شمالي استانهاي در سيل وقوع بهانه به
مقابله براي پايدار روش
آبخيزداري ، كشور
خشكسالي و سيل با
در متفاوت تناوبهاي با خشكسالي و سيل پديده‌هاي:اشاره
براي سالها از برخي در كه نحوي به.مي‌دهد رخ ايران كشور
خسارت جبران براي سالهاي از برخي در و سيل خسارت جبران
گرفته نظر در كشور بودجه از خاصي اعتبارات خشكسالي ،
جبران براي توجه قابل اعتبارات تخصيص جمله از كه مي‌شود ،
قبل سال چند به اگر.مي‌باشد سال‌جاري در خشكسالي خسارات
خسارات جبران براي مشابهي راهكارهاي به بازگرديم
قراردادن محور با نوشتار اين در اين‌رو از.برمي‌خوريم
در عملي و علمي راهكارهاي شده سعي خشكسالي پديده بحث
آبخيزداري ديدگاه از طبيعي منابع و زيست محيط با ارتباط
.گيرد قرار بررسي مورد
درطبيعت آن رخداد كه است طبيعي پديده‌هاي از يكي خشكسالي
و فراواني اما مي‌كند ، پيروي خود خاص قانونمندي‌هاي از
بستگي نيز طبيعت در انسان فعاليتهاي به تكرارخشكسالي
عرض و طول كره‌زمين ، خشكيهاي مكاني موقعيت.دارد
از مناطق نزديكي و دوري زمين ، عوارض مناطق ، جغرافيايي
در موثر عوامل ازجمله اقيانوسها و درياها درياچه‌ها ،
و ريانينگ ، 1978) مي‌آيند حساب به خشكسالي رخداد تكرار
و اقدامات جمعيت ، افزايش بر افزون.(و 1984 1978FAO
شهرها گسترش ومراتع ، جنگلها تخريب نظير انسان فعاليتهاي
و آب منابع تخريب صنعتي ، مراكز توسعه محيطزيست ، تخريب و
منابع از بي‌رويه و اصولي غير بهره‌برداريهاي بالاخره
مي‌باشند تاثيرگذار پديده اين تشديد در گياهان و آب خاك ،
.(كادومورا ، 1996 و والدمن ، 1988 همكاران ، 1985 ، و خارين)
بروز در موثر عوامل درباره محققين از بسياري چند هر
هستند متفق‌القول كليات در آن وقوع فراواني و خشكسالي
رخداد در آنها تاثيرگذاري شدت و ميزان تاكنون اما
و 1992 ، كار ، 1996) است نشده شناخته درستي به خشكسالي
و هوايي و آب تغييرات بحث در.(همكاران 1994 و سينگ
اخير سالهاي در كه خشكسالي شدت و فراواني در آن تاثير
است گرفته قرار جهان در علمي مجامع از بسياري توجه مورد
و خشكسالي با مبارزه امكان كه است شده مواردي بر تاكيد
دور بسيار آينده به را پديده اين با برخورد نحوه يا
آنها انجام نيز موارد از دربسياري و مي‌نمايد موكول
در اجرايي ضوابط و مقررات و قوانين مجموعه تدوين نيازمند
نيز آنها امكانپذيري كه طوري به است ، بين‌المللي سطح
از بسياري ديدگاهي ، چنين به توجه با.نمي‌باشد آسان
(WMO)هواشناسي جهاني سازمان جمله از بين‌المللي مجامع
جهاني تحقيقات برنامه و جهاني هواشناسي برنامه عنوان تحت
با منظوره چند هيدرولوژي اجرايي برنامه زير و اتمسفر
و ماهيت محور حول اقليمي تغييرات تحقيقات نمودن متمركز
هيدرولوژي و هواشناسي دانش كاربرد و آن در موثر عوامل
بر محيطزيست ، از انسان بيشتر چه هر بهره‌برداري براي
خشكسالي ، از ناشي مسائل حل براي كه دارد تاكيد نكته اين
با هيدرولوژيك رفتارهاي از بهره‌گيري عمده راهكار
همين به.است محيطي توانهاي و استعدادها درنظرگرفتن
به اقدام مذكور سازمان نظريه‌اي چنين اثبات براي دليل
.است نموده هواشناسي داده‌هاي ثبت جهاني شبكه ايجاد
با UNEP توسط محيطزيست جهاني پايش سيستم اين ، بر افزون
نياز مورد پايه داده‌هاي جمع‌آوري و ثبت شبكه ايجاد هدف
اصلي هدفاست نموده WMO سوي از شده مطرح نظريه چارچوب در
قابل (روشها) روش به دستيابي فوق‌الذكر برنامه‌هاي
مجموعه.است خشكسالي پيش‌بيني براي كاربردي و اطمينان
پيشگيري راهبرد اتخاذ محوريت با تلاشهايي و اقدامات چنين
مبارزه ، راهبرد مقابل در خشكسالي نظير پديده‌هايي وقوع از
در عمده تاكيد كه نحوي به درآمده‌اند اجرا مرحله به
شدن بياباني و خشكسالي درباره گفته پيش موارد تمامي
و هواشناسي جنبه‌هاي اساس و پايه بر آنهم مناطق
اراضي واحدهاي به‌ويژه محيطي ويژگيهاي لحاظ با هيدرولوژي
جهاني سازمان سال 1975 در مثال طور بهاست بوده
مسائل زيست ، محيط درباره ويژه‌اي گزارش هواشناسي‌در
بحث مورد جامعي و گسترده صورت به را خشكسالي به مربوط
ومدنظر استفاده لزوم بر فني گزارش اين در.است داده قرار
وقوع به مستعد مناطق در هيدرولوژيك خصوصيات قراردادن
با پديده اين پيامدهاي از پيشگيري براي خشكسالي
شده تاكيد محيطي استعدادهاي و توانها ساير از بهره‌گيري
از دربسياري يادشده گزارش انتشار از بعد كه طوري به.است
شناسايي به اقدام تفكر ، و انديشه اين پايه بر كشورها ،
مبارزه پيشگيري براي مناطق بالقوه و بالفعل استعدادهاي
بهره‌گيري ماهيت با نيز موفقي طرحهاي و شده خشكسالي با
.است شده اجرا محيطي ويژگيهاي و هيدرولوژيك رفتارهاي از
و جهان خشك كمربند برروي ايران شدن واقع به توجه با
ايجاد در آن تاثير و نقش و خشكسالي وقوع تاريخي پيشينه
از درصد در 90 ساكنان معيشت و زيست راه سر بر موانع
در واقع مناطق در سالها از برخي در حتي و كشور گستره
ديرباز از خشكسالي از پيشگيري راهبرد خزر ، درياي حاشيه
طبيعي ويژگيهاي و هيدرولوژيك رفتارهاي از استفاده براساس
(آبخيز حوضه‌هاي) هيدرولوژيك واحدهاي به‌ويژه مختلف مناطق
بتوان شايد حال ، هر دراست گرفته قرار توجه مورد
بر افزون را كشور در مورد اين در جدي اقدامات اولين
طرحها آسماني ، نزولات ذخيره‌سازي موضعي كم‌وبيش اقدامات
سالهاي 1348 به آن شروع كه دانست آبخيزداري برنامه‌هاي و
.بازمي‌گردد 1347-
نزولات از بهينه بهره‌برداري امكان به توجه بر حاكم تفكر
طرحهاي چارچوب در گياهان و خاك و آب منابع آسماني ،
عرصه‌ها ، شدن بياباني و خشكسالي معضل حل براي آبخيزداري
مناطق در واقع آبخيز حوضه‌هاي هيدرولوژيكي خاص رفتارهاي
استعدادهاي و طبيعي توانهاي وجود و ايران خشك نيمه و خشك
همين به نوشتارها از بسياري در كه بوده ژئومرفولوژيكي
نهاده‌اند نام خشكساليها و سيلها كشور را ايران دليل
.(كوثر ، 1991)
خشكسالي مفاهيم و تعريف
يا و بارندگي بودن ناچيز مفهوم به عامه فرهنگ در خشكسالي
سال چند يا يك در انتظار مورد حد در بارشها كفايت عدم
كفايت عدم نظير ديگري مفاهيم داراي واژه اين اما.است
انتظار حد در زيرزميني و سطحي مخازن در شده ذخيره آبهاي
همكاران ، و كولاركار فرنچ ، 1964 ، ) مي‌باشد نيز نياز و
توجه با.(پيسي ، 1986 و مدينا ، 1976 كرنتز ، 1981 ، 1983 ،
و دوره‌ها طول در بارشها ذخيره‌سازي مفهومي چنين به
شده ذخيره آبهاي از استفاده و (ترسالي‌ها) مربوط سالهاي
نيازها پاسخگوي يا و بوده ناچيز بارندگي كه سالهايي در
.مي‌باشد خشكسالي با مقابله و پيشگيري كننده تعريف باشد ،
و امكانات وجود مستلزم طرح اين موفقيت است بديهي
روان و بارشها استحصال براي نياز مورد طبيعي استعدادهاي
در آب ذخيره‌سازي و يكسو از آنها از ناشي سطحي آبهاي
.است ديگر سوي از زميني زير يا و سطحي مخازن
ايران در آب بيلان
معادل 400 كشور در سالانه جوي بارشهاي مجموع پذيرش با
به وارده سطحي روانابهاي لحاظ بدون و مكعب متر ميليارد
معادل 99 سطحي آبهاي منابع حجم مجاور ، كشورهاي از ايران
تنها مقدار اين از كه مي‌باشد ، برآورد مكعب متر ميليارد
اينك.مي‌شود بهره‌برداري مكعب متر ميليارد حدود 5/24 از
زيرزميني آبهاي منابع تبادل از ناشي پايه آب از چنانچه
(سال در مكعب متر ميليارد حدود 18) سطحي آبهاي منابع با
متر ميليارد حدود 5/56 كه مي‌شود ملاحظه شود ، صرفنظر نيز
تندآبها و سيلابها صورت به نيز اكثرا كه آب مكعب
قابل مي‌شوند ، خارج دسترس از كشور خشك مناطق در به‌ويژه
به‌ويژه مختلف دلايل به مناطقي چنين درميباشد استحصال
نظر از سطحي ذخيره صورت به آب ذخيره‌سازي امكان تبخير
منابع سهم ديگر سوي از.نيست توجيه‌پذير اقتصادي و فني
ميليارد حدود 35 جوي بارشهاي مجموع از زيرزميني آبهاي
كه حالي در.مي‌شود تغذيه طبيعي صورت به كه است مترمكعب
مترمكعب ميليارد حدود 46 منابع اين از سالانه برداشت
.است شده برآورد
سالانه 11 كسري و سطحي آب مترمكعب ميليارد رفت 5/56 هدر
آبهاي منابع از برداشت اضافه اثر در آب مترمكعب ميليارد
كه كشور خشك نيمه و خشك مناطق در ويژه به زيرزميني
نمي‌باشد ، امكان‌پذير طبيعي تغذيه طريق از آن جايگزيني
بي‌شك.است ايران در خشكسالي بحران تشديد بيانگر خود
طرحهاي طريق از جوي نزولات از بهينه بهره‌برداري انديشه
و مكانيكي و فني مختلف روشهاي از استفاده با آبخيزداري
و مناسبترين كارآمدترين ، بلكه بخردانه تنها نه بيولوژي
در و كم‌آبي با مقابله و پيشگيري براي روش عملي‌ترين
.است خشكسالي آن كلي مفهوم
و علم كارآمدي توجيه و خيالپردازي هرگونه از دور به شايد
منابع مسائل حل در آن محاسن برشمردن با و آبخيزداري هنر
عينيت كه كرد ادعا بتوان زيست ، محيط و شونده تجديد طبيعي
را خشكسالي با مقابله و پيشگيري امكانپذيري نظريه
لحاظ و هيدرولوژيك جنبه‌هاي دادن قرار محور با مي‌توان
خشكسالي و سيل سرزمين به كه كشوري در محيطي ، ويژگيهاي
نزولات استحصال روشهاي به‌كارگيري در دارد ، شهرت نيز
.بود شاهد كشور ، آبخيزهاي در آسماني
خشكسالي و آبخيزداري
توليد براي ملزوم و لازم و حياتي ماده دو خاك و آب منابع
رفتارهاي ايجادكننده و بوده گياهي پوشش استقرار طريق از
را آن واحد كه مي‌باشند اكوسيستمها در طبيعي متعادل
و احياء حفاظت ، كه است رو اين از.مي‌كنند تعيين آبخيزها
و پايداري دوام ، استقرار ، منجربه خاك و آب منابع توسعه
تعادل ايجاد موجب نهايت در و شده توليد افزايش بالاخره
اعمال از اصلي هدف خود كه مي‌شود آبخيز هر در اكولوژيك
.است آبخيزداري قالب در آبخيز حوزه‌هاي در مديريت
بيش امروزه كه مي‌دهد نشان ارقام و آمار به گذرا نگاهي
گرسنگي و غذايي كم و بي‌غذايي با بشري جامعه سوم يك از
از 5 كمتر كودك هزار از 40 بيش سالانه و بوده روبه‌رو
و آلوده آبهاي از استفاده و گرسنگي اثر در جهان در سال
حاكي موجود آمار ديگر سوي از.مي‌روند بين از آب نبود يا
سالمند و كودك ميليون حدود 500 حاضر حال در كه است آن از
حدود 800 و بوده غذايي كم از حاصل بيماري‌هاي گرفتار
اين.هستند سوم جهان كشورهاي در فقر دچار نفر ميليون
در كه جهان در جمعيت رشد روند با كه مي‌دهند نشان آمار
وضعيت است ، گذشته نفر ميليارد مرز 6 از ميلادي سال 2000
آتي سالهاي در سوم جهان و شده نگاهداشته عقب كشورهاي
جمعيت ، رشد مهار بر افزون اينكه مگر نباشد ، امروز از بهتر
منابع مديريت راستاي در مناسب استراتژي اتخاذ به اقدام
و كاري واحدهاي عنوان به آبخيز حوزه‌هاي در طبيعي
در و آبخيزداري برنامه‌هاي طريق از مستقل اكوسيستمهاي
منطقي تعادل ايجاد ديگر ، عبارت به.شود آن اصولي چارچوب
و آب خاك ، يعني اكوسيستمها ، تشكيل‌دهنده اجزاي بين
استمرار و توليدات افزايش براي ممكن راه‌حل تنها گياهان
.است پايدار صورت به آنها
بي‌غذايي از رهايي و توسعه به دستيابي براي ترتيب اين به
از ناشي پيامدهاي و آب كمبود يا و فقدان غذايي ، كم و
و مطلوب مديريت آبخيزي حوزه هر در و دارد ضرورت آنها
.شود گذاشته اجرا مرحله به طبيعي توانهاي با متناسب
قالب در اكوسيستمها شناخت مستلزم مطلوب مديريت اعمال
در توليد لازمه و كليدي عنصر آب كه است آبخيز حوزه‌هاي
يك عنوان به آبخيزي هر در كه است رو اين ازاست آنها
.نمود جدا يكديگر از بايد را جنبه دو مستقل اكوسيستم
(شماره 1 نمودار)
در آب حركت و توليد به مربوط كه هيدرولوژيك جنبه -الف
.است اكوسيستم
و نور شامل انرژي‌ها سنتز به مربوط كه توليدي جنبه -ب
.مي‌باشد اكوسيستم در گياهان طريق از خاك
ريزشهاي از كه بوده آب وارد ماده آبخيزي ، هر در بنابراين
كه است خاك موجود ماده و شده حاصل باران به‌ويژه جوي
را اكوسيستم در گياهان بقاي و استقرار براي لازم بستر
موجود غذايي مواد آب ، سنتز با نيز گياهانميكند فراهم
و خام صورت به را غذايي مواد خورشيد ، نور انرژي و خاك در
مواد و سوخت شامل انسان نياز مورد اوليه خام مواد ساير
كه است آن نشانگر موضوع اين.مي‌كنند توليد را اوليه خام
اجزاي بين طبيعي تعادل كه مي‌شود ميسر هنگامي به توسعه ،
به انسان و جانوران گياهان ، خاك ، آب ، يعني آبخيز حوزه هر
يعني هيدرولوژيك ناهنجار رفتارهاي از كه شود حاصل نحوي
آب از بهره‌وري عدم موجب كه مانعي هرگونه و آب رفت هدر
عمل به ممانعت مي‌شود اكوسيستم در دسترس قابل و موجود
به‌دنبال را بالقوه استعداد حد در بهينه توليد و آيد
يا آبخيزها مديريت نهايي هدف مذكور موضوع.باشد داشته
دارد ادامه.است آبخيزداري
مددي مهندس‌اسماعيل -قدوسي جمال دكتر
حفاظت تحقيقات مركز كارشناسي و علمي هيات اعضاي
آبخيزداري و خاك
|
