آل‌بويه عصر در انطباق و بقاء استراتژي
عسكري -م
اشاره *
افراد هويت در برجسته‌اي نقش مادري سرزمين تاريخ در تعمق
به گذشته وقايع سير و تحولات در نگرشدارد جامعه يك
جامعه‌اي هر بهره‌گيري البته.مي‌دهد وسيع بينشي انسان
حافظه از برخي.مي‌باشد متفاوت خويش تاريخي گذشته از
تحليل در روشن عبارت بهميباشند بهره‌مند خوبي تاريخي
مدنظر را گذشته تجربيات همواره تصميمات اتخاذ و وقايع
در مناسبتري اطلاعات گذشته به نسبت ما چه هر.دارند
پديده‌هاي به عقلاني‌تري نگرش با باشيم ، داشته اختيار
مثابه به آن رخدادهاي و تاريخ.مي‌نگريم اجتماعي
وقايع آن آسيبشناسي و نقد امكان كه مي‌مانند آزمايشگاهي
حالتي تجربيات ، كه است روشي چنين با.مي‌دهند ما به را
پيشين ، وقايع ضعف نقاط شناخت با و گرفته خود به انباشتي
.شد خواهد برداشته منطقي‌تر گامهايي
چراغي گذشته تاريخ كه است ديدگاهي چنين با كلي طور به
بسيار قدمت به توجه با زمين ايران.مي‌شود آينده براي
خود به را بسياري حاكم خاندانهاي و سلسله‌ها خود ، طولاني
شيعي سلسله يك عنوان به آل‌بويه حكومت دوران.است ديده
اين تاريخ مقاطع برجسته‌ترين و شكوفاترين از يكي زمره در
5/1"تقريبا مدت به خاندان اين.مي‌رود شمار به سرزمين
متاسفانه.داشتند سيطره اسلامي بلاد از بزرگي بخش بر قرن
.مي‌نماييم و نموده توجه مذكور سالهاي به كمتر ما
ظرفيتها ، توانايي‌ها ، از حكايت كردن حكومت سال 150
پي در حاضر مقاله.دارد خاصي كاركردهاي و ساختارها
حكومت تداوم سبب عواملي چه كه است سوءال اين به پاسخگويي
گرديد؟ سالها اين در آل‌بويه
انديشه گروه *
تاسيس بزرگي دولت كه ايراني شيعه خاندانهاي مشهورترين از
.بوده‌اند مشهور نيز ديالمه به كه بودند ديلميان نمودند ،
ديلم اهل از ماهيگيري بويه ، ذريه از طايفه اين (1)
حكومت سومين آلبويهبودند (گيلان كوهستاني ناحيه)
منطقه بر هجري سالهاي 448322 بين و (2)بود نژاد ايراني
حكومت دوره واقع در.راندند حكم اسلامي سرزمين از وسيعي
قرن تا كه اعراب سيطره بين گرديده مصادف خاندان اين
در كه مركزي آسياي تركهاي سلطه و داشت ادامه هجري چهارم
مهم دوران سه از يكي همچنين.گرديد آغاز هجري پنجم قرن
.مي‌باشد آل‌بويه حكمراني برهه اماميه شيعه فقه در
آل‌بويه قدرت‌يابي شرايط
عباسي خلافت افول -الف
قابل حوادث آبستن هجري چهارم قرن ابتداي سالهاي
محدوده عباسيان سلطه و اقتدار قلمرو.بود ملاحظه‌اي
و فرغانه از و عدن خليج تا آرال درياچه از را وسيعي
در.دربرمي‌گرفت طنجه تا قديم خراسان منتهي‌اليه
تفوق به توجه با كه است بديهي وسعت اين به منطقه‌اي
بر مبتني وزارت و امارت مشي مطلق ، استبداد تبعيض ، انديشه
و تعارضات گوناگون ، قبايل و اقوام وجود نيز و استيلا
اجتنابناپذير امري سياسي و مذهبي قومي ، ناهمگوني‌هاي
.بود خواهد
با همواره هجري سال 129 در تاسيس بدو از عباسيان خلافت
.بود مواجه مذهبي و سياسي نيروهاي گسيختگي هم از و تشتت
اشتراك عباسيان با مخالفت و ضديت در نيروهايي و گروهها
از نشان "زنادقه" آزار و تعقيب ديگر سوي از.داشتند نظر
بنابراين.داشت "ديگر انديشه‌هاي" پذيرش و تحمل عدم
با.بود گرديده مواجه مشروعيت بحران با خلافت دستگاه
تقسيم فرزندش دو بين عباسي مملكت هارون‌الرشيد ، تدبير
حاكم "مامون" شرقي بخش در و "امين" غرب نواحي در ;گرديد
خود عليه شده ابراز مخالفتهاي "موقتا چند هر مامون.شد
(3).بود روبه‌رو نفوذ بحران با همچنان ولي نمود سركوب را
مساله به نسبت اهتمام عدم و شرايط اين به بي‌توجهي
به.گرديد مركز از گريز حركتهاي زمينه‌ساز مشروعيت‌يابي
امنيتي چالشهاي با عباسي خلافت سالها ، اين در روشن بيان
مدت در.بود استقلال‌طلبانه حركتهاي آن و شد مواجه جدي
و ري و فارس در ديلميان خراسان ، در سامانيان كوتاهي زمان
عراق ، از بخشي و خوزستان در بريديان عراق ، و اصفهان
شام ، و مصر در اخشيديان بكر ، ديار و موصل در حمدانيان
خود به بحرين در قرمطيان و مراكش و تونس در فاطميان
و قدرت نفوذ شعاع كاهش مبين واقع در كه رسيدند ، مختاري
بر كنترلي ديگر خليفه "عملا و بود خلافت دستگاه اقتدار
بغداد به محدود تنها اقتدارش حوزه و نداشت مناطق اين
عمل مركز از مستقل صورت به "عملا خليفه واليان و گرديد
ابزاري صورت به خلافت دستگاه از ترتيب بدين و مي‌نمودند
استفاده مشروعيت بدون حكام به مشروعيت‌دهي جهت در
شكل‌گيري زمينه به‌تدريج تحولات اين خلال در.مي‌گرديد
(4).گرديد فراهم نيز سلطنت نهاد
كاربرد دلايل از يكي كه نظرند براين انديشمندان از برخي
مراتب سلسله راس در كه شخصي براي "الله خليفه" عنوان
سلسله‌هاي ظهور داشت ، قرار مسلمين جامعه در قدرت
خلافت دستگاه در سستي ظهور با ديگر سوي ازبود خودمختار
به (5)يافت رواج (سياست از دين جدايي) "ثنويت" عقيده
اقتدار صاحب معنوي مسايل حيطه در تنها خليفه ديگر بيان
قدرت مراكز تعدد و تمركز عدم با سياست عرصه در ولي بود
.بود مواجه
نظرات و انديشه‌ها خلافت ، دستگاه بحران با همزمان
دسترسي عدم و سياسي نظام بحران واقع در.شد مطرح گوناگون
شكوفايي به منجر خود توليد باز براي مناسب سازوكارهاي به
حكومتداري تئوريهاي تبيين و طرح و جديد سياسي انديشه‌هاي
و خارج تجريدي حالت از سياسي افكار ديگر بيان به.گرديد
.شد بازخواني و تعديل اجتماعي واقعيات با منطبق
خلافت تئوري اصلاح و ترميم به نيز انديشمندان برخي
بود صورت بدين داشت جريان واقعيت عرصه در آنچه.پرداختند
بدون داشتند اختيار در را قدرت "عملا محلي حكمرانان كه
نظير متفكراني.باشند داشته خليفه به خاصي وابستگي اينكه
حل استيلاء امارت نظريه تدوين با را مشكل اين ماوردي
خود اختيارات امير كه بود بدين‌گونه مذكور امارت.نمودند
احراز خليفه رضايت بدون اضطرار و اجبار روي از را
مستولي خليفه بلاد از قسمتي بر قهر با واقع در و مي‌نمود
يا و سلاطين و امراء نضج و پيدايش مجموع ، در (6).بود شده
امارت نظريه آورنده وجود به سلطنت نهاد ديگر تعبير به
(7).بود استيلاء
برخي در چنين اين سوءالي شايد مذكور ، مطالب به عنايت با
به دستيابي وجود با آل‌بويه چرا كه بگيرد شكل اذهان
سمبوليك شكل به ولو همچنان را عباسي خليفه قدرت ، منابع
مبني باشد ذيل مهم عامل در امر اين علت شايد نمودند؟ حفظ
عبارت به.نداشتند حكومتي تئوري آل‌بويه "اصولا اينكه بر
از كه مفهوم بدين بودند نظري -فكري تعارض يك درگير ديگر ،
سوي از و بودند حكومتداري و حكومت تشكيل خواهان سو يك
چنداني دغدغه بودند (عج)عصر امام غيبت به معتقد چون ديگر
منطقي و منسجم چارچوبي ارائه زمينه در قدرت كسب از پيش
.نداشتند حكومت تشكيل زمينه در
:عامل چهار بنابراين
نژادي و قومي تفاوتهاي از ناشي كه همگوني و تجانس عدم (1
.بود
سياسي اقتدار رفتن بين از و اجتماعي سيستم در گسست (2
.استقلال‌طلبانه حركتهاي براثر خلافت دستگاه
جنبش اين رهبران ملي‌گرايانه گرايشات و روحيات تاثير (3
.عباسي حاكم نخبگان بر ها
و نفوذ بحران ساماندهي در خلافت دستگاه ناكارآمدي (4
.توزيع
ايفا عباسي خلافت زوال و افول در را انكاري قابل غير نقش
.نمودند
بويه آل ظهور -ب
عباسيان خلافت از استقلال‌خواهي گرديد ، بيان كه همانگونه
از يكي خروج با.رسيد خود اوج به ديلميان در
حسن ديلم ، از بن‌كاكي ماكان نام به ساماني فرمانبرداران
.پيوستند وي به (بودند بويه فرزندان از تن دو كه) علي و
ديلم از ماكان همراه به كه مرداويچ چيرگي از پس دو اين
از زيادي شايستگي علي.شدند ملحق وي به بود ، شده خارج
علي كردار و رفتار.رسيد كرج حكومت به و داد نشان خود
و بيم به منجر امر اين.داد گرايش او سوي به را مردم
مرداويچ سرانجام.گرديد آنها بين رقابت و مرداويچ هراس
نيز آنها ليكن فرستاد كرج به وي دستگيري براي را عده‌اي
طور به علي نيروي و توان ترتيب بدين.پيوستند وي به
برآمد اصفهان تصرف صدد در و نهاد تزايد به رو روزافزوني
برادر وشمگير تهاجم با چند هر گرديد نيز موفق البته كه
وي ديگر برادر حسن.گرديد عقبنشيني به مجبور مرداويچ
ياقوت محمدبن سپاه قوا ، تجديد باكرد فتح را كازرون نيز
سال يك شكستند هم بوددر آمده آنها با مقابله به كه را
علي و شدند حاكم شيراز بر احمد و حسن همراه به علي بعد
(8).داد تشكيل مستقلي دولت
آل‌بويه حكمراني تداوم دلايل
اختيار در و دستيابي بدون نمي‌تواند حكومتي هيچ "اصولا
و زماني مقتضيات و شرايط با مناسب سازوكارهاي داشتن
آل‌بويه.بماند باقي قدرت سرير بر طولاني مدت به مكاني
منطقه‌اي بر خاصي و جدي مشكل بدون قرن نيم و يك حدود
چه در حكومت اين تداوم علت.راندند فرمان وسيع "نسبتا
قدرت و زور به اتكاء با تنها آيا است؟ نهفته عاملي
گفته كلي طور به بود؟ حاكم طولاني مدت به مي‌توان فيزيكي
قدرت سخت‌افزاري و فيزيكي منابع از استفاده مي‌شود
براي حكومتي دوام و بقاء براي مناسبي راهكار نمي‌تواند
.باشد طولاني مدتي
يك قالب در و نظري لحاظ از معتقدند ، انديشمندان برخي
نوع دو به نياز بالندگي براي تمدني هر تئوريك چارچوب
:دارد همزمان استراتژي
بقا استراتژي (الف
انطباق استراتژي (ب
همزمان ليكن.نمايد تثبيت را خود نظام بايد اول مرحله در
روندهاي و واقعيات به نسبت شناخت و آگاهي دنبال به بايد
از بهره‌برداري بهترين با اينكه تا باشد ، خارجي و داخلي
دسترسي آينده در مطلوبيت‌هايي به معنوي و مادي امكانات
به كه است دوم راهبرد اجراي در موفقيت واقع دربيابد
كه جامعه‌اي و تمدن.مي‌دهد مفهوم و معنا بقا استراتژي
نگرشها ، و واقعيات درك معناي به ;شناسي محيط به نسبت
دچار داده ، دست از را خود پويايي و تحرك باشد ، بي‌تفاوت
حفظ خواهان كه محافظه‌كار ، رژيمي به تدريج به و شده سكون
را سياستها و انديشه‌ها و شد خواهد بدل است ، موجود وضع
حوزه.عقل نه و نمود خواهد تفسير حكام منافع مبناي بر
.بود خواهد قدرت خدمت در انديشه
را آن تحولات و جهان كه مي‌آموزد ما به انطباق استراتژي
حاصل ديگران با معاشرت از نفس به اعتمادگرفت جدي بايد
و آراء تضارب از انديشمندان رشد و انديشه پويايي.مي‌شود
و فرهنگها با برخورد در.مي‌آيد دست به گوناگون افكار
كه شد خواهد ايجاد ما براي انتخاب قدرت اين جديد نظرات
تكامل و غنا در و بپذيريم را جديد ديدگاه‌هاي مثبت نكات
به تاريخ مطالعهبگيريم بهره آنها از خود اجتماع و علم
مناسبات صحنه در جوامعي تنها مي‌دهد نشان وضوح
فرهنگي ، اجتماعي ، علمي ، گوناگون عرصه‌هاي و بين‌المللي
اعتقاد اصل اين به كه بوده‌اند موفق اقتصادي و سياسي
.داشته‌اند عملي و نظري
از خارج كه است مطلب اين بيانگر انطباق مفهوم واقع در
قرار مدنظر كه است جريان در وقايعي و تحولات داخلي ، محيط
راستاي در مانعي "احتمالا داخلي ، امور در آنها ندادن
و واقعيات به نسبت دولتي هر چنانچه.باشد اهداف تحقق
و فراگيري در آنگاه بورزد ، غفلت تكامل به رو روندهاي
با داخلي امور پيشبرد جهت خارجي محيط از بهره‌گيري
يافت را كشوري نمي‌توان.شد خواهد مواجه جدي محدوديتهاي
بنابر.باشد ميلش و خواست مطابق "كاملا خارجي محيط كه
عرصه‌هاي در سياسي نظام يك ديدگاه‌هاي و منافع تضاد اين
مطالعه و مشاهده با است طبيعي امري خارجي محيط متعدد
مي‌باشد ، جريان در كشور مرزهاي از خارج كه واقعياتي
مي‌توان آنها از حد چه تا و چگونه كه گرفت تصميم مي‌توان
به علاقه‌مند دولت ساختاري ، تحولات در.نمود بهره‌برداري
بايد خود فرهنگي و اجتماعي سياسي ، اركان تمامي در توسعه ،
و موءثر بتواندعضوي تا باشد ، داشته بين‌المللي نگرش
ميدانهاي در كشوريشود تلقي توسعه به رو همزمان
و تجربيات مجموعه از كه مي‌نمايد عمل موفق‌تر بين‌المللي
.نمايد استفاده شايسته‌اي طور به مختلف جوامع دستاوردهاي
مستلزم معنوي ، و مادي لحاظ از جامعه ، يك وضعيت بهبود
(9).مي‌باشد خارج جهان با چندجانبه روابطي برقراري
دارد ادامه
پانوشتها و منابع
محبي ، 1375 ، سعيد شهيد نشر:تهران ;تشيع دايرتالمعارف -1
.ص 153
:تهران ;آذرنوش ترجمه ;اسلام تاريخ اطلس ;مونس حسين ، -2
.ص 280 مسلح ، 1375 ، نيروهاي جغرافيايي سازمان انتشارات
;ايران در سياسي انديشه‌هاي و نهادها ;حميد عنايت ، -3
.ص 132 روزنه ، 1377 ، انتشارات:تهران
:تهران ;خلافت مشروعيت مباني تحول ;حاتم قادري ، -4
.ص 202 بنيان ، 1375 ، انتشارات
;ايران و اسلام در سياسي انديشه‌هاي ;حاتم قادري ، -5
.صص 2019 سمت ، 1378 ، نشر:تهران
.ص 132 ;كتاب همان ;حميد عنايت ، -6
ص ;كتاب همان ;خلافت مشروعيت مباني تحول ;حاتم قادري ، -7
.207
دايرتالمعارف مركز:تهران ;اسلامي بزرگ دايرتالمعارف -8
.ص 629 اسلامي ، 1369 ، بزرگ
بين‌المللي نظر اجماع" محمود ، سريع‌القلم ، به ك.ر -9
شماره اقتصادي ، -سياسي اطلاعات ،"توسعه‌يافتگي پيرامون
.صص 9791 ،(شهريور 1372 و مرداد) 7271
:تهران ;توسعه‌يافتگي و عقل ;محمود سريع‌القلم ، به همچنين
.فرهنگي ، 1371 و علمي انتشارات شركت
|
