مشروطيت انقلاب عوامل‌ناكامي و ها زمينه
ش.ه 13041299
:اشاره
مجموعه‌اي پيامد ايران سياسي صحنه در ميرپنج رضاخان حضور
مشروطيت نهضت براي را دگرگونه‌اي سرنوشت كه بود رخدادها
اين شكل‌گيري در كه خارجي و داخلي عوامل.زد رقم
وي سلطنت تا ش. -ه سال 1299 در كودتا آغاز از قدرت‌يابي
تحليلگران ميان در تاكنون گرفت ، شكل ش -ه سال 1304 در
.است گرديده تفسير مختلفي به‌گونه‌هاي خارجي و داخلي
انجام پژوهش‌هاي كلي مشتركات از خارجي عنصر نقش به توجه
تحليل از ديگر شرايط دارد تلاش بررسي اين ليكن است شده
نحوه از تحليل و ترسيم را رضاخان قدرت‌يابي پيرامون
.كند ارائه ايران سياسي عرصه در وي قدرت‌يابي
انديشه و فرهنگ گروه
نيروهاي ساير و مشروطه‌طلبان تجددخواه ، روشنفكران
انجام به‌منظور مركزي قدرت يك استقرار خواستار اجتماعي
كودتا اعلاميه‌هاي نخستين در كه اصلاحاتي.بودند اصلاحات
روند مي‌رسد بهنظربود شده ياد آن از منبعث دولت و
قدرت يك استقرار در خارجي نيروهاي درخواست‌هاي نوسازي
روسيه سوسياليستي قدرت نفوذ از جلوگيري به‌منظور متمركز
درخواست با غربگرا شده نوسازي جامعه يك ضرورت و شوروي
به دستيابي جهت مشروطه‌خواهان و روشنفكران نيروهاي‌داخلي
ضرورت لذا (1).دارد همخواني اقتصادي و اجتماعي نوسازي
نظامي چنين استقرار در مشروطه دولت‌هاي ناكامي‌هاي دارد
.شود تحليل نوسازي روند بي‌سرانجامي و بررسي
و سياسي فرض‌هاي بر كه مشروطيت نهضت پيروزي دنبال به
و امكانات وجود عدم به‌علت بود استوار خاصي اقتصادي
گروههاي چون:اقتصادي و سياسي اجتماعي ، زيرساخت‌هاي
سنتي ساختار و اقتصادي بانفوذ جريانهاي و سياسي قدرتمند
جديد روشنفكر طبقه يك وجود عدم و ايران جامعه در موجود
ضعف و تجاري -بورژوازي اجتماعي مناسبات از منبعث قدرتمند
قدرت به انتصاب و تيولداري از ناشي زمينداري نظام ساختار
-اجتماعي مستقل گروههاي شكل‌گيري عدم و شاه بلامنازعه
در نااستواري آغاز همان از ايران جامعه درون در اقتصادي
همان‌طوري‌كه و (2)گشت پديدار مشروطيت نهضت روند
پيش‌بيني طالبوف به‌گونه‌اي و اسدآبادي سيدجمال‌الدين
مشروطيت‌نگرديده ، پذيرش آماده هنوز ايران جامعه مي‌كردند ،
عناصري و تجار روشنفكران ، روحانيون ، شركت با رخداد اين
نهضت دروني نهضت اين.شد پديدار كشور ديوانسالاري از
و مجلس مجلس ، و دولت ميان منازعات در مراتب به مشروطيت
اين بر.شد نمودار يكديگر با احزاب و احزاب و مجلس شاه ،
روند در خارجي نيروهاي گسترده دخالت‌هاي مي‌بايست عوامل
نقش كشاكش‌ها در خويش نوبه به كه افزود را مشروطيت
مقطع در كشور ساختار دروني ضعفكردند ايفا را درخوري
انديشه‌هاي و طرحها اجراي جهت ايران نوسازي دوم
نوسازي و اصلاحات انجام براي جديد رويكرد سبب نوگرايانه
;شد بالا از قدرت اعمال و نظاميان قدرت به اتكاء با
شرقي كشورهاي از تعدادي بلكه ايران‌نبود مختص كه رويكردي
(3).بودند كرده تجربه را روند اين اروپايي حتي و
-نايبالسلطنه استبداد از دوراني دوم مجلس انحلال از پس
در كه دگرگوني‌ها اين روند در.گشت شروع -ناصرالملك
-مي‌گرفت صورت اقتصادي -اجتماعي جديد نظام ايجاد راستاي
جديد نظام.گذاشت برجاي شديدي آثار كه شد وارد سكته‌هايي
داشت خود در را گذشته نامطلوب ويژگي‌هاي از بسياري
سرانجام به را كارها همه نتوانسته‌بود اينكه بر "مضافا
باقي نيمه‌تمام كارها همه "تقريبا جهت اين به و رساند
مشروطيت نهضت برآمده درخواست‌هاي و آرمانها و ماند
در امر همين و بود مانده باقي برجاي سرخورده همچنان
مناطق استقلال.بود موءثر پيش از بيش اوضاع نابساماني
گسترش بود ، منطقه‌اي مبارزات از ناشي كه ايران از مهمي
و مي‌كرد كمك استقلال‌ها اعلام به كه بي‌نظمي و هرج‌ومرج
موءثري به‌مراتبنقش عملكرد اين در نيز خارجي نيروهاي
احزاب و گروهها فعاليت اينكه بر "مضافا (4).نمودند ايفا
را امر اين بودند شكل‌گيري حال در به‌تدريج كه سياسي
سال شعبان در 27 شاه احمد تاجگذاري (5).مي‌زدند دامن
به‌تدريج اول جنگ‌جهاني با آن همزماني و ق. -ه 1332
گشايش سوم مجلس اثنا اين در هرچند.داد برباد را اميدها
به ايران تقسيم و ايران داخل به جنگ گسترش ليكن يافت ،
پيشروي و جنوب و شمال در بيگانه قدرتهاي نفوذ حوزه‌هاي
دچار زودهنگام بسيار را مجلس قزوين تا روس نيروهاي
كشور غرب نقاط به نمايندگان مهاجرت حركت و كرد تعطيلي
.گرفت شكل
شورش كشور داخل در قدرتمند مركزيت وعدم فعاليت‌ها اين
و بوشهر و آذربايجان ايلام ، كردستان ، در عشاير و ايلات
عمومي ، امنيت انداختن به‌خطر ضمن بيگانه نيروهاي تجاوز
قيام.شد خارجي نيروهاي عليه قيام‌هايي بروز موجب
چاكوتاهي حسن شيخ رهبري به تنگستاني‌ها و چاكوتاهي‌ها
عليه (اميرالاسلام) تنگستاني خصرخان زاير (اسلام سالار)
ش.ه سال 1300 در كه كشور جنوب در انگليسي نيروهاي
(6).شد مشاهده دوره اين در شد سركوب "كاملا
و اميد به ضربه واپسين مي‌توان را اول جهاني جنگ
آخرين "تقريبا و دانست ايرانيان انقلابي آرمانهاي
درخلال مشروطيت نهضت آرمانهاي به دستيابي جهت در تلاش‌ها
ضدانگليسي ، و روس ضد احساسات رشد.گرفت شكل سالها اين
و آلمان -مركزي قدرتهاي كنار در را ازمشروطه‌خواهان بخشي
"عملا دولت جانب از شده اعلام بيطرفي و داد قرار -عثماني
آلمان و عثماني دولت با داخلي نيروهاي همكاري به‌وسيله
را -انگليس و روس -قدرتمند دول دست عمل اين و گرديد نقض
كبير انقلاب وقوع (7).گشود پيش از بيش ايران به‌طرف
بود استقلال كامل نابودي از ايران فريادرس هرچند روسيه
هم از و مرج و هرج مركزي مقتدر دولت فقدان به‌علت ولي
در قدرت خلاء آمدن پديد و حكومت وساختار نهادها گسيختگي
.آورد فراهم را بيشترانگليس نفوذ زمينه منطقه ،
در قوي نظامي ساختار يك ايجاد هدف با كه م قرارداد 1919
خارجي و داخلي عوامل چنين حاصل بود ، گرديده طرح منطقه
يك ايجاد با ارتباط در قراردادي چنين داخلي زمينه.بود
اين پيرامون كه حوادثي و وقايع در بايد را نظامي قدرت
جنبش‌هاي ظهورجست مي‌گشت ايران داخل در سالها
و نوسازي روند از كه مركزي دولت مخالف و محلي اصلاح‌طلب
اعتراض يك در تا مي‌گرديدند آماده بوده سرخورده مشروطه
نشان مشروطه دولت‌هاي حركت روند با را خود مخالفت مهم
نيروهاي دخالت اجتماعي ، امنيت عدم ديگر جانب از.دهند
كه نظامي و سياسي اجتماعي ، حيات شئونات تمامي در بيگانه
اجرايي دستگاه فساد بود ، قرارداد 1919 آن مظهر روشن‌ترين
چنين ترجمان همه و همه مركزي دولت سستي و سياستمداران و
راه‌نجات يك به دستيابي به‌منظور كه بودند فعاليت‌هايي
و نبودند تجزيه‌طلب جنبش‌ها اين هرچند.مي‌گرفت صورت
خود حوزه در كشور ثبات و اقتدار و امنيت ايجاد خواستار
و خراسان گيلان ، در آنها گسترده وقوع ليكن بودند
برداشته ميان از وحدت جهت در را امنيت‌خاطر آذربايجان
(8).بود
نوسازي و اصلاحات يكسري انجام موجب هرچند مشروطيت نهضت
اشاره آنها از برخي به كه پديده‌هايي و عوامل ليكن گرديد
گرديد ، جامعه ساختار تعادل عدم و شدن رو و زير موجب شد
به نسبت فوق‌العاده‌اش فقر و عقبماندگي نه كه كشوري
داشت يابنده‌اي رشد متوسط طبقه نه و بود شده كمتر گذشته
و كودتا شورش ، درگير بود ، شدن صنعتي حال در نه و
برنامه‌ريزي هرگونه امكان و گرديد جنگ و داخلي درگيريهاي
ساختار در و رفته بين از نوسازي و اصلاح براي تلاش و
(9).نداد رخ بارزي تغييرات نيز آن اجتماعي -اقتصادي
و دستي صنايع و كشاورزي به كار نيروي درصد به 90 نزديك
شهري صنايع و دولتي غير و دولتي خدمات تجارت ، به درصد 10
و بود ناچيز بسيار توليدي سرمايه انباشت.داشتند اشتغال
بالاخص تاسيسات و تجهيزات در جديد سرمايه‌گذاريهاي بيشتر
بر كه داخلي سرمايه‌اي كالاهاي محل از بنا و ساختمان
راهها توسعه.مي‌شد تامين بود استوار توليد سنتي روشهاي
ناچيز زيربنايي تسهيلات ساير و بهداشت ارتباطي ، وسايل و
با مقايسه در "صرفا آموزش در سرمايه‌گذاري افزايش و بود
(10).بود بيشتر بخش‌ها ساير
را قدرت ثروتمندان و اشراف مختلف طبقات اجتماع ، صحنه در
اقدامات به دست نيز مركزگريز نيروهاي و داشتند دست در
بود روبه‌رو گسيختگي ازهم خطر با كشورميزدند شرورانه
جنوب و غرب غرب ، شمال شمال ، در خارجي نيروهاي حضور و
جهت در حركتي هر فاقد و كرده تهي درون از را مركزي حكومت
در آنچه و بود آزاديخواهان و روشنفكران موردنظر نوسازي
و طباطبائي سيدضياءالدين توسط كودتا از پس اعلاميه
اجتماعي واقعيات ترسيم‌كننده يافت انتشار ميرپنج رضاخان
(11).داشت گسترده‌اي مخاطبان مردم عامه ميان در كه بود
اقتصادي ، فقر و آشفتگي سياسي ، تضاد ملي ، وحدت فقدان
به‌صورت كه بود مواردي اداري بي‌لياقتي و فساد و ناامني
كليد و بود يافته انعكاس كودتاچيان اعلاميه در روشن
.بود گرديده استوار آن بر كودتا كه بود زمينه‌هايي دريافت
نهضت از پس قدرت‌طلب و نظامي عنصر يك قدرت‌يابي درواقع
بود دستاوردهايي در ناكامي و وضعيت از انعكاسي مشروطيت
ديگر جانب از.بود گرفته شكل پايه آن بر مشروطيت كه
كشمكش‌هاي تمامي عليرغم كشور داخل در مختلف جناح‌هاي
مذهبي رهبران.بودند يافته دست عمومي باور يك به داخلي
را خويش مخالفت و بودند اسلام و مسلمين حريم حفظ خواستار
قدرت يك جانب به رويكرد با زمان آن نابسامان اوضاع با
حتي و بازرگانان و تجار خواسته.ساختند جلوه‌گر متمركز
داشتند اختيار در را اقتصادي منابع كه كساني و زمينداران
و منافع تامين جهت در داخلي امنيت ايجاد و شرايط بهبود
نمايندگان.بودند بازرگاني و تجاري روابط گسترش امكان
روشنفكران بالاخص شوراي‌ملي مجلس در مردم مختلف طبقات
دولت اقتدار كاهش و فردي آزاديهاي طرفدار كه آزاديخواه
سعي ولايتي و ايالتي انجمن‌هاي قانون تصويب با و بودند
.داشتند دولت دست در قدرت تمركز و گسترش از جلوگيري در
جهاني جنگ بعداز كشور ازهم‌پاشيدگي جدي خطر با وقتي (12)
مقتدر حكومت يا "مقتدر مرد" طرفدار گرديدند مواجه اول
و سوسياليست قاجار ميرزاي سليمان شاهزاده.شدند مركزي
رضاخان از پشتيباني به متوسط طبقات و روشنفكران از جمعي
را گسترده‌اي طيف به‌تدريج انديشه اين يافتند تمايل
.دربرگرفت
براي قدرت گرفتن به‌دست جهت نظامي راه‌حل از استفاده
راه تنها كشور هم‌پاشيدگي از جلوگيري و واصلاحات نوسازي
(13).نبود روسيه قدرت‌يابي به توجه با انگليس موردنظر
همزمان به‌طور كودتا انجام جهت سناريو چند "تقريبا بلكه
اجراي نقشه كه بود كساني از مدرس و بود تدارك دست در
و سياسيون دايره از "تقريبا كودتا انديشهداشت كودتا
امور اصلاح جهت عمومي انديشه يك به‌صورت و خارج سربازان
كودتا فكر گسترش زمينه در كلي نوشته بنابر.بود درآمده
مدرس":ازجمله بودند كودتا دست‌اندركار گسترده‌اي طيف
عده‌اي و بختياري اسعد سردار مي‌كشيد ، نقشه كودتا براي
تفنگچي جنگ سالار و شده متمركز چهلستون در "خوانين از
مي‌خواست كودتا فكر با فيروز نصرت‌الدوله.مي‌كرد فراهم
.برسد تهران به و بگذرد غرب پربرف تپه‌هاي از باد به‌سرعت
و مي‌نمود سازش قدرت مراكز با طباطبائي سيدضياءالدين
خيال اين نيز (ايران قزاق نيروهاي فرمانده) استاروسلسكي
(14).داشت سر در را
عدم و ناامني و بي‌ثباتي "اساسا شرايطي چنين به توجه با
را اصلاح و نوسازي هرگونه امكان جامعه در موجود انسجام
وضع خواهان و اصلاح‌طلب كه مختلفي عناصر و برده بين از
جهت در مركزي قدرتمند دولت يك آمدن پديد از بودند مطلوب
شرايطي چنين در مي‌كردند حمايت نوسازي و اصلاحات انجام
يك مولود او.نهاد ايران سياسي پابرعرصه رضاخان كه بود
و بود اقتصادي و اجتماعي سياسي ، نوسازي ناسرانجام روند
و نظامي نيروي قدرت با را ناكام اقدامات تا داشت قرار
.رساند انجام به خويش پيرامون روشنفكران از بهره‌گيري
قلفي وحيد
:يادداشت‌ها *
دوره در ايران نوسازي و توسعه .خليل‌فر محمدرضا -1
جهت نيز ص 8137 بهشتي 1374 دانشگاه:تهران.رضاشاه
رئيس‌زاده سيدمحمد:نك دوره اين روشنفكران نگرش از اطلاع
تا مشروطيت از ايران سياست عرصه بر روشنفكران تاثير"
نيز متفاوت تحليل براي تهران دانشگاه رساله "كودتاي 1299
دهگان به‌كوشش احمدشاه سقوط اسرارصفوي زاده رحيم:نك
.فردوس 1368:تهران
ساخت تحول" اكبري محمدعلي :نك منسجم تحليل يك جهت -2
"رضاشاه سلطنت آغاز تا مشروطه از ايران در سياسي قدرت
.تهران دانشگاه رساله
تغييرات :نك اطلاع جهت مختلف مقاطع در مصر و تركيه -3
.بي‌نا.ايران افغانستان ، تركيه ، ميانه شرق در بنيادي
رقابت سال سي ;ايران در شوروي و غرب پغافسكي ، ژرژ ، -4
ص 927 ابن‌سينا 1351:تهران ياوري حورا ترجمه 19481918
و روس.كاظم‌زاده فيروز:نك طولاني سابقه يك براي نيز
تهران اميري منوچهر ترجمه ايران 19141864 در انگليس
.جيبي 1354 كتابهاي
تهران ايران در سياسي احزاب تاريخ .بهار تقي محمد -5
.ص 8206 ج 1 اميركبير 1354
انقلاب تاريخ از گوشه‌اي.فراشبندي عليمراد :نك -6
سهامي‌انتشار شركت:تهران.تنگستان مبارز مردم مسلحانه
.1362
محمدرضا ترجمه.ايران سياسي اقتصاد .كاتوزيان همايون -7
از اطلاع براي نيز ص 98 /ج 1 پاپيروس 1366:تهران.نفيسي
:تهران بلوشر سفرنامه بلوشر ، :نك خارجي نظامي يك تحليل
.و 83 ص 5148 فرهنگي 1363 علمي انتشارات
جنگ در ايران .ميرشنيكف .ي.ه نك نيز ص 85 همان -8
ص اميركبير 1334 :تهران.دخانياتي علي ترجمه اول جهاني
.9288
.ص 998 /ج 1 ايران سياسي اقتصاد .كاتوزيان -9
.همانجا -10
.اميرطهماسبي عبدالله :نك اعلاميه متن از اطلاع جهت -11
بي‌نا.تهران.پهلوي رضاشاه اعليحضرت شاهنشاهي تاريخ
.ص 138 1305
عبدالرحيم ترجمه .ايران انقلاب ريشه‌هاي.كدي نيكي -12
.ص 30128 قلم 1369 انتشار :تهران گواهي
بيست تاريخ مكي ، حسين :نك نيز ص 3101 /ج 1 كاتوزيان -13
.ص 430 /ج 3 اميركبير :تهران ايران ساله
.همانجا -14
|
