متون ترجمه در گام نخستين ;ناصري حكمت
ايران در غرب فلسفي
در فلسفه و عقل تحول در كلي انگاره‌هاي
ايران
متون ترجمه در گام نخستين ;ناصري حكمت
ايران در غرب فلسفي
ايرانيان جدي تلاش نخستين ذيل ، مقاله در :جستارگشايي
.است گرفته قرار توجه مورد غرب فلسفه محتواي درك براي
(عقل بردن راه درست روش در گفتار)دكارت معروف كتاب ترجمه
است ، معتبر هنوز آن از فروغي معروف ترجمه البته كه
نام به شخصي توسط قمري هجري سال 1279 در بار نخستين
فرانسه سفارت منشي مساعدت و همداني لاله‌زار ملااسحاق
و ازفيلسوفان بسياري ترجمه اين.گرفت انجام اميل‌برنه
با بودند محشور اسلامي كلاسيك فلسفه با كه را ما حكماي
.ساخت آشنا غرب جديد فلسفه تفاوتهاي و دقايق برخي
يونان حكماي آثار عربي شروح و ترجمه راه از ما فيلسوفان
جديد فلسفه اما بودند آشنا زمين مغرب متقدم آثار با
درك براي.مي‌نهاد آنها بر تحول‌آفرين و متفاوت تاثيري
عنوان با كوتاه مقاله‌اي تاثير ، اين فضاي بهتر
جوف در "ايران در فلسفه و عقل تحول در كلي انگاره‌هاي"
اين‌مدخل كه اميد اين با.مي‌گردد منتشر مقاله اين
در جديد تفكر و ايران معاصر فلسفه و فكر پژوهش در بتواند
.گيرد قرار استفاده مورد اسلامي فلسفه
معارف گروه
ميرمنتهايي سيدمجيد
معرفي جديد فلسفه بنيانگذار را (16501569)دكارت رنه
فلسفه در كه بود فيلسوفي نخستين او كه چرا كرده‌اند ،
و طبيعيات در وي نظريات و داد نشان والا نبوغي جديد
.كرد بسزا تاثيري نو ، نجوم و فيزيك
فارسي به كه جديد فلسفه كتاب اولين بدانيم كه است جالب
بردن كار به درست روش باب در تقرير" كتاب شد ، برگردان
سفير دوگوبينو ، كنت سفارش به كتاب اين.بود دكارت "عقل
شد وارد ايران به ق.سال 1278 در كه فرانسوي مشرب فيلسوف
يهودي رابن‌هاي از همداني ، لاله‌زار اسحاق ملا وسيله به
.شد چاپ و ترجمه فارسي به ايران ساكن
زمان آن ايران فكري اوضاع از دوگوبينو كنت گزارشهاي
زود خيلي ظاهرا تهران به ورود از پس ويگوياست بسيار
باب و است كرده برقرار ارتباط ايران علم اهل مجامع با
كرده باز فلسفه اهل خاصه و معروف حكماي با را گفت‌وگو
:مي‌نويسد است ،
و علوم در متبحر و دانشمند كه مي‌شناسم را اشخاصي من"
حريص‌اند مفيده معلومات فراگرفتن به نسبت و هستند معارف
لذت و حظ فلسفه لطايف و دقايق از و مي‌دهند نشان سعي و
(1)".مي‌برند مخصوص
كه مايل‌اند بيشتر" ايراني فيلسوفان او نظر به همچنين
آن علت و كنند پيدا هگل و اسپينوزا احوال به كاملي معرفت
(2)".است آسيايي فيلسوف دو اين افكار زيرا ;است معلوم هم
حيرت به را فرانسوي سفير خود سوالات با كه فيلسوفان اين
كه را معروف فلاسفه نام و روشن افكار اين" انداخته‌اند ،
كتبي در باشند ، داشته آشنايي آنها با نمي‌كند تصور هيچكس
وارد ايران به آلمان مملكت از مخصوصا كه كرده‌اند پيدا
(3)".مي‌كنند
آخرين از كه سبزواري هادي ملا حاج با حتي گوبينو
او.است كرده ملاقات است ايران فلاسفه نسل بازماندگان
را وي روحيات و مي‌داند ابن‌سينا پيروان از را سبزواري
:مي‌دهد شرح گونه اين
و افكار بر كه است تازه‌اي موضوعات جستجوي در و مترصد"
(4)".باشند داشته ترجيح خود قديمي استاد عقايد
تفسير هر از پس كه حاجي ، شاگردان وجد و شور به همچنين
در" را آن و مي‌كند اشاره مي‌شد ، ايجاد او سوي از فلسفي
.مي‌داند "توجهي جالب تازه منظره ايراني فلسفه تاريخ
تصميم كه بود "اساسي مكتب همين پيشرفت" اثر در گوبينو
ملا به موسوم يهودي رابن‌هاي از دانشمندي كمك به" گرفت
معروف فيلسوف بيانات و افكار از مبحثي همداني لاله‌زار
ناصرالدين خوشبختانه و" ".كند ترجمه فارسي به را دكارت
(5)".است داده آن انتشار و طبع به امر هم شاه
شد ، انتخاب "ناصري حكمت" يا "دياكرت كتاب" اثر اين نام
فيلسوف دكارت معروف اثر همان واقع در كتاب اين ليكن
در كه (6)بود "عقل بردن كار به روش در گفتار":فرانسوي
منشي اميل‌برنه ترجمه با و گوبينو كوشش به سال 1279
.رسيد چاپ به همداني موساني رحيم العازار و فرانسه سفارت
كرده جلب خود به را ايرانيان نظر گويا كتاب اين انتشار
كه است آورده ايراني "آزادانديشان" توصيف در گوبينواست
تاثير "هستم پس مي‌كنم فكر چون" دكارت كلي دستور اين
:مي‌كند اضافه و است داشته ايران عالمان در زيادي
از پاره‌اي به را دكارت شاهكار از فصل پنج كه جلساتي"
فراموش هرگز داد ، ارائه ايراني باهوش و متفكر دانشمندان
تاثيرات آنها در پنجگانه فصول اين.كرد نخواهم
نخواهد بي‌نتيجه تاثيرات اين البته و كرد فوق‌العاده
فرمول همين كرد ، تاثير آنها در بيشتر كه چيزي.ماند
كشف به قديم بسيار زمانهاي در شرقيان اگرچه است اساسي
مدت از و !برده‌اند كار به را آن و شده موفق فرمول اين
هر و كرده نزديك هم به را واحي حي كلمه دو كه است مديدي
(7)".مي‌دانند معنا ريشه يك داراي را دو
"فرمول" آن از ايرانيان كه نتيجه‌اي گوبينو نظر برخلاف
دنبالش به دكارت كه نبود نتيجه‌اي آن مي‌كردند مراد
مي‌دانيم كه بود ديگري گونه به اوضاع ايران در.مي‌گشت
بيگانه كلي به جديد تجربي علوم اصول با ما فيلسوفان
حكماي اجله" سبزواري ملاهادي حاجي نمونه براي.بودند
تمجيد و تعريف او علمي فراست از گوبينو حتي كه "متالهين
متحير خود عكس ظهور و عكاسي دوربين مقابل در است ، كرده
را آن بلكه نديده ، را عكس وقت اين تا حاجي چون" است
نهايت مي‌ديدند ، سلف حكماي علميه براهين و قانون مخالف
(8)".شدند متعجب
آشنايي وسيله تنها خارجي كتب ترجمه شرايطي چنين در
.مي‌شد تلقي زمين مغرب در جديد نگرش و علوم با ايرانيان
محسوب جديد فلسفي اثر نخستين واقع در دكارت كتاب ترجمه
مقدمه در مترجمان.مي‌رسيد چاپ به ايران در كه مي‌شد
:كه آورده‌اند كتاب
بنده ، هر كه...نيست مخفي بصير بينايان و...دانايان بر"
دين حصول و مجاهده در الدوام علي بلكه ايام و ليالي مدت
مستقيم صراط يافتن در جهد و بذل و...باشد الهي آيين و
علم بدون انصافا و...بياموزد را هدايت راه تا..نموده
كه زيرا متعذر ، بلكه است متعسر خيلي يافتن راست راه حكمت
(9)".است معرفت علم ، قصر باب طريق حقيقت در
دارد ادامه
:پانوشتها
.م ترجمه وسطي ، آسياي در فلسفه و مذاهب:دوگوبينو كنت -1
.ص 117 همان ، -ص 2057 (بي‌تا بي‌جا ، تهران ، ) [فره‌وشي] ف
دكارت ، -ص 6087 همان ، -ص 50117 همان ، -ص 4053 همان ، -3
والعازار برنه اميل ترجمه ،[ناصري حكمت] دياكرت كتاب رنه
سنگي قمري ، هجري طهران ، 1279) همداني ، موسائي رحيم
اين -ص 80116 همان ، -شماره 342/18/7 مجلس ، كتابخانه
در حاجي با شاه كه زماني يعني سال 1284 به مربوط موضوع
كنيد نگاه.مي‌گيرند عكس هم با و مي‌كند ملاقات سبزوار
حكمت يا دياكرت كتاب -ص 901539 و 3 ج 2 مرآه‌البلدان ، به
.ص 4 ،(شده ياد) ناصري
در فلسفه و عقل تحول در كلي انگاره‌هاي
ايران
رضوي مسعود
اسلام جهان در عقلي علوم مهد بي‌ترديد اسلامي ، ايران
ايران دانايان مسلمان ، علماي درصد نود به قريب و بوده
تا سهروردي ، و بوعلي و فارابي و ايرانشهري از.بوده‌اند
و دشتكي تا دواني ، علامه و شيرازي ملاقطب و نصير خواجه
تا تبريزي ، ملارجبعلي و ملاصدرا و ميرفندرسكي و ميرداماد
ملااحمد و سبزواري هادي ملا حاج و طالقاني ملانعيماي
و جلوه ابوالحسن ميرزا و قشقايي جهانگيرخان تا نراقي ،
و عصار آقاسيدكاظم تا بالاخره و..و آشتياني مهدي ميرزا
حائري آقامهدي و آشتياني آقاسيدجلال‌الدين و توني فاضل
...و شايگان و سروش و نصر و فلاطوري و يزدي
اين در فلسفه و عقل شمع افروزندگان بر ارجمند ، سلسله اين
توجه مورد آن كليت در را جريان اين اگر.بوده‌اند سرزمين
.مي‌شويم فرهنگ دو تلاقي متوجه متقدم عهود در دهيم ، قرار
گفتگوي بين‌المللي مركز عنوان به "بيت‌الحكمه" كه زماني
و درك كرد ، كار به آغاز اسلام جهان در تمدنها و فرهنگها
و ملتها ساير ديني و تجربي و عقلي علوم از ژرفي فهم
-بعد به هجري دوم قرن از -روزگار آن در بزرگ فرهنگهاي
بزودي.بود بي‌نظير و درخشان تلاقي اين نتيجهشد پديدار
.و نسطوري و عبري و پهلوي و سانسكريت و يوناني متون ترجمه
قطب و مركزيت كه بخشيد اسلامي فرهنگ به غنايي چنان..
بزرگ حكماي.گرديد منتقل خاورميانه به فرهنگ و دانش اصلي
را اول سهم تمدني درخشش اين قوام و پيدايش در ايران
حكمت از بديع و جديد نحله‌اي ايجاد به موفق آنان.داشتند
داشت ، آميخته و تاليفي ماهيتي امر بدو در نحله اين.شدند
كرد پيدا اعتلا بديع و تحليلي فلسفه‌اي به تدريج به اما
يا "اسلامي فلسفه" متمايز و ممتاز عنوان شايستگي و
.يافت را "اسلام جهان فلسفه"
درون جدلهاي به را خود جاي فرهنگي برون جدل زمان ، آن از
و متعدد شاخه‌هاي و شد تناور اسلامي فلسفه.داد فرهنگي
با شروح ، شرح و شروح دامنه.روييد آن زمين در متفاوتي
مكتبهاي آمدن پديد موجب عقلاني كشفهاي و نقد و پرسشها
كلام و فلسفه تقريب هنگامه در پديده ، اين اوج.شد متعدد
به و شد شروع نصير خواجه بعد ما دوران در عرفان ، و
.شد ختم شيرازي صدرالدين متعاليه حكمت گسترش و پيدايش
ديگر ، مكتبهاي اما بود ، چشمگير چه اگر متعاليه حكمت سيطره
قابل و مي‌باليد آن كنار در نيز مشاء فلسفه به‌ويژه
اين تا گرايشات اين از هيچ‌يك كه آنجا تا بود توجه
هر آموختگان بر محاط و متداوم همچنان و نشده محو روزگار
.مي‌شود مشاهده ازمكاتب يك
به و جدا گذشته قرون از را ما دوران عمده ، تفاوت يك اما
آن.مي‌كند نزديك اسلام جهان و ايران در فلسفه اول دوره
فلسفي انديشه و ايران بر غرب فلسفه عظيم تاثير تفاوت ،
بيت‌الحكمه ، روزگار در اگر.است معاصر مسلمان حكماي
بر نسطوريان آثار مجدد ترجمه طريق از يونان علوم و فلسفه
يوناني ، فلسفه‌هاي بازخوانش اينك مي‌نهاد ، تاثير حكما
فلسفه‌هاي بالاخره و مسيحي وسطاي قرون فلسفه‌هاي درك
تحليلي فلسفه و اگزيستانسياليسم تا كانت و دكارت مابعد
قرائت طريق از يا و ترجمه طريق از (امريكايي -انگليسي)
و) مي‌شد واقع موثر ما عقلي جهان بر آنها متون اصل
مرتبه سه فلسفي تاثير اين لحظه‌هاي بزرگترين.(!مي‌شود
اوج و نهايت در كه مابعد 1300 سالهاي در نخست:است بوده
اقتباس و ترجمه به "اروپا در حكمت سير" كتاب انتشار خود
برخي زمان اين درشد سبب را فروغي ذكاءالملك مرحوم
جمله از)ارسطو آثار برخي و افلاطون كوتاه رساله‌هاي
آثار ميان از و شد ترجمه وي (ارغنون و ماخوس نيكو اخلاق
روش در گفتار رساله) دكارت به ويژه توجهي جديد فلسفي
در حكمت سير" ترجمه.است ملاحظه قابل (عقل بردن راه درست
نگاهي زيرا است ، تامل و توجه جالب جهت هر از "اروپا
از فلسفه مهم مكتبهاي و انگاره‌ها بر كلي و دقيق نسبتا
درك امكان بار نخستين براي و گرفته صورت معاصر تا يونان
.گرديد ميسر غرب بزرگ فلاسفه آثار و مكتبها اين دقيق‌تر
جعل و واژه‌پردازي در چالش نخستين اين ، از مهمتر
و اسلامي فلسفه امكانات از بهره‌گيري با فلسفي اصطلاحات
همه راهگشاي فروغي موفق تجربه.شد امكان‌پذير نظري عرفان
بر وي تسلط به توجه با و بوده اخير سالهاي تا بعدي آثار
را خود اصالت هنوز فارسي ، ادبيات و اسلامي كلاسيك متون
.است كرده حفظ
مادي فلسفه رشد به مربوط فرهنگ ، دو تلاقي از مرتبه دومين
استاليني -لنيني انگاره عمدتا و) ماركسيسم ديالكتيكي و
ضرورتهاي جبر و سياست قهر.مي‌شود (مكتب اين روسي و
و كرد بحث اين وارد را ممتاز علماي از بسياري اجتماعي ،
مادي‌گراي فلسفه تحليل و نقد در متعددي رساله‌هاي
تلاش در مي‌توان را نقدها اين اوج.شد نگاشته كمونيستي
استاد دانشورش شاگرد و طباطبايي محمدحسين سيد فقيد علامه
البته آن ، كنار در.داد قرار توجه مورد مطهري مرتضي
مكارم ناصر آيت‌الله قلم به "نماها فيلسوف" نظير آثاري
وسعت و توفيق اما بود ، مسير همان در تلاشي نيز شيرازي
با طباطبايي علامه اثر "رئاليسم روش و فلسفه اصول" تاثير
و آثار از هيچ‌يك با مطهري استاد مفصل بسيار پانوشتهاي
.نيست مقايسه قابل ايراني مسلمان عقلاي و فلاسفه تاليفات
بسياري براي و مي‌گيرد قرار مطالعه مورد هم هنوز اثر اين
مدخلي اسلامي ، فرهنگ و فلسفه به علاقه‌مند دانشجويان از
به ماركسيستي فلسفه نقد و غربي فلسفه‌هاي قرائت براي
مسائل برخي از رواني و مجدد تحرير آنكه ضمن مي‌آيد ، حساب
حواشي در بويژه -آن ضمن در نيز اسلامي فلسفه مشكلات و
فقدان اثر ، اين عمده مشكل.است ملاحظه قابل -مطهري مرحوم
زبانهاي بر محشي و مولف تسلط عدم و متون اصل به ارجاع
ناگزير شايد زماني مشكلات و حصر به توجه با كه بوده غربي
آن بر نقدها و ضعفها برخي ورود باعث حال هر به اما بوده ،
.است گرديده
نوين كلام حتي و -غرب فلسفه با برخورد در سوم دوران
اخير دهه دو در -معاصر دين فلسفه و دين‌پژوهي و مسيحي
.دارد ويژگي چند دوران اين.دارد ادامه همچنان و شده آغاز
كلاسيك متون از دقيق‌تر و متعدد ترجمه‌هاي:جمله از
فرهنگ با غرب فلسفه پرسمانهاي و مسائل تلفيق غرب ، فلسفه
از توجهي قابل تعداد پژوهش و تحصيل ايران ، در عقلي معاصر
و معتبر دانشگاههاي در (مسلمانان از گروهي و) ايرانيان
و فلاسفه ميان فكري تعامل و گفت‌وگو غربي ، آكادميهاي
زمين ، مغرب متفكران و فلسفه دانايان با مسلمان روشنفكران
از فلسفه تفكيك غرب ، فلسفه درباره توجه قابل آثاري تاليف
جمله از) فلسفي اثرگذار و جديد نحله‌هاي پيدايش كلام ،
فلسفه كلاسيك آثار نقد ،(...و معرفت‌شناسي دين ، فلسفه
مسلمان ، فلاسفه مهم آثار شرح و ترجمه و تصحيح اسلامي ،
به عنايت با فارسي زبان در فلسفي اصطلاحات مجدد وضع
ريشه‌شناسي و معناشناسي و زبانشناسي نظير دانشهايي
فلسفه تمايز بر تاكيد و فهم بالاخره و (فقه‌اللغه)
ساير و عرفان و دين از محض عقل و (بالمعني‌الاخص الهيات)
.معرفت منابع
آشكار را خود تاثيرات كندي به چه اگر نوين ، جريان اين
جبين بر را خود مهر محتوم ، فرايندي طي در اما مي‌سازد
.زد خواهد ايران در آينده و معاصر معرفتهاي و دانشها همه
با زيرا بود خواهد عظيم و مبارك بسيار آن تاثير بي‌شك
فلسفه هم آموزش‌عمومي ، رشد و جديد ارتباطي فضاي به توجه
هم و مي‌دهد قرار جدي نقد و فهمي باز مورد را كلاسيك
و فلسفه‌ها با ارز هم فرهنگي ايجاد براي مجدد مبنايي
ترجمه نهضت.آورد خواهد پديد معاصر دوران انديشه‌هاي
اكنون.دارد قديم ترجمه نهضت با اساسي تفاوتي جديد ،
مردم ميان به را انديشه‌ها حاصل نشريات ، و كتابها انتشار
اطلاعاتي فضاي و مي‌كشاند مخاطبان از پرشماري تعداد و
مباحثه فضاي نيز دانشگاهي و عمومي آموزش با همراه گسترده
.مي‌بخشد استعلا دقايق ريزترين تا را انديشه‌ها نقد و
در بيداري سالهاي نخستين به ارجمند ، و نو جريان اين آغاز
اما آرام ، و كندي به البته.بازمي‌گردد قجر دوره ميانه
شورش -بعد سالهاي التهابهاي و سياست.متداوم و پيوسته
نبود تداوم اين مانع تنها نه -مشروطيت عظيم انقلاب و رژي
درك براي.داد افزايش را مدرن فرهنگ مباني درك عطش بلكه
غرب ، فلسفه مباني با آشنايي در ايرانيان تلاشهاي نخستين
ميرزاآقاخان و طالبوف همچون مشاهيري آثار به عمدتا
استناد ذلك امثال و آخوندزاده فتحعلي ميرزا و كرماني
تلاش با دكارت معروف اثر ترجمه آن ، از پيش اما مي‌شود ،
اميل‌برنه تشويق و مشورت و ايراني علاقه‌مند مترجم يك
هجري سالهاي 1270 حدود) ايران در فرانسه سفارت وقت منشي
ايرانيان بر آنجا تا ترجمه اينيافت تحقق (بعد به قمري
او كه) انديشمند ايرانيان وصف در گوبينو كنت كه بود موثر
دستور اين" كه مي‌نويسد (مي‌نامد ايراني "آزادانديشان"
در زيادي تاثير" هستم پس مي‌كنم فكر چون "دكارت كلي
فصول كه مي‌افزايد سپس وي ".است داشته ايران عالمان
تاثيرات" گروه اين در "روش در گفتار" كتاب پنجگانه
درمي‌يابد ذكاوت با و درستي به سپس و ".كرد فوق‌العاده
".ماند نخواهد بي‌نتيجه تاثيرات اين البته" كه
ايرانيان تلاش سرآغازهاي فهم در و بود درست گوبينو قضاوت
قرار توجه مورد بايد غرب فلسفه اصول و مباني درك براي
بود نامي همداني لاله‌زار ملااسحاق كتاب اين مترجم.گيرد
به درست روش باب در تقرير" را دكارت اثر برگردان نام كه
ق.ه سال 1279 در و نهاده (ناصري حكمت يا) "عقل بردن كار
بر ملالاله‌زار مقدمه.كرد منتشر را آن برنه اميل كمك با
ايرانيان بدوي درك بر روزني مثابه به مي‌تواند كتاب ، اين
در غرب فلسفه از اسلامي فلسفه متخصصان و علاقه‌مندان و
را اثر اين خاص جايگاه بنابراين.شود قلمداد روزگار آن
اندك و ناديده نبايد ايران فلسفي و فكري تحولات تاريخ در
.انگاشت
رخ ما كشور در بسياري تحولات و وقايع حال ، تا زمان آن از
ذخاير و گنجينه‌ها به مزين فلسفه و فكر عالم و داده
و درك بر پنجره‌اي تازه و نشده تمام راه اما شده ، بسيار
عميقي تحول هر.است شده گشوده غرب فلسفه با فلسفي تعامل
اقتصادي ، حتي و فرهنگي سياسي ، اجتماعي ، شئون همه در
نسبت انسان نگرش زيرا.عقلي و فلسفي تحولي بر است متاخر
جامعه ، به نسبت خود ، به نسبت طبيعت ، به نسبت هستي ، به
نسبت بالاخره و (حقوقي سپس و فلسفي معناي در)حق به نسبت
.است عقلاني اعتلايي و فلسفي تحولي به وابسته حقيقت ، به
آن تاثير ابعاد اگر پس دارد ، وجود انگيزه اين و ميل اين
محك سنت دگرگوني و نقد از هراس با و عاميانه صورت به را
فرايند در آن عظيم غناي به توجه با بلكه و نزنيم
مجدد درخشش به اميد بگذاريم ، آزمون به تمدني گفت‌وگويي
معاصر ، فرهنگ سطوح عالي‌ترين در متوازن حياتي و تمدني
.بود نخواهد بي‌فرجام و بي‌وجه
|
