از اعم گروهها ، يا افراد كه است سياسي نظريات
وحكومت دولت به نسبت آن ، با مخالف يا و باشند قدرت سر
.مي‌كنند اتخاذ
:ابتدايي دوران -سياسي فقه
اسلامي دولت اوليه دوران در جداگانه صورت به سياسي فقه
فقه اصطلاحات و واژه‌ها داشت وجود آنچه بلكه نشد ، تدوين
.بود شده وارد اسلامي كلي احكام ضمن در كه بود سياسي
جنگ ، جهاد ، احكام ما پيشين فقهاي كتابهاي در بنابراين
حدود و جمعه نماز حج ، به مربوط احكام كنار در را ذمه اهل
و كرد پيشرفت سياسي فقه دوران اين از پس.مي‌كنيم ملاحظه
و اقتصادي مسائل مورد در كتابهايي نوشتن به شروع فقها
ناميده اسم‌خراج به يا كتابها از دسته اين.كردند مالي
يحيي كتابالخراج و قاضي ابويوسف كتابالخراج مثل مي‌شد
كتابالمسائل يا و بودند سنت اهل فقهاي از كه آدم ابن
فقها كتابهاي نيز گاهي.شيعه فقهاي از كركي محقق الخراجيه
مثل مي‌شد ناميده مالي‌اموال و اقتصادي مسائل زمينه در
.ابوعبيد كتابالاموال
مطالبي نيز سياست علم مختلف جنبه‌هاي مورد در فقها
كه مي‌شود تقسيم مختلفي فروع به علم‌سياست زيرا نوشتند ،
ملكاتي و اخلاق شناخت يعني ملوك ، آداب فروع اين اولين
آن به بايد دولتشان امور اداره براي پادشاهان كه است
آن موضوع كه است وزارت آداب علم دوم فرع.شوند آراسته
از سوم بخش.مي‌باشد وزارت مقررات و قوانين و وزراء اوصاف
بر نظارت آن وظيفه كه است (حسبه يا) احتساب علم سياست علم
مقرر اصطلاحا يا شرعا كه قوانيني اجراي و شهروندان امور
از بخش آخرين اما.است محتسب وظيفه امر اين.مي‌باشد شده
(2).مي‌باشد ارتش رهبري و فرماندهي علم سياست علم
رشته به كشور و شهر امور درباره كه فقها تاليفات از برخي
:است زير شرح به درآمده تحرير
محمدبن اثر الحسبه احكام في القربه كتابمعالم -1
(3).اخوه ابن به معروف القرشي احمد محمدبن
.تيميه ابن الاسلام في كتابالحسبه -2
كه شده نگاشته زيادي بسيار كتابهاي ملكوك آداب زمينه در
:از عبارتند آنها از بعضي
.(قمري هجري سال 215) مدائني السلطان كتابآداب -3
.خاقان فتح‌بن كتاباخلاق‌الملوك -4
.التغلبي الحارث محمدبن الملوك كتاباخلاق -5
.جاحظ به منسوب الملوك في‌اخلاق كتابالتاج -6
.والوزيرالمعين المصلح كتابالملك -7
(طيفور) طاهر ابي احمدبن والسياسه المملكه كتابتدبير -8
.(قمري سال 280)
.جوزي ابن اثر الخلفاء و مواعظالملوك في كتابالشفاء -9
(قمري هجري سال 520) طرطوشي الملوك كتابسراج -10
(قمري هجري 505) غزالي الملوك كتابنصيحه -11
(ميلادي 804) شيباني حسن محمدبن كتابالسير -12
ابن اثر الوزاره نال من الي كتابالاشاره -13
(قمري هجري 542)الصيرفي منجب
به شده چاپ سياسه‌الملك و الوزاره كتابقوانين -14
الوزير نام‌ادب
ابوالحسن از آخر كتاب دو اين.الملوك كتابنصيحه و -15
و پادشاه بحث‌اخلاق به او الملوك كتابنصيحه.است الماوردي
موضوع وهمچنين باشد آراسته آنها به او بايد كه فضائلي
مسائلي به ماوردياست پرداخته دولت اداره به مربوط مسائل
اين كه پرداخته انحلال‌دولت عوامل عنوان به سياسي انديشه در
:بازمي‌گردد دوعامل به مسائل
نالايق وليعهد توسط قدرت گرفتن بدست پديده اول ، عامل
از بعد جامعه امور اداره تا شده باعث نسبتش كه است
نقد از پادشاهان ترس ديگري و گيرد برعهده را قبلي پادشاه
دورو ، انسانهاي به آنها نزديكي باعث كه است وانتقادسياسي
اين.مي‌شود نصيحت‌كنندگان از ودوري‌شان چاپلوس و منافق
مسئله همچون امروزي مشكلات و مسائل همچنين كتابماوردي
گونه‌اي به داده قرار بررسي مورد نيز را دولتي بوروكراسي
خود كارمندان شدن زياد از مي‌كند توصيه پادشاه كه‌به
دستگاههاي برعملكرد آنها شدن زياد زيرا جلوگيري‌نمايد
(4).مي‌گذارد سوء حكومتي‌تاثير
تاليف سياسه‌الملوك في السلوك كتابواسطه -16
تا 788 سالهاي 753 بين كه ابوحمو يوسف بن موسي السلطان
مي‌رسد نظر به كه آن‌گونه.كرد حكومت الجزاير قمري‌بر هجري
تاليف لايق را او كه بوده بالا فرهنگ با شخص‌پادشاهي اين
را خود شخصي تجارب يادشده كتاب در او.است كرده اين‌كتاب
وپيروي كرده گردآوري حكومتي سياست از نمونه‌هايي عنوان به
(5).است دانسته لازم فرزندش بر را آنها از
والدول السلطانيه الاداب في كتابالفخري -17
به معروف طباطباالعلوي علي‌بن محمدبن تاليف الاسلاميه
كه است مشهوري مورخ او.(قمري هجري سال 709) ابن‌طقطقي
ابن.داشت برعهده را وكربلا نجف حله ، در دانشجويان سرپرستي
را قضاوت منصب عيسي‌بن‌ابراهيم امير دردوران همچنين طقطقي
بخش خود كتاب مقدمه در او.است داشته دراختيار موصل در
امير اين علم و كرم فضائل ، مناقب ، ذكر به را نسبتاطولاني
كرده ذكر او براي درازي و طولاني القاب و داده اختصاص
سو هر از يافتم سكنا موصل در كه مي‌گويدهنگامي كه به‌نحوي
كه شنيديم فضائل جوشان چشمه درباره نظر هر با كس وهر
بزرگ ، پادشاه خدمتگزار مولاي -آن امير -آن صاحببزرگ
و حكام كريم‌ترين پادشاهان ، بزرگترين و بافضيلت‌ترين
كه ويژگيهايي دارنده دين ، و ملت فخر و آنها باحلم‌ترين
شكايت آن اعمال از آزادي فرد هيچ داشت را آن اگرزمان
فضائل كه عيسايي..نمي‌رسيد ضرري آن از كس هيچ به نمي‌كردو
حالي در و...داد گسترش را خوب روشهاي و كرد زنده مرده‌را
مرتبه پائين‌ترين در آنها كه كرد دفاع و حمايت ازآزادگان
را آنان دستهاي و بودند كمترين نيز تعداد لحاظ واز
پرچم و..كرد سربلندي و سرفرازي از پر خود بابخششهاي
ابراهيم عيسي‌ابن او برافراشت پادشاهي قله اوج بر كرم‌را
(6).دهد عزت را او پيروزي خداوند است‌كه
تا گرفتم تصميم:مي‌نويسد كتاب اين تاليف علت خصوص در وي
يادگاري كتاب اين تا كنم خدمت امير به كتاب اين تاليف با
هر آن بوسيله كه باشد او نزد من براي يادگاري و او براي
ياد شدم‌مرا دور او قلمرو از يا و غايب حضورش از كه زمان
(7).كند
در او اغراق مي‌شود وارد طقطقي ابن بر كه انتقاداتي از
موقعيت و جايگاه با متناسب كه امري يعني امير ثناي مدح‌و
.مي‌باشد نيست ، او شهرت و
دو شامل الاسلاميه والدول السلطانيه في‌الاداب كتابالفخري
و سلطاني امور درباره كتاب اين اول فصل در:است فصل
با او ورفتار پادشاه اخلاق و قدرت ومسائل پادشاهي سياستهاي
خلاصه‌اي رامي‌توان كتاب اين دوم فصلميشود بحث رعيتش
خلفاي دولت شروع‌آن كه كرد تلقي اسلامي دولتهاي از تاريخي
بررسي مورد را عباسي و اموي دولتهاي سپس و است راشدين
آل‌بويه ، همچون‌دولت دولتها ساير به همچنين و مي‌دهد قرار
كتاب ، اين در.مي‌پردازد نيز مصر در فاطمي دولت سلجوقيان ،
اتفاق اين‌دولتها در كه نظامي و سياسي رويدادهاي مهم‌ترين
كه خبرهايي و مهم‌است امير براي دانستنش آنچه و افتاده
گرفته قرار بررسي رسيده‌مورد او به زودگذر دولتهاي درباره
عبارت‌شرح با بررسي‌رويدادسياسي در نويسنده اين سخن.است
.مي‌شود آغاز.اختصار شكل به آن كيفيت
:حكومت و سياست
طي دولت ، اداره و عمومي سياست مسائل درباره فقهاء
آورده‌اند در تحرير رشته به را زيادي كتابهاي دوران‌گذشته
و بابها در را امور و مسائل اين به متعلق واحكام‌شرعي
مي‌توان را آن كه طوري به.كرده‌اند تدوين فصلهاي‌مختلف
امور كه كرد تلقي اساسي قانون تدوين براي تلاشهاي‌اوليه
يك هر وظائف و اختيارات صلاحيتها ، و مي‌كند راتنظيم جامعه
.مي‌نمايد مشخص را قضائيه و مجريه دوقوه از
- مدت دراز برنامه‌هاي تا كرده‌اند سعي كتابها اين
كشور اداره چگونگي براي -دقيق جزئيات با احيانا و
حقوق و زمان آن در موجود حكومتي دستگاههاي با برخورد و
را جنگ زمان در چه و صلح زمان در چه مردم ووظائف
واندرزها ، پند بردارنده در همچنين كتابها اين.ترسيم‌كنند
از برخي حتي.است تصميم‌گيرندگان براي مهم موعظه‌هاي اوامرو
وپيگيري مشكلات حل براي خودشان شخصي كارشناسيهاي از فقهاء
.جسته‌اند سود جامعه مسائل و رويدادها
اداره در وخلفا پادشاهان به كمك كتابها اين از هدف
كمك هدف اين به كه نصيحتهايي اضافه به دولت امور
شمس‌الدين محمدمهدي مثل فقها از برخي و.است مي‌كند ،
به اداري فقه بحث مسلمان فقهاي بحثهاي در:است معتقد
درباره بحث به فقها اين كه اموري ساير در فقهي شيوه‌بحثهاي
درباره كه بحثهايي آن و.ندارد وجود گماشته‌اند ، آن‌همت
در يعلي ابي و ماوردي بحثهاي قبيل از -آمده اداره‌امور
در مرسوم مفهوم به اداري فقه نمي‌توان را احكام‌السلطانيه
درباره نظريه‌پردازي آنها بلكه كرد ، تلقي بحث‌فقهي
فقهي تبيين يا توجيه براي تلاشهايي با همراه واقعيت‌موجود
- انديشه‌هاي از متاثر ديدگاههاي با كه است واقعيت آن
.است گشته همراه باشد بايد كه گونه آن -مدينه‌فاضله
پانوشتها
به ص 52 في‌الاسلام ، السياسي النظام القرشي ، شريف باقر -1
اثر الاسلاميه الدوله نظام و الشرعيه السياسه كتاب از نقل
.خلاف عبدالواهاب
الطبيعه) ص 105 الاسلاميه ، في‌السياسيه هادي‌العلوي ، -2
.(بوداپست والنشر للصحافه صحاري الثانيه ،
.ص 31 اسلام ، سياسي فقه شكوري ، ابوالفضل -3
.ص 125 سابق ، منبع هادي‌العلوي ، -4
.ص 130 منبع ، همان -5
والدول السلطانيه الاداب في الفخري ابن‌الطقطقي ، -6
.(الرضي الشريف منشورات) و 9 ص 8 الاسلاميه ،
.ص 13.منبع همان -7
|
