قاجار عصر در توسعه خارجي موانع
 
شاه الدين ناصر ......................شاه علي محمد
و خرداد و 30 تاريخ‌هاي 29 در حاضر مقاله نخست بخش :اشاره
به صفحه همين در تير و 18 تاريخ‌هاي 16 در آن دوم بخش
عصر در اروپا تحولات گذرا صورت به نخست بخش در رسيد ، چاپ
اجتماعي‌ايران و فرهنگي اقتصادي ، سياسي ، اوضاع رنسانس ،
دوم دربخش شد ، پرداخته قاجار اوايل تا رنسانس دوره مقارن
گرفت ، قرار بررسي مورد قاجار عصر در توسعه داخلي موانع
دوره در توسعه خارجي موانع مقاله اين پاياني بخش در
:مي‌گذرد گرامي خوانندگان نظر از قاجار
انديشه گروه
روسيه
قاجاريه دوران پايدار توسعه راه در مهم موانع از يكي
.آنهاست استعماري سياستهاي و بزرگ قدرتهاي وجود
-سياسي -فرهنگي اجتماعي چهارگانه حوزه‌هاي انفكاك و گسست
كارآمدن روي آغاز در كشور داخل در اجتماعي -اقتصادي
زمينه‌هاي در ضربه ايراد براي را مناسبي زمينه قاجاريه ،
قضاي از.بود ساخته مهيا مقتدرتر قدرتي سوي از مختلف
تسليحات با مرزها فراسوي از فائق قدرت بار اين روزگار ،
آن در ايراني جامعه براي.شد حمله‌ور ايران به جديدي
غرب ، تحولات برابر در انفعال و تسليم شكست ، از پس روزگار
از.نبود غرب پيشرفتهاي و صنايع تحصيل جز چاره‌اي راه
پيشرفته كشورهاي تا شد موجب اروپا در تحولات گسترش طرفي
غيراروپايي ممالك تصرف سر بر فرانسه و انگليس -روس چون
ساير از سياسي حوزه انفكاك.بپردازند يكديگر با رقابت به
هدف دو سياسي حوزه عملكرد كه گشت موجب اجتماعي ، حوزه‌هاي
-خودكامگي ، دوم -اول:كند تعقيب مملكت داخل در را اساسي
عملكرد شيوه ، اين به معتقدان و پيروان.ملي غارت و چپاول
شيوه و كرده منكوب را طلب اصلاح ظهور حال در جريانات
پيش در را اروپايي دول مقابل در جدي واكنش عدم و تسليم
.گرفتند
فعال ايران داخل در مناسب ، زمينه پيش اين با روسيه دولت
در كه روسها روس ، و ايران دوم و اول جنگ دو طي در.شد
معاهده از پس شدند ، متصرف را ايران خاك از بخشي اول جنگ
.گشتند برخوردار معتنابهي نفوذ از ايران داخل در گلستان ،
عهدنامه عقد موجبات دوم دوره جنگهاي در ايران شكست
تحولات به توجه با روسيه دولت.ساخت فراهم را تركمانچاي
توجه با را تركمانچاي عهدنامه ايران ، كشور ضعف و اروپا
تا كرد ، تنظيم ايران در خويش اهداف و آينده به
فصل.باشد درايران خود عمل و نفوذ ادامه تضمين‌كننده
سياسي نفوذ كننده تامين و كننده تضمين عهدنامه هفتم
در را نقش همين دهم فصل و مي‌شد محسوب ايران در روسيه
فصل مفاد طبق.مي‌كرد ايفا صنعت و اقتصاد و تجارت عرصه
عباس سلطنت و وليعهدي از تا شدند متعهد روسها هفتم ،
مستقيم دخالت براي مناسبي توجيه اين و كنند حمايت ميرزا
حكومت ترتيب بدين و بود ايران قدرت ساختار در روسيه
(1).گرفت قرار روس تحت‌الحمايه قاجار
را كشور دو بين تجارت آزادي روس ، و ايران دولتين دهم فصل
.بستند عهد
به اقدام خود تجاري و سياسي موقعيت تحكيم از پس روسيه
اين از كدام هر كه كرد ، ايران دولت از امتياز كسب
.بود ايران پيشرفت و توسعه در مانعي امتيازات ،
اول سال پانزده در تنها تاريخي ، مانده جا به اسناد طبق
بيگانه دول به امتياز نوع هيچ شاه ، ناصرالدين سلطنت
شد موفق انگلستان دولت كه سال 1279 از.نشد واگذار
دوره كند ، دريافت را بوشهر -تهران بين تلگراف خط امتياز
امتيازاتي جمله از.گشت آغاز بيگانگان به امتيازات اعطاي
شيلات امتياز:از عبارتند گرفتند ايران دولت از روسها كه
-تهران 3 -تبريز -جلفا راه‌آهن امتياز -مازندران 2
-نقل 5 و حمل انحصار امتياز -تلگراف 4 خطوط تاسيس امتياز
روسي پول به مازندران جنگلهاي امتياز -استقراضي 6 بانك
موسسات احداث از ممانعت -تومان 7 هزار سالي 20 قرار از
صنعتي
و صنايع احداث عنوان تحت ظاهر در اگرچه امتيازات اين
منافع خدمت در عمدتا ولي مي‌شد تلقي ايران آبادسازي
راه در مانعي و كشور اقتصاد نابودي باعث و بود روسيه
.بود ايران توسعه
انگلستان
خلافت بر انگلستان با ايران سياسي اقتصادي‌و مناسبات
ابتدا در شد ، آغاز نظامي صورت به كه روسيه با مناسبات
چندين امضاي عليرغم انگلستان.داشت ديپلماتيك صورت
گسترش در كامل توفيق محمدشاه ، و فتحعليشاه با قرارداد
امضاي با.بود نياورده دست به ايران با خويش تجاري روابط
در ق.ه سال 1257 در انگلستان و ايران بين تجاري معاهده
.شد جديدي دوره وارد كشور دو تجاري روابط محمدشاه ، عهد
جدي بازار عنوان به را ايران هنوز انگليس زمان اين تا
دوره اين در كشور اين كه چرا نمي‌نگريست ، خويش مصنوعات
در.پرداخت نظامي و سياسي اهداف تعقيب به ايران در بيشتر
به امنيتي كمربند ايجاد انگلستان هدف مهمترين برهه آن
مرزهاي پشت در روسها زمين‌گيرشدن از پس.بود هند دور
ايران اقتصادي اهداف تعقيب به انگلستان ايران ، جديد
.پرداخت
مناسبات از جديدي فصل سرآغاز بايد را پاريس عهدنامه
و ايران تضعيف روند عهدنامه اين.دانست ايران و انگليس
كه آنجا تا.بخشيد شدت را ايران دولت بر انگلستان تسلط
تنبيه از مذكور معاهده چهارم فصل موجب به قاجار دولت
از انگليس دولت مقابل در و شد بازداشته مملكت به خائنين
و گلستان معاهدات طي در روسيه دولت كه حقوقي تمامي
سلطنت از حفاظت مسئوليت جز به)آورد ، بدست تركمانچاي
.گشت برخوردار (ميرزا عباس فرزندان
انگليس و روس دولت بين موازنه برقراري باعث عهدنامه اين
از يكي.شد شروع امتيازات دوران بعد چندسال.شد ايران در
از پس ، اين از انگليس و روس كه است اين امر اين دلايل
امتياز واخذ فشار اعمال براي مستحكمي بسيار موقعيت
به روسيه سان به نيز انگليس پس اين از.شدند بهره‌مند
هر.پرداخت مهمي امتيازات اخذ به تجارت ، اهرم از غير
سياسي و اقتصادي استقلال نوعي به امتيازات اين از كدام
پيشرفت و توسعه راه در عظيم سدي و كرده تهديد را كشور
كه بود ايران حاكميت و دولت ضعف اين گرچه.بودند ايران
مي‌زدند ، ايران ريشه به تيشه امتيازاتي چنين اعطاي با
در را خارجي قدرتهاي و استعمارگران استعماري انديشه ولي
.گرفت ناديده نبايد باره اين
:است زير شرح به انگليس امتيازات فهرست
بانك امتياز -رويتر 3 امتياز -تلگراف 2 امتياز -1
راه امتياز-كارون 5 رود در كشتيراني آزادي -شاهنشاهي 4
فروش و خريد انحصار يا رژي امتياز -فارس 6 خليج تهران ،
(2) ايران دخانيات
نتيجه
بشر فرهنگ و فكر ذهن ، در تحول رنسانس ، تحول نخستين
در و مرفه و قدرتمند انسان ساختن در تلاش.بود اروپايي
باشد ، داشته پي در مادي عملي نتايج كه روشي و علم جستجوي
دنبال به.جديد تمدن يا تجربه علم پيدايش بر بود آغازي
طبقه پيدايش اروپا ، در تجارت رشد و افزايش تحول ، اين
نقاط ساير با تجارت به ميل.گشت موجب را تجاري بورژوازي
كشتي‌هاي ساختن جهت در را انسان تلاشهاي نخستين جهان ،
و تفنگ و توپ اختراع.داشت پي در اقيانوس‌پيما و بزرگ
را اروپا كشتي‌هاي هدايتي و دفاعي تجهيزات قطبنما ،
آغاز را جهان مناطق ساير با تجارت اروپائيان و كرد تكميل
.كردند
مازاد توليد به دستيابي و صنعتي انقلاب و صنعت گسترش با
نسبت اروپائيان نظر وجهه اوليه ، مواد به نياز و مصرف بر
اعمال فكر به را آنان و يافت تغيير غيراروپايي ممالك به
بعدها كه امري.واداشت ممالك اين بر مستقيم كنترل و سلطه
و جدي برخورد ترتيب اين به.گرفت لقب استعمار
كهن تمدن‌هاي و اروپايي جديد تمدن بين تعيين‌كننده
.شد آغاز غيراروپايي
اقتصادي ، فرهنگي ، تحولات آغاز و رنسانس عصر با مقارن
عصر وارد نيز ايران جامعه اروپا ، در سياسي اجتماعي ،
را خود ملي و سياسي وحدت و شد خود اجتماعي حيات از جديدي
.يافت باز
بين و كرد دگرگون را ايران اوضاع صفويه رسيدن قدرت به
ابريشم صدور.كرد برقرار الفت ايران چهارگانه حوزه‌هاي
محل از و داد توسعه را خارجي تجارت دوره اين در اروپا به
كشور سطح در فراواني عمراني اقدامات فوق صادرات درآمد
اركان در ضعف بروز با اما.شد انجام اول عباس شاه توسط
سياسي ، وحدت ضعيف ، پادشاهان آمدن كار روي و صفويه دولت
ايجاد اقتصادي نهادهاي و شد تزلزل دستخوش كشور فرهنگي
.كردند طي را نابودي و شكست مسير صفوي سلسله توسط شده
يغما به ثروتهاي به دستيابي عليرغم نيز نادرشاه دوره در
كماكان كشور اقتصاد خارجي ، و داخلي لشكركشي‌هاي از رفته
شاهي خزانه به مزبور ثروتهاي زيرا داشت ، نزولي سير
به‌كار كشور اقتصاد شكوفايي و رشد در و مي‌يافتند انتقال
درمان را درد نيز قاجاريه آمدن كار روينميشدند گرفته
را كشور سياسي وحدت چه اگر كشور كردن قاجاري زيرا.نكرد
و غارت با قاجار ولايتي و ايالتي حكام اما مي‌كرد تضمين
اقتصادي انحطاط و ساقط را اقتصادي امنيت اموال ، چپاول
.مي‌كردند تسريع را كشور
از كه شد مواجه غرب جديد صنعت با هنگامي ايران قرار بدين
از را خويش اجتماعي و اقتصادي سياسي ، فرهنگي ، وحدت سويي
اقتصاد روزافزون تضعيف شاهد ديگر سويي از و بود داده دست
راه عنوان به ايران جغرافيايي موقعيت بود ، خويش سنتي
اروپايي دول قرن 19 آغاز در هند ، به دسترسي براي مناسب
ناخواسته به‌طور ايران پس اين ازكرد جلب ايران به را
به روس و ايران جنگهاي.شد بين‌المللي مناسبات وارد
شكست.بود بين‌المللي عرصه در ايران ورود آغاز منزله
پيكر بر را عبرت تازيانه اولين جنگ‌ها ، اين در ايران
و نظامي نهادهاي كارآيي عدم و آورد وارد آن دولتمردان
تدريج به و ساخت آشكار وقت حكومتگران بر را كشور اداري
اروپايي نظامهاي از الگوبرداري و اصلاح‌طلبي انديشه
.شد آغاز مقام قائم و ميرزا عباس توسط نخستين‌بار
استبدادي نظام به‌دليل مقام قائم و ميرزا عباس اقدامات
حكام و درباريان و شاهزادگان مخالفت و نفوذ و قاجار
.نبرد جايي به راه ولايات و ايالات
با ويشد تخت و تاج وارث شاه ناصرالدين شرايطي چنين در
به را كشور امور اوضاع عظمي ، صدارت به اميركبير انتصاب
كلي اوضاع از آگاهي و درايت و درك با امير.نهاد وي دست
سياسي ، زمينه در جانبه‌اي همه اصلاحات جهان ، و ايران
احداث كارخانجات ، تاسيس بومي ، صنايع احياي و اداري مالي ،
.داد انجام...و فرنگستان به شاگرد اعزام و دارالفنون
در را موجود سياسي نظم به‌ويژه كهن نظم اميركبير اقدامات
منافع كه خودكامه جناح شديد مخالفت باعث اين و ريخت هم
با جناح اين.شد امير عليه مي‌ديدند خطر در را خويش
قتل و عزل به وادار را شاه سرانجام فراوان تمهيدات
.پيچيد درهم را وي اصلاحات طومار و اميركرد
ايران در دولت و سلطنت كه است اين است مهم كه آنچه
شمشيرزنان كه وقتي.است نداشته اصلاحات به الزامي هيچگاه
شخصي ، و نهاد هيچ برابر در مي‌شدند ، مسلط بركشور قبيله
و باج جمع‌آوري در را خود وظيفه و نمي‌شدند شمرده مسئول
در لازم امنيت تامين و جلال و جنگ به اقدام و خراج
به مذكور وضعيتميديدند خلاصه خراج ، و باج جمع‌آوري
بر سياست حوزه غلبه و حكومتي مطلق استبداد وجود معناي
.بود اجتماع و اقتصاد فرهنگ ، يعني اجتماعي حوزه‌هاي ساير
يافت مي‌توان را پادشاهي كمتر ايران تاريخ در نتيجه در
سوي از.باشد پرداخته اصلاحات به خودانگيخته به‌طور كه
و ازاصلاحات جناح اين درك عدم و خودكامه جناح نفوذ ديگر
.بود ايران در طلبي توسعه جريان شكست عوامل از خود توسعه ،
اين در.شد مسلط اوضاع بر خودكامه جناح اميركبير ، حذف با
كشور (وزير بدون دوره و نوري خان آقا ميرزا صدارت) دوران
گسترش خارجي تجارت.رفت قهقرا روبه زمينه‌ها تمامي در
.شد مواجه ورشكستگي با روزافزون نحو به بومي صنايع و يافت
بيگانگان به امتيازات واگذاري و سپهسالار اخلاقي ضعفهاي
اما.ساخت مواجه ترديد با را وي اصلاحات جديت و اصالت
تاب نيز را سپهسالار بند نيم اصلاحات خودكامه ، جناح
جناح وي حذف باكرد خارج صحنه از را او و نياورد
واگذاري جريان.يافت غلبه اوضاع بر بار ديگر خودكامه
بيگانگان تسليم پيش از بيش را كشور بيگانگان به امتيازات
.كرد
اروپا صنعتي كالاهاي هجوم مقابل در ابتدا تجاري بخش
و محصولات توزيع با و شتافت غربيان كمك به و شد تسليم
خود سرمايه و سود (واسطه‌گري شغل) اروپايي نوين كالاهاي
تجار ، سرمايه و سود افزايش با همراه.كرد برابر چندين را
اقتصاد ضعف و اروپا صنعتي اقتصاد قدرت از گروه اين آگاهي
روشنفكري جناح‌هاي روشنگرانه آگاهي و ايران سنتي كشاورزي
تشكيل زمينه در اقدامات يك‌سري به دست تجار تا شد باعث
وكلاي مجلس تشكيل -دولتي و خصوصي مختلط سرمايه با بانكي
كارشناسي فقدان به‌دليل اقدامات اين كه بزنند..و تجار
انگليس و روس رقابت و صنايع از دولت حمايت و توجه عدم و
.شد مواجه شكست با
آن ، مزاياي و صنعتي تمدن معرفي با كردند سعي روشنفكران
مي‌داد رخ مرزها فراسوي در كه آنچه به نسبت را جامعه
علوم ، يعني جديد تمدن مختلف شئون تحصيل به و سازند آگاه
هدايت در نيز گروه اين اما.نمايند ترغيب سياست و فنون
-كه1 بود اين امر اين دليل.ماند ناتوان عمومي افكار
و فرهنگ بين توليدي رابطه درك به قادر گروه اين از برخي
بودند درك به قادر كساني اگر يا و نبودند تمدن
در مي‌توان را تلگراف كه سهولتي همان با كه مي‌پنداشتند
آساني به را جديد تمدن شئون ساير و سياست كرد نصب تهران
صنعتي ، فكر و فرهنگ بدون حاليكه در.نمود وارد مي‌توان
با روشنفكران از برخي -نيست20 بيش توهمي صنعت تحصيل
و برخاستند خويش تمدن و تاريخ نفي به جديد ، تمدن مشاهده
تاريخ از تقليد به و شدند غرب تمدن يكپارچه اخذ خواهان
به و برآمدند پروتستانتيزم انجام و دين نفي پي در اروپا
.نشدند مذهب بر مبتني عمومي افكار جلب به قادر دليل همين
غير نه و بود حقيقي تلقي استعمار از گروه اين تلقي -3
آباداني پي در حقيقتا استعمار كه مي‌پنداشتند.حقيقي
نيز را ايران سرانجام و است پرداخته قشون‌كشتي به جهان
نتوانند روشنفكران تا شد باعث عوامل اين.كرد خواهد آباد
.باشند موفق توسعه امر در
صورت باواسطه توسعه و غرب تمدن برابر در روحانيت واكنش
قبال در -داد10 نشان واكنش نوبت دو روحانيت.گرفت
رژي قضيه درباره تجار استفتاء از پس -رويتر 20 امتياز
توسط جمال‌الدين ، سيد روشنگرانه نامه از پس كه بود
را خارجي موانعگرفت صورت علما ساير و شيرازي ميرزاي
و روس اروپايي ، مقتدر دولت دو عملكرد در بايد عمدتا
.جست باز انگليس
بخش در توسعه ضرورت و جهان تحولات با ايران آشنايي از پس
مانع به‌صورتي همواره مذكور دول ايران ، جامعه مختلف هاي
از پس روسيهميشدند ايران جامعه اقدامات توفيق از
و شد نفوذ صاحب ايران در روس و ايران جنگهاي در پيروزي
استقلال برسر ايران با جنگ در را موقعيت اين انگليس
كسب با دولت دو هر نظامي ، تفوق از پس.كرد كسب افغانستان
روانه را خود كالاهاي سيل گمركي تسهيلات و تجاري آزادي
.ساختند مواجه باورشكستگي را بومي صنايع و ساختند ايران
و قيد بدون تسلط از مانع ايران ، سياسي جغرافياي موقعيت
دليل همين به بود ، ايران بر انگليس و روس دول از يكي شرط
براي بود فرصتي اين و شد نيمه‌مستعمره به بدل ايران
تسليم خودكامه جناح و شاه اما ايران ، در توسعه و اصلاحات
.كرد پيشه را انگليس و روس برابر در امتياز واگذاري و
تازه‌اي مخالف و دشمن با توسعه ، جريان ترتيب بدين
است بهتر كه مي‌كرد اعلام رسما انگليس.شد روبه‌رو
تا بماند باقي وحشيگري و ناتواني فقر ، در همچنان ايران
با نيز روسيه و باشد نداشته هند كنار در مقتدري همسايه
صنعتي تاسيسات ساير و احداث‌راه‌آهن مانع امتيازات ، اخذ
.مي‌شد ايران در...و فرهنگي و
جوادي غلامرضا
و انگليس روسيه ، استعماري سياستهاي -تاجبخش احمد -1
ص 221217.اقبال13620 انتشارات.ايران در فرانسه
از ايران -ويلهلم ليتن ، به شود رجوع بيشتر اطلاع براي -2
مريم دكتر ترجمه تحت‌الحمايگي ، تا مسالمت‌آميز نفوذ
.اول 1367 چاپ معين انتشارات تهران ميراحمدي
.مي‌باشد موجود روزنامه در مقاله منابع *
|
