و تاريخ در
پژوهش طولاني راه
تشيع آيين
و تشيع دايرتالمعارف اخير منطبعات به انتقادي نگاهي
عليهم‌السلام معصوم چهارده زندگي
رضوي مسعود سيد
زمره در..فرهنگنامه‌هاو و فرهنگها يا دائره‌المعارف
.مي‌شوند محسوب كشوري هر فرهنگي اول درجه مراجع و آثار
در بنيادين منابع و منابع بنياد را آنها مي‌توان واقع در
گروهي هفدهم ، قرن در كه زماني از.داشت محسوب جديد دوران
اهتمام دايرتالمعارف تاليف به "ديدرو دني" زعامت به
عموميت وخصلت علوم وحدت بر دايرتالمعارف اصحاب و ورزيده
زمان ، اين تا كردند ، تاكيد داشت پي در را دانش رونق كه آن
جمع عنوان اين ذيل كه آمده پديد آثار و فرهنگها بسياري
اين به.است فرهنگ عمومي نيازهاي به پاسخي و مي‌آيد
مرجع آثار شمار در دايرتالمعارفها كه گفت مي‌توان ترتيب ،
جهت به بلكه پايان ، تا آغاز از مطالعه براي نه و هستند
و ابهامات از بسياري ايضاح و نكات برخي فهم در تحصيل
داده قرار ارجاع و رجوع مورد پژوهشي دقايق افزايش
.مي‌شوند
سابقه‌اي نويسي دائرتالمعارف و نگاري فرهنگ ما كشور در
فراوان ، خيز و افت با اخير سالهاي در اما دارد ، طولاني بس
فراهم تخصصي و عمومي دائرتالمعارف چندين تهيه طرح
مشكلات از يكي.است شده نهاده آن بناي سنگ و گرديده
ناتمام رامي‌توان ايران معاصر فرهنگهاي و دائرتالمعارفها
كه دارد وجود تمام نيمه كار چندين دانست ، آنها ماندن
دائرتالمعارف"نظير ديگر برخي و مانده جاي بر همچنان
.است رسيده راه پايان به زحمت به "مصاحب
دائرتالمعارف نام به موءسسه چند ظهور اوصاف ، اين با
"اسلامي بزرگ دائرتالمعارف" نخستين مجلات ظهور و اسلامي
كه است خوشايند بسيار امري ،"تشيع دائرتالمعارف" و
فارسي زبان در را وزين مرجع چند به حصول اميد مي‌تواند
با كه است ويژه اثري اولي مرجع ، دو اين از.بارورسازد
و است همراه ايران متفكران و پژوهندگان ممتازترين نام
پر و خوشنام محققان از برخي و دارد تشيع به اختصاص دومي
اين.دارند اشتغال آن پديدآوردن به انديشه صاحب و كار
از بسياري زيرا است ، ويژه نيازي پاسخگوي راستي به اثر ،
سني و تازي فرهنگ استيلاي دليل به شيعي و ايراني منابع
كمتر و مانده مغفول آنها به بيشتر توجه و اسلام جهان بر
بر متكي اثري به ارجاع امكان حال ، .بوده‌اند رجوع مورد
فقهي و كلامي و تاريخي ديدگاههاي از متخذ و منابع اين
كه تاكنون الانصاف و الحق و است تدوين دست در مذهب اين
بوده مناسب و مفيد اثري شده ، بازار روانه آن از مجلد هفت
.است
دائرتالمعارفها درباره ما بحث مقدمه ، اين عليرغم اما
همين منطبعات از مستقل كتابي درباره بلكه نيست ،
و شده منتشر و تدوين آن ضمن در كه است تشيع دائرتالمعارف
!نيست بسيار فوايد از خالي آن خواندن
دو دارد ، اطلاع راقم كه آنجا تا تشيع ، دائرتالمعارف
كرده منتشر تشيع تاريخ و فرهنگ و ماهيت درباب عمومي كتاب
فرد به منحصر جهاتي از و جالب بسيار اثري كه اولي.است
"تاريخ و مذهب فرهنگ ، در سيري تشيع ، " عنوان با بود ،
تاريخي ، پديده يك مذهب ، يك عنوان به تشيع و گرديد منتشر
دين گسترش در اصلي منبع يك و سياسي ، گرايش يك فرهنگ ، يك
آن اصلي ويژگي.بود گرفته قرار توجه و تحليل مورد اسلام
طرح در نوگرايي و دقت "دوما و اختصار و ايجاز "اولا اثر ،
اين از دقيقتر و شاملتر اثري مي‌رسد نظر به.بود مطالب
فكري تحولات و اخير روزگار به آن مباحث دامنه كه كتاب
چند هر نمي‌شود ، ديده شود ، كشيده نيز ما به نزديك سالهاي
طباطبايي محمدحسين علامه اثر "اسلام در شيعه"مانند آثاري
.دارد بيشتري معروفيت هم هنوز نصر ، مقدمه‌دكتر با و
آن و شده بازار روانه قبلي اثر تكميل در كه كتاب دومين
عنوان با باشد ، معاصران نيازهاي پاسخگوي مي‌تواند هم
زندگي دربردارنده كه يافته انتشار "راستان راه"
اثر چند كه ميدانيماست "السلام عليهم معصوم چهارده"
شده نگاشته پارسي زبان به معصوم چهارده زندگي تاريخ در
مفصل كتاب جمله از است ، بوده فن اهل رجوع مورد تاكنون كه
آقاي حجيم كتاب نيز و فاضل جواد مرحوم جلدي چهارده و
درباره نيز فراواني نگاريهاي تك اين بر علاوه.عمادزاده
درباره همه از بيشتر كه شده نوشته عليهم‌السلام معصومين
داراي يك هر و بوده (ع)حسين امام سپس و (ع)علي امام
بنشينيم قضاوت به عدالت با اگر اما.هستند امتيازاتي
آثار آن "اولا.بگيريم ناديده را نكته دو يكي نمي‌توانيم
آمده پديد خاص نويسنده‌اي همت به و بوده فردي تلاش محصول
يك جنبه‌هاي همه نمي‌تواند نويسنده يك نظر ، اين از.است
مطالب همچنين.بكاود را متعدد موضوعات با مفصل تاريخ
ويژه به - آنها ضمن در بسياري مجعولات "بعضا و غيرمستند
در بايد كه مي‌خورد چشم به -عمادزاده و فاضل مرحوم اثر
و حجيم "غالبا مسائل ، اين بر افزونكرد نظر تجديد آنها
مناسب هم آنها تدوين كيفيت و نثر و طولاني‌اند بسيار
"سطوح"فارسي زبان.نيست جديد نسل و معاصر خوانندگان احوال
اثر برآن ويژه‌اي "زمان در" تحولات نيز و دارد مختلفي
سطح و خاص مخاطب مي‌بايد دو هر اين به توجه با كه نهاده
را اثري و كرد لحاظ را زبان در زمان تحولات و او ، فرهنگ
.آورد پديد
پيراسته ملخصي اينكه اول.دارد امتياز چند "راستان راه"
در را شيعه پيشوايان منابع و آراء و حيات مسائل امهات در
و مناسب بسيار منابع به متكي اينكه دوم.مي‌نهد دسترس
را آن متخصصي و متعدد موءلفان اينكه سوم.است اولي درجه
عين در و دانشورانه ، و خوب نثر اينكه چهارم.نگاشته‌اند
عامه و مفيد را علم دارداهل مرسلي و پيراسته حال
مستقيم مرجعي اينكه بالاخره و است خوشايند را خوانندگان
و پژوهشگران بعدي مطالعات براي زوائد فاقد و كوتاه و
مي‌باشد خود موضوع در منابع و مطالب و مسائل اهم يادآوري
آمده پديد مطمئن منابع پرتو در و شيعه مورخان نگاه از و
.است
توجه مورد بسيار اثر اين كه مي‌رود اميد اوصاف ، اين با
فرهنگ به علاقه‌مندان از بسياري آن ، طريق از و گيرد قرار
و نامطمئن منابع به رجوع جاي به تشيع ، تاريخ و ارزشها و
اينجا در است ، بيگانه زمانه روح با كه ضعيف "احتمالا
.كنند تجربه و بخوانند را زوائد از خالي و متقن مطالبي
كه دارد وجود كتاب اين در ضعف نقاط و نقايص برخي اما
تجربه زيرا شود ، آن حال به فكري بعدي چاپهاي براي بايد
مي‌شود تضمين هنگامي خوب كتاب يك موفقيتهاي كه كرده ثابت
به انتقادها اين.باشد جمع آن در صحت شرايط مجموعه كه
:مي‌شود وذكر درج اينجا در اميد همين
اثر ، متن در نه دقيق ، مشخصات با كتاب مراجع و منابع -1
.است ذكرنشده كتاب انتهاي در نه و فصل هر پايان در نه
نويسنده و كتاب نام -فصول پايان در "بعضا و -متن در تنها
.نيست كوچكي عيب و مشكل اين.است شده ذكر ارجاعات صفحه و
هم تشيع دائرتالمعارف اول جلد مقدمه كه‌به هنگامي ما
.يابيم مي را نقيصه اين مي‌كنيم رجوع
به "الف" حرف خاتمه كه دوم مجلد پايان در متاسفانه اما
پايان تا.نيست تفصيلي منابع از اثري است ، "ايهام" واژه
سيري تشيع ، " كتاب پايان در تنها.نيست خبري هم ششم جلد
مذكور منابع از كتاب آن به مربوط گزيده‌اي ،"...فرهنگ در
.است شده ارائه دقيق مشخصات و است
براي اگر متن ، ضمن در منابع ذكر براين ، علاوه
تاريخ در مستقل كتابي براي است بجا و مناسب دائرتالمعارف
پايان به پانوشتهايي مي‌بايد.نيست مناسب "ابدا تشيع ،
اين به و مي‌شد داده صفحه ذيل يا فصل پايان يا كتاب
.مي‌گرفت قرار خواننده اختيار در منقح متني ترتيب
ضمن در اضافات و منابع اين با برخورد در عادي خواننده
هم متخصص خواننده و مي‌رود در به دستش از كلام رشته متن ،
.برد نخواهد بهره‌اي
همگون باشد ، درست فوق صورت به هم اگر منابع ، به ارجاع -2
هر گاهي كتاب ، نام گاهي موءلف ، نام گاهينيست پيراسته و
به سخت عادي خواننده نيز مواقع برخي در.است آمده دو
نفر دو دارد ، طبري به اشاره كه آنجا "مثلا.مي‌افتد زحمت
محمدبن جعفر ابو":دو اين از يكي.دارند وجود نام اين به
يا 225310 224) آملي طبري غالب كثيربن بن يزيد جريربن
ابوجعفر:ديگري و است معروف تفسير و تاريخ صاحب ،(ق-ه
محققان از) صغير طبري به معروف طبري ، رستم جريربن محمدبن
گاهي متن ، ضمن در."الامامه دلائل" كتاب صاحب (چهارم قرن
شيعه مورخان گاه ، و مي‌گويند ، سني موءلفان مي‌گويد
كتاب ، نام كه آنجاهست طبري مورد دو هر در و.مي‌گويند
مشكل حدي تا آمده ، "الامامه دلائل" ،"طبري تاريخ" "مثلا
صفحات نظير) اينصورت غير در اما ،(ص 201 نظير) مي‌شود حل
بر حمل است ممكن عادي خواننده (و 230 و 222 و 218 215
فقدان به توجه با اشكال اين.نمايد متن اشتباه و تساهل
به منحصر و است محتمل كتاب پايان در تفصيلي مرجع‌شناسي
.نيست هم طبري مورد
هم را نكته اين مي‌توان شد ، مطرح منابع مسئله كه حالا -3
در دارد ، اختصاص (ص)پيامبر به كه اول مقاله در كه گفت
و (..سيرو و تواريخ از) قديمه مهم و معتبر منابع كنار
اثر پيامبراسلام تاريخ نظير) معاصر مهم منابع نيز
مجعولي منبع از استفاده ،(گرجي دكتر و آيتي شادروان
كنستانتين اثر "شناخت بايد نو از كه پيامبري محمد" همچون
كاري منصوري ، ذبيح‌الله مرحوم ترجمه و گيورگيو ويرژيل
آقاي كه است خطايي آشكارترين اين و است غيرعلمي و نادرست
برخي بر افزون شده ، مرتكب اول مقاله موءلف اشكوري يوسفي
از.امروزين و سياسي تعلقات و نگرش از متخذ نظرهاي اظهار
ابعاد و عمق و اعتبار ، و اهميت راستي به منظر ، همين
پيش از بيشتر گرجي استاد تلاشهاي و آيتي مرحوم پژوهش
.مي‌شود مشخص
وجود متن در ويرايشي و مطبعي اغلاط مورد چهل از بيش -4
غريب چندان ايران در كتاب و نشر عالم در اگرچه كه دارد
صاحب لابد كه دايرتالمعارف همچون موءسسه‌اي از اما نيست ،
چنين نبايد است پردازش و ويرايش و تصحيح در عده و "عده"
در غلطها ، اين از نمونه يك.برنياورد دم و ديد را چيزي
نخستين را (ع)علي حكومت پنجم ، سطر در كه است صفحه 154
مردم" آنكه حال كرده ، ذكر اسلام در "سالاري مرد" تجربه
!است درست "سالاري
در گاه موءلف نام ذكر ويرايشي ، غلطهاي ديگر جمله از -5
;مقاله‌هاست ابتداي در فقط گاه و انتها در نيز و ابتدا
!بود كافي ابتدا در فقط مجموع در
مقاله آنكه 11 حال و مفصل‌اند ، "نسبتا اول مقاله سه -6
عليرغم.است كوتاه يادداشتي گاه و موجز بسيار پسين ،
مقالات اصل و اصالت و شده مقدمه در كه توجيهي و تعليل
حفظ را فريدوني مشايخ و خويي زرياب استادان مرحومان
استفاده براي و مستقل صورت به را كتاب اين چون كرده‌اند ،
زمينه در خاص كتابي حال عين در و كرده‌اند تمهيد عموم
تدارك متناسبتر مقاله‌ها تفصيل مي‌بايد است تشيع تاريخ
ششم امام كربلا ، واقعه و حسين امام مورد در حداقل.مي‌شد
بسط را مطلب مي‌توانستند رضا امام و فكري تحولات و
و غيبت بعد ما وقايع در تكمله‌اي همچنانكه.دهند بيشتري
اوليه ، قرون به مربوط مسائل و منابع و علما عصر در
.كند نزديك كمال به را كتاب مي‌توانست
مي‌بايد صورت هر در و است فارسي دائرتالمعارف اين -7
ترجمه اين بنابر كند ، استفاده آن از زبان فارسي خواننده
بويژه مقالات متن در.بود ضروري بسيار عربي عبارات
تازي عبارات از هيچيك (س)فاطمه حضرت و "(ع)علي زندگي"
برطبق شايد نشده ، ترجمه كه احاديثي و آيات.نشده ترجمه
با نهج‌البلاغه و قرآن و بوده چنين سنتي و عادت
حتي و -عادي خواننده اما.است دسترس در متعدد ترجمه‌هاي
امام و عربي ابن شعرهاي مصرع ترجمه 8 بايد كجا از -متخصص
...را صفحه 224 در ابوطالب شعر همچنين.بيابد را شافعي
هم نكاتي شكلي ، و صوري "غالبا ايرادات اين از پس اما -8
متن در -"تناقض" اصطلاح به يا -روايات اختلاف باب در
كه محدود حجم با كتابي در.بگوييم مختلف صفحات در كتاب
و مسائل عصاره و شده پرهيز اطناب از "عامدا "عالما
در تاريخي رويداد يك كه نيست روا شده ، آورده موضوعات
بود لازم.گردد ذكر اختلاف به نخست ، صفحه از 150 كمتر
مطمئن و رايج ديدگاه يك برمبناي و يكدست را كتاب
اين شواهد از برخي.مي‌نمودند عرضه آنگاه و مي‌پيراستند
:است چنين تناقضات
به كه ابوطالب فرزندان سرپرستي موضوع در صفحه 116 ، در -
به مساعدت در همتي بني‌هاشم مردان و آمده دچار تنگدستي
در ابوطالب با را تصميم اين چون":شده نوشته نمودند ، وي
ديگر فرزندان و بگذاريد برمن را عقيل:گفت گذاشتند ، ميان
(ص)محمد و را جعفر حمزه برداشت ، را طالب عباس.ببريد را
برگزيده من براي را او خدا كه برگزيدم را كسي من:گفت
(را عليه‌السلام علي يعني) ".است
را عقيل...":است آمده چنين صفحه 14 در موضوع همين اما
"...(ص)محمد را (ع)علي و برد خانه به عباس
احد جنگ در كه "...الاعلي لافتي" معروف روايت مورد در -
مني انه":فرمود پيامبر..:گويد صفحه 43 در داد ، روي
آنگاه."دوتن شما از نيز من":گفت جبرئيل و "وانامنه
و -ذوالفقار الا لاسيف":برخواند كه شد شنيده صدايي
در اما ،(.داد آوا چنين جبرئيل يعني كه) ".علي الا لافتي
:گفت و داد ندا پيامبر روز آن در هم":گويد صفحه 123 ،
پيغمبر شمشير به و "الاذوالفقار لاسيف و الاعلي لافتي"
از نيز خندق جنگ روز در را سخن اين...مي‌گفتند ذوالفقار
"...كرده‌اند نقل پيامبر
با پيامبر":مي‌نويسد صفحه 66 در حنين جنگ موضوع در -
(مكه از هزار دو و مدينه سپاه هزار ده) سپاهي هزار دوازده
صفحه 128 در اما "كرد حركت هوازن سپاه‌گران سوي به ،
رفت ، جنگشان به سپاهي هزار ده با خدا رسول":است آورده
".شد زده شبيخون اسلام سپاه به حنين نام به جايي در ليكن
***
مگر نيست نقص از خالي البته كاري هيچ اينكه ، سخن كوتاه
:گفته‌اند كه ازينروست هم عزوجل ، خداوند بي‌همانند ذات
ارجمند و مشكور سعي لذا.است بي‌عيب نكرده كار تنها
كتاب نقد.ستود بايد بسيار را تشيع دائرتالمعارف اصحاب
همه در تذكري نيز و آن اعتبار و ارزش دليل به نيز مزبور
پژوهشهاي باب در موءلفان و موءسسات ديگر كه است كارهايي
ما كشور در روزي بالاخره.دهند قرار مدنظر مي‌بايد خود
عقربه‌هاي حركت همچون علمي ، دقت و وسواس مي‌بايد نيز
طاقت‌سوز و سخت چه اگر كار اينگيرد قرار مدنظر ساعت ،
دو اين حاضر حال در.است افروز عاقبت و لازم "حقيقتا اما
جمع و ملخص‌ترين ،"راستان راه" و "تشيع" يعني كتاب ،
رفع با.است آن تاريخ و تشيع شناخت در مجموعه وجورترين
به آن ترجمه به مي‌توان مجموعه ، اين بهكرد و نقيصه‌ها
نيز شيعيان غير براي مفيد ماخذي ارائه و زبانهاي‌ديگر
والسلام.بود اميدوار و چشم‌داشت
|
