انديشي نو نشيب و فراز پر راه و سحابي
ديني
بخش واپسين - ديني انديشه احياءگر سحابي ،
دكتر دولت تشكيل از پس و ايران ملي نهضت جريان در سحابي
و داشت ، نزديك همكاري فرهنگ ، وزارت و دانشگاه در مصدق ،
نهضت تشكيل‌دهندگان از مرداد 1332 ، كودتاي 28 از پس
ديگر و بازرگان مهندس با همراه و است ، ملي مقاومت
كنسرسيوم با مخالفت لايحه امضاي جرم به دانشگاه استادان
از ديگر تن ده همكاري با و گرديد اخراج دانشگاه از نفت
موسسان از سال 1337 در و كرد ، تاسيس را ياد شركت استادان
بود انتشار شركت
احياگران و ديني انديشه احياي
مردم همه با كه ديني انديشه‌هاي به‌ويژه انديشه‌ها ، همه
و دگرگوني‌ها دستخوش روزگاري گذشت از پس دارد ، كار و سر
بيراهه‌روي‌ها و كژي‌ها و فزوني‌ها و كاست‌ها و كم
و افسانه‌ها و گذشتگان از بازمانده فرهنگ با.مي‌شود
كه درمي‌آيد به‌گونه‌اي سرانجام و مي‌آميزد ، آرمان‌ها
هم ، انديشه آن نخستين گزارندگان و بنيادگذاران براي
با برابر كه ، اين‌جاست در.است دشوار بسي آن بازشناسي
از كساني پروردگار ، خواست و طبيعت ناموس و آفرينش قانون
انديشه‌هاي كردن زنده به و مي‌خيزند ، به‌پا مردم ميان
آوردن به‌راه و شده ، تباه باورهاي اصلاح و مرده ،
با و.مي‌بندند همت كمر شده كشيده بيراهه به عقيده‌هاي
دست ارشاد و اصلاح و احياء به دادن رهنمود و قلم و زبان
با مبارزه و نادرست ، انديشه‌هاي زدودن با و مي‌يازند ،
اقدام و قيام خود تاريخي وظيفه به كژروانه باورهاي
.مي‌كنند
مي‌پردازد ، احياگري به خاسته به‌پا مردانه تن يك گاه
و افغانستان و هندوستان از كه سيدجمال‌الدين همانند
گرفته آفريقا شمال و آستانه و شام و مصر و عراق و ايران
گذاشت زيرپا را همه‌جا آلمان و روسيه و لندن و پاريس تا
گوش به را خود هشيارگر و بيدارسازنده بانگ هم تا
غفلت خاك و گرد از ستبري پوشش زير در خفته مسلمانان
آنان بر استعمارگران و مستكبران كاخ در هم و برساند ،
بيدار حال در مسلمانان كه سازد متوجه را آنان و زند نهيب
.هستند شدن
به يكديگر ، ياري به و دسته‌جمعي مصلحان ، از تن چند گاه و
شهريور از پس ايران مصلحان همچون برمي‌خيزند ، بيدارگري
رشته تناسب به و خويش ، توان اندازه به هركدام كه بيست
دست مهم بدين خويشتن به مخصوص شيوه با و خود ، تخصصي
.يازيدند
بر علاوه كه است سحابي دكتر احياگران و مصلحان آن از يكي
آموزش و تهران ، دانشگاه علوم دانشكده در خود درسهاي
ايراد به مناسب موقعيت‌هاي در اسلامي ، نوين فرهنگ
در و مي‌پرداخت دانشجويان ، براي مقالات نوشتن و سخنراني
در مصدق ، دكتر دولت تشكيل از پس و ايران ملي نهضت جريان
از پس و داشت ، نزديك همكاري فرهنگ ، وزارت و دانشگاه
ملي مقاومت نهضت تشكيل‌دهندگان از مرداد 1332 ، كودتاي 28
دانشگاه استادان ديگر و بازرگان مهندس با همراه و است ،
دانشگاه از نفت كنسرسيوم با مخالفت لايحه امضاي جرم به
ياد شركت استادان از ديگر تن ده همكاري با و گرديد اخراج
بود انتشار شركت موسسان از سال 1337 در و كرد ، تاسيس را
موسسه اسلامي ، نوين انديشه‌هاي نشر براي مي‌خواستند كه
مردم ، از زيادي عده كه باشد داشته وجود مستقلي انتشاراتي
اجتماعي و مهم كار اين در ارزان‌قيمت ، سهام خريدن با
.كنند شركت
ايران آزادي نهضت پايه‌گذاران از سال 1340 در سرانجام و
مشروعيت براي شاه رفراندوم از پيش سال 1341 در.بود
دادگاههاي در و شد زنداني خود ، سفيد انقلاب به بخشيدن
علت 39 به نظر تجديد در سپس زندان ، سال شش به نخست نظامي
هم را شاه ساواك و نظاميان چشم كه) فرهنگي خدمت سال
شب آن در اگر كه.شد محكوم زندان سال چهار به (بود گرفته
كمتر بسيار مي‌كردند ، اعدام به محكوم را او كذائي ،
مخففه علل با مسخره‌اي حكم چنين اعلام تا مي‌شد ناراحت
.اسلام ضد و ضدفرهنگ نظام محكوم‌كننده
مغتنم فرصتي "محكوم‌شدگان" همه براي زندان دوران اين
از بسياري و آورد ، پيش فرصت‌ها از استفاده براي
عملي زندان از بيرون اجتماعي در كه آرماني برنامه‌هاي
جامعه در نمي‌آمد ، پيش آنها اجراي براي وقتي و نبود ،
.گرديد عملي زندان درون
طالقاني آيت‌الله به‌وسيله "قرآن از پرتوي" تفسير
اثر ده‌ها نشر بر علاوه و درآمد ، مكتوب و كتاب به‌صورت
مهندس نوشته "قرآن تحول سير" آنها صدر در ديگر ، مهم
.داشت قرار سحابي دكتر نوشته "انسان خلقت" و بازرگان
و مذهبي ، عقايد احياي و ديني ، انديشه اصلاح در اثر سه هر
نقش‌موثري اسلام ، و قرآن به جوانان ساختن ايمان با
نخست اثر دو درباره سخن مجال اكنون.دارند
.مي‌باشد سوم اثر معرفي غرض بلكه ندارد ، وجود
انسان خلقت تاليف انگيزه
انسان خلقت چگونگي":مي‌نويسد كتاب مقدمه در سحابي دكتر
چنانكه بوده ، بشر بحث مورد كه است مسائلي قديمي‌ترين از
آن درباره مطالبي هندي وداهاي مثل كهن ديني آثار در
بياناتي سفرآفرينش ، از باب چند در تورات ، در.است مذكور
...است آمده آدم خلقت درباره
دستخوش كتاب ، عبارات اغلب مثل آدم ، به راجع تورات بيان
بيشتر بودن غيرالهي آن ، در دقت با و است ، شده تحريفاتي
.دريافت مي‌توان آن‌را
معتقدات قالب به گاهي آن ، تحريفات همه با تورات ، مطالب
تعبيرات جمله از و ;است درآمده نيز اديان ساير ديني
در بنابراين.قرآن آيات تفسير در كتاب اين ساختگي
.است نبوده بي‌تاثير اسلامي اعتقادات
محكم و روشن بيانات متعدد ، آيات در قرآن در آن‌كه با
به مفسران ، از بعضي معذلك دارد ، وجود انسان خلقت به راجع
به توجه بدون و باقيمانده اسرائيليات از آنچه تلقين
مطالب همان حدود در تعبيرهايي آيات ، منظور و كلمات مفهوم
بشر نوع چنانكه.نموده‌اند ذكر آدم پيدايش براي تورات ،
از مستقل و جدا مخلوقي را آدم و دانسته آدم نسل از را
بيان چنين و پنداشته‌اند ديگر زنده موجودات جميع
آن در سپس و ساخته گل از هيكلي خداوند كه داشته‌اند
.است كرده خلق را (!)ابوالبشر آدم و دميده
به‌اندازه‌اي قرآن آيات از تعبيرات چنين توسعه و رواج
به كه ايشان از معدودي جز هم ، جديد مفسران كه است بوده
دريافت براي روشن‌تر ذهن داراي و داشته آشنايي جديد علوم
قديم تعبيرات از فارغ نتوانسته‌اند باز بوده‌اند ، حقايق
خاطرات از دور و بي‌نظر را الهي كتاب آيات و بمانند
".نمايند تفسير و شرح وسيع‌تر ديدي با و موروثي و تلقيني
(و 2 ص 1)
از انسان خلقت درباره تفكر طرز تاريخچه به سپس
و يونان در وسطي قرون تا قديم يونان در زمان قديمي‌ترين
مي‌پردازد "بود علمي افكار و آراء ركود" دوران كه اروپا
:مي‌گويد و
آراء و افكار ركود دوره مسيحيت ، تاريخ در وسطي قرون"
پرشكوه ادوار سده‌ها اين اسلام عالم در اما.بود علمي
طرف از كه متعددي رسائل ميان در.است معارف و علوم رواج
هفتم قرن در "الصفا اخوان" ديني و علمي و سياسي جمعيت
تكامل به راجع آن در كه است رساله‌اي گرديده ، منتشر هجري
.است شده اظهار باارزشي نظريات زنده ، موجودات تدريجي
كتاب در (هجري پنجم قرن) "مسكويه ابن" نظر است همچنين
(و 3 ص 2) "فوزالاصغر" و "الاخلاق تهذيب"
به رنسانس دوره از آفرينش انديشه تاريخچه گزارش به سپس
سرانجام كه مي‌كند مطرح را نظريه‌هايي و مي‌پردازد بعد
و علمي نظريه‌هاي ديگر پايه و شد ، داروين نظريه به منجر
كه"انواع اصل" نام به داروين كتاب اينكه تا.بود تجربي
فلسفي و علمي محيطهاي شد ، در منتشر قرن 19 اوايل در
(ص 4) "نمود پيدا زياد نفوذ زمان
ديگر ، زيست‌شناس دانشمند هر مانند نيز داروين اينكه در
ندارد ، شگفتي و بحث جاي است ، داشته ابراز علمي نظريه يك ،
سر باعث آنچه ;نمي‌گذارد جاي به محافل ديگر در بازتابي و
سياسي و فلسفي و مذهبي محافل در بي‌انتها بازتاب و صدا و
و داروين ، نظريه از سياسي برداشتهاي گرديد ، علمي و
.بود آن از سوءاستفاده
عالم ، صانع انكار براي داروين نظريه از ماديون استفاده"
و گرديد مسيحيت كليساي اولياي و الهيون عكس‌العمل موجب
آن از كه نامتناسبي تعبيرات به دقت بدون كه شد باعث
انواع تدريجي تغيير به راجع داروين نظريه اصل شده ، نظريه
و ضديت.نمايند معرفي گمراه‌كننده و كفرآميز را ،
اروپا ، مجاور اسلامي ممالك به تدريجا مزبور مخالفتهاي
از بعضي و نمود ، نفوذ نيز سابق عثماني و مصر مثل
مسيحيان همين نوشته ترجمه به كه هم مسلمان نويسندگان
تورات تلقيني -اساطيري اعتقادات از تبعيت مي‌پرداختند ، و
و آيات حقايق به توجه بدون ضمنا و انسان ، خلقت به راجع
مسيحيان خود از را مبالغه راه قرآن ، كلمات پرمغز مفاهيم
يا انواع تدريجي تغيير پيموده ، مساله سريعتر هم
جلوه ديني اعتقادات برخلاف و غيرممكن را ترانسفرميسم
ارتباط عدم و (!) ابوالبشر آدم مستقل خلقت براي و دادند ،
(و 7 ص 6) ".نمودند پافشاريها جانداران ، ساير با آن
از سحابي دكتر آقاي شد ، گفته اين از پيش كه گونه همان
نشريات براي مقاله نوشتن و تهران ، دانشگاه در تدريس آغاز
اسلامي انجمن‌هاي در سخنراني و روشنفكري ، اسلامي
و مهندسان و پزشكان و معلمان و دانشجويان تازه‌تاسيس
انديشه و گذاشته ، ديني اصلاح راه در قدم دانشگاهي ، محافل
انتشار و نوشتن با ليكن ;است بسته كار به را ديني نوين
"ديني نوانديشي" نشيب و پرفراز مسير در "انسان خلقت" كتاب
راه اين بر زدن گام براي زيرا ;است زده گام استواري با
و اصيل آموزشهاي به داشتن آگاهي:است ضروري ويژگي چند
و انحرافي افكار فشار و محيط در بودن گرفتار ;ديني درست
نداشتن روز ، بينش و دانش از داشتن اطلاع ;مذهبي نادرست
علم خودباخته ;خود سنتي عقايد به نسبت كوركورانه تعصب
دو طرفداران از يكي هيچ جنجال و هو تاثير تحت ;نشدن روز
جرات و شهامت داشتن:بالاتر همه از و ;نگرفتن قرار طرف
.است كرده پيدا راسخ اعتقاد بدان كه حقايقي ابراز
را شخصيت تاثير و روز فرهنگي شرايط و زمان عامل البته
يا احياء ، جامعه‌شناسي در اساسي ، اصل دو عنوان به نيز ،
ويژگي هفت ليكن داشت ، دور نظر از نبايد ديني ، نوانديشي
.مي‌رود شمار به نوانديش و احياگر كار ضروريات از نخست
:مي‌دهد توضيح چنين را كتاب تاليف از خود هدف سحابي دكتر
خلقت نظر از قرآن آيات در كتاب ، مطالعه اين در ما منظور"
تكاملي علمي نتايج از استفاده با زنده ، موجودات و انسان
"تكامل و قرآن" نشريه مقدمه در كه همانطور و مي‌باشد ، روز
اطلاعات الهي آيات تفسير و بررسي در اگر شده‌ايم ، متذكر
بريم ، كار به مفتاح عنوان به نيز را علمي مسلمه نتايج و
مي‌كند جلوه ما براي قرآن پرفيض منبع از تازه‌اي حقايق
كائنات بي‌انتهاي دستگاه از گوشه‌اي به را ما بينش هم كه
به نسبت را ما ايمان و خضوع هم و مي‌كند ، زيادتر
.مي‌سازد محكم‌تر و بيشتر آن تواناي و دانا آفريدگار
آيات ، در بحث از پيش كه نيست بي‌مناسبت جهت اين از
موجودات انواع به راجع زيستي ، علوم مباحث از خلاصه‌اي
نموده بيان ساده زبان به را آنها تشريحي ساختمان و زنده
تكاملي و نسلي پيوستگي به راجع مطالعه از كه را نتايجي و
بخش در..شويم يادآور مختصرا آورده‌اند ، دست به آنها
تدريجي تغيير زمينه در زيستي علوم از شواهدي (كتاب) اول
و ;كرد خواهيم ذكر اجمالا را زنده موجودات طبيعي صفات
انسان خلقت مدارج مبين كه را قرآن آيات بعضي دوم بخش در
ص 7) ".داد خواهيم قرار مطالعه مورد است جانداران ساير و
(و 8
در را بخش هر و بخش ، دو در را كتاب سحابي دكتر بنابراين ،
:است كرده تنظيم فصل چند
تكامل و تغيير بيان براي حياتي علوم از شواهدي:اول بخش
.زنده موجودات
، انواع پيوستگي بيان در تطبيقي تشريح از شواهدي -اول فصل
از شواهدي فصل‌سوم تطبيقي ، جنين‌شناسي - دوم فصل
.موجودات تدريجي تكامل بر فسيل‌شناسي
.انسان خلقت نظر از قرآن آيات از بعضي بررسي:دوم بخش
و انسان پيوستگي -دوم فصل:قرآن در آدم و انسان -اول فصل
برگزيدگي و آدم خلقت -سوم فصل ;قرآن نظر از موجودات ساير
مسيح عيسي حضرت زندگي به مقدمه عنوان به سوم فصل در.او
از پس و پرداخته مريم حضرت مادرش و او ، نسلي سوابق و
را آدم برگزيدگي مساله موضوع ، اين نتيجه‌گيري و خلاصه
آخرين با را پيامبر نخستين برگزيدگي جهت از و است ، آورده
وجه زيرا مي‌كند ، مقايسه (خاتم پيامبر از پيش) پيامبر
است ، آنان بودن پدر برگزيده ، بدون پيامبر دو هر اشتراك
...كه تفاوت اين با
سحابي دكتر آزادي از پس سال 1346 ، در انسان ، خلقت كتاب
وسيعي بازتابهاي گرديد ، و منتشر(ماه 1345 دي) زندان از
و روشنفكري محافل و دانشگاه و علميه حوزه‌هاي در
بازتاب دو مهمتر ، آنها همه از اماداشت غيرروشنفكري
طرف از مخالف بازتاب ;بود علميه حوزه در موافق و مخالف
صفحه 274 تا صفحه 269 از كه گرديد ابراز طباطبائي علامه
كينونه في كلام":عنوان تحت تفسيرالميزان ، جلد 16
در 6 مطالبي كند ، نام به تصريح بي‌آنكه "الاولي الانسان
درسهاي موافق بازتاب و ;نوشت انسان خلقت كتاب رد در صفحه
"قرآن در انسان تكامل" درباره مشكيني آيت‌الله خارج
به و درآمد عربي زبان به كتابي صورت به بعدها بودكه
.شد ترجمه هم فارسي
ديماه 1348 در طباطبائي ، علامه به پاسخ در سحابي دكتر
خلقت" سوم چاپ در و كرد ، منتشر صفحه در 30 كتابچه‌اي
توضيح و بحث" عنوان تحت گرديد ، منتشر در 1351 كه "انسان
ضمن هم قسمت اين در.درآورد كتاب ضميمه به را آن "اضافي
استواري و قاطعيت با "له معظم ايرادات به پاسخ و توضيح"
:مي‌كند مطرح را تازه‌اي نكات
مطالبي شويم ، متذكر جا همين در كه نيست بي‌مناسبت ضمنا"
آدم و انسان آفرينش به راجع:"انسان خلقت" كتاب در كه را
نتايج استناد به مطلقا.داده‌ايم قرار اظهارنظر و بحث
در را قرآن اعلاي بيان نخواسته‌ايم هرگز و نيست روز علمي
كوشش...بلكه دهيم ، قرار روز متغير علمي اطلاعات تاييد
اندازه‌اي تا را ، زيستي علوم از قطعي حقايق تا نموده‌ايم
امكان براي مفتاحي يا و وسيله داشته‌ايم ، دسترسي بدان كه
و دهيم ، قرار قرآني آيات از بيشتر دريافت و دقيقتر بررسي
مفاهيم از جز شده اظهارنظر و نتيجه‌گيري كتاب آن در آنچه
مشابه مضامين از استفاده مخصوصا و عبارات سياق و كلمات
از غير هم يادداشت اين در نبوده‌و ديگر مضمون هم و
(ص 181) ".نمي‌كنيم اظهارنظر روش همان از تبعيت
;است شده استناد و استفاده قرآن آيه از 98 كتاب اين در
در آنها جملات و كلمات مفاهيم از استفاده براي آيه 46
عنوان به آنها مفاهيم از آيه و 52 تكاملي ، موضوع هر بيان
.است گرفته بهره كتاب بحث هر در خويش منظور مكمل
نام به حبيبي ، قطع به ديگري كتابچه سحابي دكتر آقاي از
چنانكه آن ، بحث كه است گرديده منتشر نيز "تكامل و قرآن"
مي‌باشد ، انسان تدريجي تكامل درباره است ، پيدا آن نام از
خلقت" عنوان تحت انسان خلقت كتاب دوم بخش سال 1365 در و
است ، شده منتشر انتشار شركت وسيله به "قرآن بيان در انسان
به شده ، جدا سوم فصل از كتاب دوم فصل كه تفاوت اين با
و است آمده انسان تكاملي و تدريجي خلقت:دوم فصل عنوان
نظر از موجودات ساير و انسان آفرينش پيوستگي:سوم فصل
.او برگزيدگي و آدم خلقت:چهارم فصل و ;قرآن
جعفري مهدي محمد سيد دكتر
|
