گفت وگو: مهدي ملكوتي
در چند دهه اخير روند رشد جمعيت، محدود بودن منابع (آب و خاك) و بهره برداري بي رويه انسان ها از اين منابع باعث بر هم خوردن تعادل اكولوژيك حاكم بر محيط زيست شده است. جاري شدن سيل هاي مخرب، فرسايش شديد در اراضي بالادست و دشت ها، گسترش بيابان ها، تخليه روستاها و مهاجرت به حاشيه شهرها از عمده ترين مشكلاتي است كه حاصل بر هم خوردن تعادل اكولوژيك حاكم بر محيط زيست است كه همگي ناشي از كم توجهي به مسائل منابع طبيعي است.
هر ساله با نزديك شدن به آغاز فصل بهار كه فصل رويش و زايش طبيعت است هفته اي به نام منابع طبيعي، برگزار مي شود. دراين هفته (پانزدهم تا بيست و دوم اسفندماه) اكثر سازمان ها، ارگان ها و مسؤولان با كاشت نهال سعي مي كنند توجه خود را به منابع طبيعي و حفظ و حراست از آن نشان دهند، به طوري كه اين امر باعث به وجود آمدن يك سنت پسنديده در بين اكثر آحاد جامعه شده است.
در اين هفته سازمان هاي مختلف با توزيع نهال هاي رايگان سعي مي كنند مردم را بيش از پيش متوجه درختكاري و حفظ منابع طبيعي كنند. اما در اين هفته به ديگر جلوه هاي منابع طبيعي يعني بيابان ها، مراتع، كويرها و آبخيزها كمتر توجه مي شود. اين در حالي است كه بيابان، مرتع، كوير و آبخيز نيز مثل جنگل جزء منابع طبيعي محسوب مي شوند. به همين منظور با مهندس محمد صمدي معاون وزير جهاد كشاورزي و رئيس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري كشور گفت وگويي انجام داده ايم كه در پي مي آيد:
آقاي مهندس صمدي، چرا در هفته منابع طبيعي بيشتر به درخت و درختكاري توجه مي شود و به ديگر جلوه هاي منابع طبيعي مثل بيابان ها، كويرها، آبخيزها و مراتع كمتر پرداخته مي شود؟
تقريبا در تمام دنيا درخت به عنوان سمبلي براي زندگي، زيبايي، نشاط و پيوند بين ملت ها شناخته مي شود. حتي روساي جمهور كشورها در بازديدهايي كه از ديگر كشورها انجام مي دهند معمولا يك نهال را به عنوان پيوند بين دو ملت مي كارند. طبيعي است كه در كشوري مثل ايران كه يك كشور گرم و خشك هم محسوب مي شود، درخت داراي جايگاه ويژه اي باشد به خصوص اين كه درخت به لحاظ ديني، فرهنگي و زيست محيطي هم براي ما ايرانيان حائز اهميت است. البته در كنار توجه به كاشت درخت بايد به بيابان ها، مراتع و آبخيزها نيز توجه كافي داشت، كما اين كه ما بعد از روز اول هفته منابع طبيعي به اين مباحث نيز مي پردازيم. منتهي از آنجا كه در اين مراسم روز اول بيشتر مورد توجه رسانه ها، مسؤولان و... است، بحث درخت و درختكاري نيز بيشتر مطرح مي شود.
آيا سازمان جنگل ها و مراتع كشور به تنهايي بايد متوجه حفظ و حراست از منابع طبيعي باشد؟
خوشبختانه امروز بحث توجه به منابع طبيعي از دستگاه متولي فراتر رفته و شاهد هستيم كه بسياري از دستگاه هاي اجرايي نيز به اين بحث مهم و ملي مي پردازند و به اهميت آن واقف شده اند. امروزه سازمان حفظ محيط زيست، وزارتخانه هاي نفت، راه و ترابري، مسكن و شهرسازي، نيروهاي مسلح و... براي حفظ منابع پايه (آب و خاك) و تأسيسات زيربنايي خود به شكل گسترده اي به بحث منابع طبيعي علاقه مند شده اند و توجه كافي به اين مهم دارند، ضمن آن كه وزارت آموزش و پرورش نيز با گنجاندن مطالبي در زمينه اهميت منابع طبيعي در كتاب هاي درسي به فرهنگ سازي براي حفظ و حراست از منابع از سنين پايين پرداخته است و جالب اينجاست كه همه دستگاه هاي ذكر شده در هفته منابع طبيعي مشاركت فعال دارند و ما هم فكر مي كنيم كه مسأله منابع طبيعي بايد به اندازه گسترش آن(كل كشور) موردتوجه همگاني قرار بگيرد.
اوج همه اين همكاري ها و توجه ها در هفته منابع طبيعي معمولا جلوه گر مي شود، ضمن آن كه همه گروه ها درتمام طول سال بايد دين خود را به منابع طبيعي كشور ادا كنند.
از آنجا كه در اين هفته به درخت و درختكاري توجه كافي مي شود، اگر اجازه بدهيد ما كمي به بيابان ها و آبخيزها توجه كنيم. وسعت بيابان هاي كشور چقدر است؟
در ايران حدود ۴۳ ميليون هكتار بيابان و كوير وجود دارد.
كوير و بيابان چه تفاوت هايي با هم دارند؟
كوير منطقه اي است با اقليم خشك و فراخشك و خاك آن تقريبا قابليت رويش گياه را ندارد. اما مناطق بياباني اقليم خشك دارند و در خاك آنها قابليت رويش برخي از نباتات وجود دارد و زندگي در آنها جريان دارد. ما با كويرها كاري نداريم و اساسا در آنها كاري هم نمي توانيم انجام دهيم. اما در مناطق بياباني كاري كه ما انجام مي دهيم برخلاف تصور همگان محدود كردن بيابان نيست.
چرا؟
چون بيابان يك عارضه كاملا طبيعي است. مثل كوه.
پس شما در بيابان ها چه كاري انجام مي دهيد؟
كاري كه ما انجام مي دهيم مربوط به كنترل بيابان زايي است.
پس بيابان زدايي چيست؟
بيابان زدايي يك واژه غلط است كه متأسفانه مصطلح شده است. ما بيابان زدايي نمي كنيم بلكه ما بيابان زايي را كنترل مي كنيم. بيش از ۴ دهه است كه ما فعاليت هاي خود را در مناطق بياباني كشور آغاز كرده ايم و همه سعي ما بر اين است تا بيابان زايي را كنترل كنيم.
اگر بيابان زايي كنترل نشود چه اتفاقي مي افتد؟
خطوط مواصلاتي، اراضي كشاورزي، شهرها و مناطق استراتژيكي مثل پالايشگاه ها و مناطق نظامي در معرض خطر قرار مي گيرند و از شن هاي روان پوشيده مي شوند.
نتيجه ۴ دهه فعاليت شما چه بوده است؟
طي ۴ دهه حدود دو ميليون هكتار فضاي سبز (جنگل كويري) در كشور ايجاد شده است و از حدود ۲ سال قبل فعاليت هاي ما ساماندهي بيشتري پيدا كرده اند و با برنامه  بهتري در حال كار هستيم. اكنون كانون هاي بحراني  بياباني در كل ۴۳ ميليون هكتار مناطق بياباني و كويري يا شناسايي شده و يا مطالعات آن در حال انجام است.
شناسايي اين كانون هاي بحران چه فايده اي دارد؟
برخلاف بسياري از مناطق كه آب عامل فرسايش خاك است در مناطق بياباني، باد مهمترين و مؤثرترين عامل فرسايش خاك است. اگر كانون هاي بحراني شناسايي شده و بعد از شناسايي، تثبيت شوند تا از طريق باد جابه جا نشوند و گسترش نيابند كاري بسيار ارزشمند صورت گرفته است.
در حال حاضر چه حجمي از كانون هاي بحراني شناسايي شده اند؟ 
تاكنون ۶ ميليون هكتار از نقاط بحراني در كشور شناسايي شده كه عمدتا در ۱۳ استان كشور با وسعت هاي مختلف پراكنده اند. اين نقاط بحراني در استان هاي قزوين، تهران،  مركزي، خراسان، يزد، سيستان و بلوچستان، كرمان، قسمتي از خوزستان، فارس، قم و اصفهان پراكنده هستند. البته مواضع لكه اي نيز مثل واريزه هاي كوه آرارات در ماكو نيز وجود دارد كه ظرف دوتا سه سال مي توان آن را به طور كامل كنترل و تثبيت كرد.
در اين مناطق چه استراتژي را در پيش گرفته ايد؟
ما بنا داريم در مناطقي كه وسعت بيابان ها محدود است مثل استان هاي قزوين، تهران و مركزي هرچه زودتر عمليات كنترل بيابان زايي را به اتمام رسانده و كانون هاي بحران را از بين ببريم و بعد انرژي و منابع خود را در نقاط وسيع تر كه نياز به تمركز بيشتري دارند، صرف كنيم.
مناطق بياباني از چه جهتي حائز اهميت هستند؟
اين مناطق از جهت حفظ منابع آب، استفاده از انرژي خورشيد و جلوگيري از مهاجرت ساكنين اين مناطق به ديگر نقاط كشور حائز اهميت هستند، ضمن آن كه محصولات كشاورزي كه در اين نقاط كشت مي شوند به جهت ارزش اقتصادي و كسب درآمد ارزي براي كشور بسيار مهم هستند. پسته و زعفران كه رقم هاي بسيار بالايي را در صادرات غيرنفتي به خود اختصاص مي دهند دراين مناطق كشت مي شوند.
براي كنترل بيابان زايي چه عملياتي را انجام مي دهيد؟
عمليات متفاوتي انجام مي شود. در بعضي مناطق مديريت قرق صورت مي گيرد. در بعضي مناطق بياباني گونه هاي گياهي وجود دارند كه مي تواند مورد استفاده دام قرار بگيرند و چراي بيش از حد مي تواند گياهان را نابود كرده و موجب گسترش بيابان شود. براي اين كه اين گونه هاي گياهي از بين نرود مديريت قرق اعمال و از ورود دام ممانعت مي شود و ظرف دو تا سه سال معمولا گياهان اين مناطق به زادآوري خوبي مي رسند و مي توان مجددا آنها را موردبهره برداري قرار داد.
در بعضي از مناطق كه فرسايش بسيار شديد است و طبيعت اجازه فعاليت بيولوژيك را نمي دهد از >مالچ< كه يك ماده نفتي است براي تثبيت شن هاي روان و كنترل بيابان زايي استفاده مي شود. مالچ پاشي باعث تثبيت خاك مي شود و بعد از يكي دو سال كه خاك تثبيت شد و حركت نكرد روي آن خاك عمليات نهال كاري انجام مي شود و گونه هاي مقاوم به خشكي در اين مناطق كشت مي شوند. گياهاني مثل طاق، گز، گون، آرتيپلكس در مناطق بياباني و گياهاني مثل حرا و چندل كه جلوه بسيار زيبايي هم دارند در حاشيه سواحل خليج فارس كشت مي شوند. در بعضي مناطق كه مشكل شديد نيست بدون انجام عمليات مالچ پاشي، مستقيما اقدام به كشت گونه هاي ذكر شده كه مقاوم به خشكي هستند مي شود.
مالچ پاشي چقدر هزينه دارد؟ 
عمليات مالچ پاشي بسيار پرهزينه است. هر هكتاري كه مالچ پاشي مي شود معمولا حدود ۵۰۰ هزار تومان هزينه دارد. اين در حالي است كه هزينه نهال كاري مستقيم معمولا يك پنجم اين هزينه است.
اگر ممكن است كمي هم درمورد عمليات آبخيزداري توضيح بدهيد و بگوييد فعاليت هاي آبخيزداري بيشتر در چه نقاطي انجام مي شود؟
قسمت عمده فعاليت هاي آبخيزداري در بالادست سدهاي ساخته شده يا در دست ساخت، متمركز است. البته قسمتي از فعاليت هاي آبخيزداري هم مربوط به نقاطي است كه اجراي اين عمليات به لحاظ اقتصادي براي مردم آن مناطق حائز اهميت است. درواقع در چنين نقاطي با انجام عمليات آبخيزداري علاوه بر تغذيه سفره هاي زيرزميني و جلوگيري از فرسايش خاك مي توان براي كشاورزان آب مطمئن و قابل دسترس فراهم كرد. علت آن كه آبخيزداري در دهه گذشته اهميت زيادي پيدا كرده نيز به همين دليل است. درواقع ثمرات انجام عمليات آبخيزداري در اقتصاد و معيشت مردم آشكار شده است.
آبخيزداري چيست و عمليات اجرايي آن چگونه انجام مي شود؟
آبخيزداري به مديريت منابع طبيعي در آبخيزها گفته مي شود كه به منظور توليد و حفاظت منابع آب و ساير منابع وابسته به كار گرفته مي شود. مهمترين هدف آبخيزداري، مديريت منابع آب و خاك است. واحد كار براي چنين مديريتي، واحدي طبيعي است كه به آن حوزه آبخيز مي گويند و شامل سطحي است كه تمام آب حاصل از بارش بر آن تحت تأثير شيب زمين جمع آوري شده و به يك آبرو، رودخانه و يا يك مخزن ذخيره هدايت شود. وسعت اين حوضه متفاوت است و بسته به هدف كار و نوع برنامه ريزي ممكن است بخش اعظم يك كشور، چندين استان، يك يا چند شهر و يك روستا را دربرگيرد.
برنامه هاي اجرايي آبخيزداري شامل عمليات بسيار متنوعي است كه براساس شرايط هر منطقه با مطالعه كامل و بررسي شرايط طبيعي، اجتماعي و اقتصادي اجرا مي شود. مواردي چون سكوبندي اراضي شيبدار، احداث بانكت و فارو، عمليات علوفه كاري با روش هاي مختلف، نهال كاري، تغذيه مصنوعي سفره هاي آب زيرزميني و حفاظت از منابع آب و خاك از جمله فعاليت هاي آبخيزداري است.
اگر ممكن است كمي بيشتر توضيح دهيد.
در بسياري از مناطق كشور سيل وجود دارد كه باعث تخريب اراضي كشاورزي، خطوط مواصلاتي، تأسيسات زيربنايي و حتي خسارت هاي جاني مي شود. در مناطق اين چنيني كه عمليات آبخيزداري صورت گرفته نه تنها خسارت ها به شدت كاهش يافته است بلكه سفره هاي زيرزميني تغذيه شده اند، آب ذخيره شده است و در فصول خشك در اختيار كشاورزان قرار گرفته و مردم از اين طريق زندگي جديدي را تجربه كرده اند. درواقع با انجام عمليات آبخيزداري حركت مخرب آب هاي روان به يك فرصت سودآورتبديل شده است. همچنين به حجم آب قابل استحصال كشور هم از اين طريق افزوده شده است.
از طريق انجام عمليات آبخيزداري چه حجمي از آب استحصال شده است؟
هرچند كه كارهاي صورت گرفته محدود است و شايد در كل رقم آن چندان قابل توجه نباشد اما از اين طريق حدود ۲ / ۱ميليارد مترمكعب آب مي توان استحصال كرد.
انجام عمليات آبخيزداري در بالادست سدها چه مزايايي دارد؟ 
بارندگي در بسياري از مناطق ايران ناگهاني و سيل آساست. وقتي چنين بارندگي هايي رخ مي دهد و با توجه به اين كه ضريب نفوذپذيري خاك محدود است و نمي تواند همه آب ناشي از بارندگي را جذب كند، به خصوص اگر بارندگي در يك شيب هم باشد حالت القايي به خود مي گيرد و باعث فرسايش شديد خاك مي شود. خاك شسته شده وارد دريا، رودخانه، دشت و بعضي از حوضچه ها مي شود. اما اگر بارندگي هاي اين چنيني در بالادست سدها رخ دهد، رسوبات وارد سد شده و از حجم سد مي كاهند و سرمايه گذاري ما را با مشكل مواجه مي كنند. در جاهايي كه سد مخزني وجود دارد ظرفيت سدها رفته رفته از رسوبات پر مي شود و عمر مفيد سد بسيار زودتر به پايان مي رسد و سد توجيه اقتصادي خود را از دست مي دهد.
چرا همزمان با ساخت سد به عمليات آبخيزداري آن توجه نمي شود تا مشكلاتي را كه ذكر كرديد به وجود نيايد؟
سدسازي به شكل كنوني در كشور ما عمر چنداني ندارد. متأسفانه در مراحل اوليه، يا توجه لازم به اين مسأله نمي شده يا اين كه بنا به ضرورت هايي عمليات ساختماني سدها از اولويت برخوردار مي شده و مي خواستند بعدا به آبخيزداري بپردازند كه آن هم بنا به دلايلي انجام نشده است.
نتيجه نپرداختن به اين عمليات باعث شده تا يك سوم ظرفيت سدي مثل سفيدرود كه گنجايش ۸ / ۱ ميليارد مترمكعب آب را دارد از رسوبات انباشته شود. آيا در اين مورد توضيح خاصي داريد؟
سد سفيدرود از آبخيز بسيار گسترده اي برخوردار است. به دليل بروز همين مشكلي كه ذكركرديد هم اكنون حوزه سد سفيدرود به عنوان يك طرح خاص داراي كد شده و مطالعات آبخيزداري در اين منطقه انجام شده و عمليات اجرايي آن نيز آغاز شده است. با انجام اين عمليات سعي در كاهش فرسايش خاك و حجم رسوبات حمل شده به سد داريم. متأسفانه مطالعات آبخيزداري سدهاي كرخه، كارون، كارون ۳ و ۴ و سدهايي كه در حوزه آبريز زاگرس در حال احداث هستند درمطالعات اوليه ديده نشده و مورد توجه قرار نگرفته است. اين درحالي است كه وقتي سدي مي خواهد احداث شود بايد از هر حيث من جمله آبخيزداري مطالعات لازم را براي آن انجام داد.
اگر ممكن است مهمترين طرح هاي آبخيزداري كه هم اكنون در دست اجرا هستند را نام ببريد.
هم اكنون ۴ طرح عمده آبخيزداري در حال اجراست. يكي مربوط به سد سفيدرود، ديگر مربوط به سد كرخه است. طرح سوم براي بالادست سدهايي است كه در حال احداث هستند و طرح چهارم مربوط به سدهايي است كه قبلا احداث شده بودند.
با اين حساب به نظر مي رسد كه قبلا عمليات آبخيزداري در هيچ كدام از سدهاي كشور صورت نگرفته است. درست است؟
البته دولت با وقوف از اهميت آبخيزداري، اخيرا به اين عمليات توجه خوبي كرده است. به طوري كه بودجه اين بخش امسال نسبت به سال گذشته ۶۰۰ درصد رشد داشته همچنين بودجه آبخيزداري درسال آينده نسبت به امسال از ۷۵ درصد رشد برخوردار شده است. ولي ما اعتقاد داريم هم ظرفيت اجرايي بايد افزايش يابد و هم توجه بيشتري به مباحث آبخيزداري بايد صورت بگيرد، ضمن آن كه در كنار افزايش اعتبارات و سازه ها بايد به مسائل فرهنگي هم توجه كافي كرد. اگر ما مسائل اعتباري، سازه اي، بيولوژيك و فرهنگي را در كنار هم ببينيم قطعا اين عمليات تأثيرگذارتر مي شوند. البته ما از لحاظ زمينه كاري در مورد آبخيزداري زمينه ها و ظرفيت هاي بسيار بالايي داريم اما به لحاظ منابع، كشور با محدوديت مواجه است ولي توجهي كه طي سال هاي اخير شده توجه بسيار خوبي بوده و هم مردم و هم مسؤولان از اين عمليات استقبال كرده اند.
استقبالي كه مردم و مسؤولان از عمليات آبخيزداري كرده اند به دليل خسارت هاي وارده بوده يا سطح آگاهي بالا رفته است؟ 
طبيعي است وقتي از پديده اي مثل سيل خسارت متوجه مردم و كل كشور مي شود و بعدا متوجه مي شويم كه با انجام عمليات نه چندان پيچيده اي مي توان خسارت هاي جاني و مالي ناشي از سيل را كم كرد و يا با انجام اين عمليات مي توان ظرفيت هاي توليد را افزايش داد و به كسب و كار رونق بخشيد، اقبال و استقبال از آن عمليات زياد مي شود. درواقع هم خسارت ها و هم اثرات اقتصادي ملموس انجام عمليات آبخيزداري باعث شده كه همه با روي باز از آن استقبال كنند.
نپرداختن به عمليات آبخيزداري چه حجمي خسارت به كشور وارد كرده و مي كند؟
خسارت ابعاد مختلفي دارد كه بعضي از آنها حتي قابل محاسبه نيز نيستند. مثل خسارت از بين رفتن خاك زراعي، مهاجرت، حاشيه نشيني و... آنچه در كشور مبنا قرار گرفته (فرسايش خاك) و مورد استناد است خيلي دقيق و واقعي نيست و بايد مطالعات بيشتري در اين زمينه انجام شود. اما آنچه مسلم است اين است كه در مناطقي كه عمليات آبخيزداري صورت گرفته ميزان آب دوي (حركت آب) حدود ۳۰ درصد كاهش داشته و قطعا مي توان گفت كه به همين ميزان از فرسايش خاك كاهش مي يابد.
به عنوان آخرين سؤال، ويژگي بودجه فصل منابع طبيعي در سال آينده را چه مي دانيد؟
بودجه فصل منابع طبيعي در سال آينده نسبت به امسال ۹۴ درصد افزايش پيدا كرده است و از رقم ۵۱۶ ميليارد و ۹۸۹ ميليون ريال به يك تريليون و يك ميليارد و ۶۷۲ ميليون ريال رسيده است. اما به نظر بنده مهمترين ويژگي بودجه سال آينده مربوط به طرح >صيانت از جنگل هاي زاگرس< است. درواقع براي نخستين بار به لحاظ بودجه اي جنگل هاي زاگرس داراي هويت مستقل شده اند. در سال ۸۲ و به كمك سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور، دولت و مجلس طرح صيانت از جنگل هاي زاگرس با اعتباري بالغ بر ۶۲ ميليارد ريال آغاز مي شود كه از نقاط عطف بودجه سال ۸۲ است.