وماسه شن نه‌معدن رودخانه‌خاستگاه‌زندگي‌است
بستر از بي‌رويه بهره‌برداري زيست‌محيطي پيامدهاي
رودخانه‌ها
بوده‌اند انساني توجه‌جوامع مورد ديرباز از رودخانه‌ها
بشري تمدنهاي و انساني جوامع شكل‌گيري و زندگي اساس در و
كشاورزي و آشاميدني آب تامينشدهاند واقع موثر بسيار
مستعد و حاصلخيز اراضي وجود و نياز اصلي‌ترين عنوان به
و استقرار به انسانها گرايش اصلي عوامل كشاورزي براي
علاوه رودخانه‌ها.بوده‌اند رودخانه‌ها مجاورت در اسكان
اكوسيستم يك عنوان به بشر ، زندگي در گوناگون مزاياي بر
زيستگاه آنها.برخوردارند بالايي زيستگاهي ارزش از نيز
ماهيان ، آبزي ، پرندگان و حشرات گياهان ، از گسترده‌اي طيف
روابط و مي‌باشند پستانداران و چر آب كنار پرندگان
تضمين را همديگر بقاء كه است طوري آنها همه بين اكولوژيك
از نيز سايرين يك ، هر به رسيدن آسيب صورت در و مي‌كنند
از جدا رودخانه‌ها امروزه.ماند نخواهند مصون آسيب
معرض در انساني فعاليتهاي تاثير تحت خود ، طبيعي تغييرات
به و مراتع و جنگلها تخريب.دارند قرار ژرفي دگرگونيهاي
از ناشي آلودگي‌هاي آبخيز ، حوضه‌هاي گياهي پوشش كلي طور
تصرف و دخل و رودخانه‌ها حريم رعايت عدم فاضلابها ، تخليه
و شن از بهره‌برداري بالاخره و مهارشان براي آنها در
.موثرند رودخانه‌ها محيط دگرگوني در شكلي به يك هر ماسه ،
انسان براي مي‌تواند فعاليتها اين‌گونه سوء پيامدهاي
مخرب فعاليتهاي عمده‌ترين از يكي.شود تمام گران بسيار
بستر ماسه و شن معادن از بي‌رويه بهره‌برداري انساني
به فراواني محيطي زيست پيامدهاي كه مي‌باشد رودخانه‌ها
بهره‌برداري عواقب از كافي اطلاعات عدم.دارد دنبال
و قوانين فقدان و ماسه و شن معادن از بي‌رويه
است شده سبب بهره‌برداري زمينه در روشن دستورالعمل‌هاي
.نشود لازم توجه محيطي زيست مهم مسئله اين به تاكنون كه
تغييرات ظهور شاهد پيش از بيش روز هر بنابراين ،
.بود خواهيم رودخانه‌ها زيستي و مورفوديناميك
رودخانه سيستم اكو تخريب
با مشابهت داراي روان ، آبهاي زيستگاه عنوان به رودخانه
موجود زنده غير و زنده عوامل.مي‌باشد زميني اكوسيستمهاي
زيستي اجتماعات آنها ، بين ارتباط اثر در رودخانه يك در
هر مثل رودخانه.مي‌دهند تشكيل را يكديگر به وابسته
توليد آن در كه بوده غذايي زنجيره داراي ديگر اكوسيستم
نهايت در و ثانويه و نخستين كنندگان مصرف اوليه ، كنندگان
.مي‌باشند يكديگر با تنگاتنگ ارتباط در كنندگان تجزيه
را شرايط ساير مي‌تواند شده ياد عوامل از يك هر در تغيير
.دهد قرار تاثير تحت نيز
تغيير عوامل از يكي رودخانه بستر از ماسه و شن برداشت
.است رودخانه اكوسيستم پيوسته هم به زنجيره در دهنده
نهايت در و آبزي گياهان حيات بر امر ، اين از ناشي كدورت
سوئي اثرات چر كنارآب پرندگان و ماهيان بي‌مهرگان ،
طيف تابشهاي خصوص به و نور نفوذ ميزان كاهش.گذاشت خواهد
مي‌رساند آسيب آب در فتوسنتز فرآيند به شديدا نور آبي
معلق مواد و رسوبات گرفتن شدت با تابشي انرژي جذب ميزان)
جمعيت از درصد حدودا 70 صورت ، اين در.(مي‌كند تغيير
كلروفيل ميزان از درصد تا 70 حدود 50 و دياتومه‌ها
از درصد تا 75 حدود 25 روي بر حتي و مي‌شود كم موجود
اثر در درشت گياهان.مي‌گذارد تاثير نيز اوليه توليدات
از آب بودن مملو و پيرامونشان ماسه‌گذاري از ناشي آلودگي
و شده مختل گازي تبادل.مي‌بينند زيادي صدمات معلق مواد
مواد ميزان اگر.مي‌كند بروز آنها فتوسنتز در شديدي افت
ليتر در ميلي‌گرم به 100 شن‌برداري از ناشي شده رها معلق
نيز درصد تاحدود 85 كف‌زيان كاهش با محيطي چنين در برسد ،
.روبه‌روخواهيم‌شد
قبل را رودخانه ماهيان بيوماس كاهش محققين ، بررسي همچنين
از بعد كيلومتر چهار فاصله در ماسه و شن برداشت محل از
.است داده نشان برداشت محل
سيم ، ماهي ، آزاد ، سس ماهي قزل‌آلا ، نظير ماهياني
رود ماهيان ديگر و سفيد ماهي خاوياري ، ماهيان ماهي ، گربه
مصب كه مي‌روند شمار به رودخانه‌ها شاخص ماهيان از كوچ
پرورشگاه و ريزي تخم محل رودخانه‌ها دست بالا مناطق يا
خزر درياي جنوبي حوضه در.مي‌آيد حساب به آنها لاروهاي
تنها 119 كه دارد جريان بزرگ و كوچك رودخانه رشته 350
و شيلات نظر از و بوده بهره‌برداري قابل آن رشته
.هستند اهميت حائز محيطزيست
و استخواني ماهيان اصلي زادگاه رودخانه‌ها اين بيشتر
تكثير تا كشانده خود طرف به را مولدين و بوده خاوياري
انسان غلط بهره‌وريهاي به توجه با.شود انجام آنها طبيعي
سموم و كودها فاضلابها ، مجاز ، غير و بي‌رويه صيد جمله از
اين رودخانه‌ها ، بستر ماسه و شن برداشت و شيميايي مختلف
شرف در يا تخريب خزر درياي ماهيان طبيعي زايشگاه تنها
.مي‌باشد نابودي
ميزان كاهش در كه انساني مخرب عوامل از يكي بنابراين
و شن برداشت است ، موثر ماهيان طبيعي ولد و زاد مهاجرت‌و
براي زنده‌اي موجود هر.مي‌باشد رودخانه‌ها بستر از ماسه
.داراست را فردي به منحصر رفتار و عادات ولد و زاد
بالادست محلهاي زادآوري فصل در كه دارند عادت ماهيها
و شني قلوه‌سنگي ، بستر و كم آب عمق جايي‌كه رودخانه ،
ولد و به‌زاد اقدام آن در و برگزيده را است ماسه‌اي
رودخانه ، بستر از ماسه و شن برداشت با حال.نمايند طبيعي
افتادن پايين به ومنجر رفته بين از طبيعي محيطهاي اين
محل موارد ، بيشتر در.مي‌شود آب داغ خط و رودخانه بستر
زمان گذشت با گودبرداري و حفاري اثر در ماسه و شن برداشت
.مي‌شود بزرگ حد از بيش آب مسير نتيجه در و بزرگتر
با همراه جريان شدن آهسته رودخانه ، بستر شدن عميق متعاقب
ميزان كه مي‌شود سبب گودبرداري محل كم تجديدپذيري
.يابد افزايش آلي مواد و ريز معدني ذرات رسوبات
جانوري و گياهي اجتماعات تخريب
تغييرات موجب رودخانه بستر از ماسه و شن برداشت
برداشت محل به تغييرات اين دامنه.مي‌شود مورفوديناميك
و بالادست در آن از بالاتر كيلومترها بلكه نشده محدود
نامساعد شرايط بروزميگردد مشاهده رودخانه دست پايين
بدون تغييرات با همراه مورفوديناميك و فيزيكوشيميايي
حفاري و برداشت تاثير تحت هنوز كه رودخانه‌ها بستر وقفه
مشخص طور به) فلور و فون كاهش به منجر دارند قرار
كرمهاي يا اليگوكيتها و نوميدها شيرو نظير بي‌مهرگان
آب ماسه ، و شن برداشت اثر در.مي‌شود ماهيان و (كم‌تار
و زيرين طبقات در لجن و لايي تركيب شده ، كدر و گل‌آلود
گياهان جمعيت كه مي‌شود سبب رودخانه‌ها بستر ناپايداري
مطالعاتي در.يابد كاهش ماكروفيت‌ها و جلبكها نظير آبزي
تا حتي كه است گرديده مشاهده پذيرفته ، صورت اروپا در كه
درنتيجه) ماسه و شن برداشت محل از پايين‌تر كيلومتر 10
تراكم درصد ، 75(معلق مواد شدن رها و بستر شست‌وشوي
اين اثرات رودخانه حاشيه در و يافته كاهش كف‌زي موجودات
.بيشتراست كاهش
رودخانه آب كيفيت كاهش
نبوده كم‌آبي تنها نيمه‌خشك ، و خشك مناطق از بسياري مشكل
.است مطرح نيز موجود آبهاي مناسب كيفيت فقدان بلكه
فراموشي به آبها كيفيت غالبا آبخيز حوضه يك در متاسفانه
آب كيفي ويژگيهاي شناخت با تنها مسلما.مي‌شود سپرده
منطقه يك آب منابع از بهتر هرچه بهره‌برداري براي كه است
هرچند آب ، در موجود مواد غلظت.نمود برنامه‌ريزي مي‌توان
براي آن از استفاده وضعيت در زيادي نقش باشد كم كه هم
مواد براساس آبها كيفيت.دارد صنعت و كشاورزي آشاميدن ،
درجه و رسوبي محتواي بيولوژيك ، و شيميايي تركيبدهنده
.مي‌شود تعيين آنها حرارت
كاهش به رودخانه‌ها ، بستر ماسه و شن از بهره‌برداري
و استخراج‌شن اثر درميگردد منتهي رودخانه آب كيفيت
در آب حركت حفاري ، گودهاي ايجاد و رودخانه بستر از ماسه
آنها در آلي مواد و ريز نهشته‌هاي و شده كند مناطق اين
آلي مواد به‌وسيله اكسيژن زياد مصرف.مي‌كنند پيدا تجمع
كاهش و بي‌هوازي شرايط ايجاد سبب تجزيه ، حال در و پوسيده
كند پيدا ادامه شرايط اين اگر.مي‌گردد آب كيفيت
كلني دوباره بود نخواهند قادر جانوري و گياهي اجتماعات
توليد به منجر ماسه و شن استخراج همچنين.دهند تشكيل
در يا كه مي‌شود رودخانه در معلق و ريز ذرات زيادي مقدار
از حاصل پساب اثر در يا و شده ايجاد لايروبي عمل اثر
باعث و مي‌شوند وارد رودخانه داخل به ماسه و شن شستشوي
.مي‌گردند آن كيفيت كاهش آبو آلودگي
طبيعي گياهي پوشش تخريب سبب ماسه و شن استخراج به‌علاوه
كناره‌هاي تخريب نيز پديده اين كه شده رودخانه حاشيه
.مي‌آورد همراه به را رودخانه
رودخانه آب در رسوبي مواد غلظت افزايش
مقدار توليد به منجر رودخانه بستر از ماسه و شن استخراج
هنگام.مي‌گردد رودخانه در معلق و ريز ذرات زيادي
اقدامات تمام اگر حتي ماسه ، و شن شستشوي و استخراج
در ريز مواد از مقاديري هم باز شود ، انجام پيشگيرنده
به تخليه صورت در كه مي‌ماند باقي شده استخراج رسوبات
.مي‌نمايد آلوده را آن رودخانه داخل
صيادي و صيد فعاليتهاي كاهش
خزر درياي جنوبي سواحل رودخانه‌هاي در بيشتر موضوع اين
شيلاتي حيث از رودخانه‌ها اين از بسياري زيرا.مي‌دهد رخ
در طبيعي ولد و زاد جهت ماهيان مهاجرت براي
.مي‌باشند اهميت حائز منحصربه‌فردشان تخم‌ريزگاههاي
و خاوياري ماهيان مهاجرت جهت رود سفيد رودخانه مثلا
رودخانه و سفيد ماهي مهاجرت براي خشكرود رودخانه شيرود ،
اهميت داراي خزر درياي آزاد ماهي مهاجرت براي تنكابن
ماهيان چنين طبيعي تخم‌ريزگاههاي رفتن بين از با.هستند
شيميايي كيفيت و غذايي نظر از محيط شدن ناامن و باارزش
مهاجرت رودخانه‌ها اين به هرگز بعد سالهاي در ماهيان آب ،
.نمود نخواهند
غيربومي و مهاجم گونه‌هاي شدن جايگزين
سبب نهايت در معلق ، مواد افزايش و رودخانه بستر ثبات عدم
كاهش و شده (ماسه‌اي) آلودگي به مقاوم گونه‌هاي افزايش
اكولوژيك خواسته‌هاي كه دارد دنبال به را گونه‌هايي
رابطه اين در.دارند محدودتري تحمل دامنه و مشخص‌تر
ماهيان گونه‌هاي كه هستند عقيده براين محققين از بسياري
دچار گوناگون دلايل به اخير سالهاي در ايران شيرين آب
ايران آبهاي وارد غيربومي گونه تعدادي و شده تغييراتي
عمدتا و گوناگون عوامل اثر بر حال عين در و است شده
انقراض به رو بومي گونه‌هاي از برخي نسل زيستگاه ، تخريب
.است نهاده
رودخانه خودپالايي ظرفيت كاهش
توسط آلودگي خودبخودي تصفيه از است عبارت خودپالايي
برهم رودخانه شدن عميق و ماسه و شن برداشت با.رودخانه
در و آب سطح با بستر ميان موجود ارگانيك روابط خوردن
تلاطم ، عدم و جريان شدن كند و آب شدن راكد و ساكن نتيجه
.مي‌يابد كاهش فاحشي بطور خودپالايي ظرفيت
راكد سبب رودخانه بستر از ماسه و شن برداشت عبارتي به
اكسيژن با آب اختلاط از مانع امر اين كه مي‌شود آب شدن
بيوشيميايي تجزيه جهت لازم اكسيژن ترتيب بدين و شده هوا
بدين.مي‌يابد كاهش فاحشي بطور "COD"شيميايي و "BOD"
يك به رودخانه زياد ، چندان نه زماني مدت طي از پس ترتيب
مواد ديگر و CHو 4 HS2 بوي راحتي به كه شده تبديل گنداب
بر علاوه.نمود استشمام آن از مي‌توان را مضره شيميايي
همراه كه رودخانه بستر تخريب كه نمود اذعان بايستي اين
ديگر عوامل با همراه مي‌باشد ، گياهي اجتماعات تخريب با
.مي‌كند كمك رودخانه پالايي خود ظرفيت كاهش به
زيستگاه تخريب اثر در رودخانه به پرندگان مهاجرت كاهش
آنها
رودخانه‌ها ، در حيات شبكه زدن برهم و اكوسيستم تخريب با
در و رفته بين از آنها محيطزيست و پرندگان غذايي امنيت
روبه‌رو نواحي چنين به پرندگان مهاجرت عدم با صورت اين
ماشين‌آلات از ناشي صداهاي براينكه مضافاشد خواهيم
از ديگر يكي رودخانه‌ها كنار در ماسه و شن معادن مكانيكي
.مي‌باشد روخانه‌اي نواحي به پرندگان مهاجرت عدم عوامل
رودخانه چشم‌انداز توريستي ورزشي ، تفريحي ، كيفيت كاهش
در گياهي پوشش توسعه و رشد و رودخانه در زلال آب جريان
زيبايي طبيعي مناظر و باصفا دلپذير ، محيطهاي آن ، حاشيه
خنك ، نسيم دلپذير ، هواي.مي‌آورد بوجود تفرج و تفريح براي
علل جمله از گوشخراش صداهاي و سر از دور به و آرام محيط
براي رودخانه‌ها اطراف انتخاب به افراد تمايل و گرايش
سرگرمي و تفريحميباشد تعطيلي و استراحت روزهاي گذران
ماهيگيري ، به پرداختن جمله از دررودخانه جاري آبهاي برروي
افزايش را رودخانه‌ها جاذبه غيره و شنا سواري ، قايق
بستر از ماسه و شن استخراج با اين بنابر.مي‌دهد
و فون تخريب و منطقه اكوسيستم در تغيير و رودخانه‌ها
سروصداهاي و ماشين‌آلات تجهيزات ، شدن وارد و موجود فلور
و مي‌كاهد آنها زيبايي‌شناسي كيفيت و جذابيت از آنها
منطقه اينكه براي.مي‌كند زايل را آنها تفرجگاهي ارزش
چشم‌انداز مطلوبيت و شود خارج ديد ميدان از استخراج
عنوان به درختان كاشت بايدبه شود حفظ رودخانه
.ورزيد مبادرت سبز ديواره‌هاي
و شن برداشت محيطي زيست پيامدهاي منفي اثرات كاهش جهت
پيشنهاد را زير موارد مي‌توان رودخانه‌ها بستر از ماسه
:نمود
ماسه و شن برداشت محيطي زيست پيامدهاي دقيق ارزيابي -1
.خاص منطقه هر براي رودخانه بستر از
مناطق در ماسه و شن از بهره‌برداري كلي كردن ممنوع -2
.حساس بسيار
از شده برداشت مواد شستشوي جهت نياز مورد آب بازيافت -3
.رودخانه
نسبتا مناطق در ماسه و شن از بهره‌برداري كردن محدود -4
.حساس
ماهيان مهاجرت و آمد و رفت جهت مناسب حلهاي راه اتخاذ -5
.رودخانه در ساختماني مانع هرگونه ايجاد از جلوگيري و
به كه رودخانه‌هايي در ماسه و شن برداشت كردن ممنوع -6
.است كم بسيار آنها در رسوبي مواد حمل سد ، وجود علت
ماهيان كه رودخانه‌هايي در ماسه و شن برداشت ممنوعيت -7
.مي‌نمايند استفاده آنها از مهاجر
داراي كه رودخانه‌هايي در ماسه و شن برداشت ممنوعيت -8
.مي‌باشند ارزشمند و خاص گونه‌هاي
.شده حفاظت رودخانه‌هاي در ماسه و شن برداشت ممنوعيت -9
دوره و خاص زمان يك در ماسه و شن از بهره‌برداري -10
.محدود
از پس بهره‌برداران توسط رودخانه محيطزيست احياء -11
.بهره‌برداري اتمام
از غير به ماسه و شن ديگر منابع شناسايي و تشخيص -12
.رودخانه‌ها
.فعال سيلابي دشتهاي در ماسه و شن برداشت ممنوعيت -13
به نسبت بزرگ رودخانه‌هاي به دادن اولويت -14
.ماسه و شن برداشت براي كوچك رودخانه‌هاي
محله قاضي درخشنده رضا
سبز موج فصلنامه از شده كوتاه
سال 1380 شماره 4
|
