از آن رو كه قرآن كريم به زبان عربي نازل شده همواره ترجمه آن براي غيرعرب زبانان ضرورت تلقي شده است. فارسي زبانان نيز از همان ابتداي آشنايي با قرآن دست به ترجمه اين مصحف شريف زده اند. گنجينه اي عظيم از اصطلاحات و واژگان در زبان فارسي، مديون مترجمان قرآن است. از روند اين دستاورد نه تنها كاسته نشده، بلكه به نظر مي رسد در سال هاي اخير در حال افزايش است، از اين رو در اين مجال به بررسي ترجمه هاي قرآن كريم پس از انقلاب مي پردازيم. بديهي است در اين عرصه كوتاه تنها درصدد بر شمردن ويژگي و برجستگي مجموعه اين آثار هستيم و هرگز درصدد ارزش گذاري و قضاوت درباره كيفيت اين آثار نيستيم.
با نگاهي به آ ثار عرضه شده در اين سالها روشن مي شود كه بسياري از مترجمان قرآن كريم در زمره اسلام شناسان بزرگ معاصر هستد، استاد عبدالحميد آيتي از برجسته ترين مترجمان ايراني است كه ترجمه گران سنگي همچون «تاريخ العبر ابن خلدون، نهج البلاغه و...» را در كارنامه خود دارد، محمدباقر بهبودي از
حديث پژوهان بنام معاصر است، تحقيقات وي در اين مجال زبانزد اهل فن است، آيت الله ناصر مكارم شيرازي از دهها سال قبل در امر تحقيقات قرآني با تفسير نمونه از آوازه اي رفيع
برخوردار است.
مرحوم دكتر جلال الدين مجتبوي، بهاءالدين خرمشاهي، مسعود انصاري در زمره مترجمان حرفه اي قرار دارند. اين گروه با تسلط بر دو زبان انگليسي و عربي هر كدام به نوبه خود از شايستگي هاي برجسته اي برخوردارند كه حساسيت امر خطير ترجمه قرآن را درك كرده ودر وهله اول فعاليت هاي علمي خود اول سراغ ترجمه هاي متون ديگر رفته آنگاه پايه وادي مصحف شريف نهاده اند. مقدمه فوق از آن رو بيان شد كه اين فعاليت علمي مخاطره آميز و از حساسيت ويژه اي برخوردار است به قول يكي از همين مترجمان «قلم خاكيان در برابر روح افلاكي و كلام حق، عاجز و ناتوان است.»
اينك به بررسي ترجمه هاي كامل قرآن كه از سال ۱۳۵۷ تا ابتداي سال ۱۳۸۱ چاپ و منتشر شده است، مي پردازيم. مجددا يادآور مي شويم اين بررسي صرفا جنبه كتاب شناختي چاپ و انتشار اين آثار را در بردارد و از پرداختن به نقد و بررسي پرهيز شده است. در اين فاصله زماني ۲۳ ترجمه كامل منتشر شده است (يك ترجمه احياء و ترجمه ابوالفتوح رازي است) و ۵ ترجمه از اين تعداد، تنها در سال ۱۳۸۰ ش به انجام رسيده است.
آثار متمايز اين دوره
در اين دوره شاهد ترجمه هايي بوده ايم كه به نحوي از آثار ديگر متمايز مي نمايد از جمله ورود ترجمه هايي با توضيحات تفسيري است اين امر در ترجمه بهاءالدين خرمشاهي به وضوح نمايان است(قبل از آن ترجمه مرحوم زين العابدين رهنما همراه با توضيح و تبيين آيات مشكله ارائه شده بود، شايسته است اين ترجمه به همراه تحقيقات پيوست مجددا تجديد چاپ گردد.)
اين ويژگي در ترجمه محمد خواجوي نيز با آوردن وجوه و نظاير نيز ديده مي شود.
ارائه وسيع ترجمه منظوم از قرآن كريم نيز محل تأمل و بررسي بيشتر است، ترجمه اميد مجد كه اولين بار در سال ۱۳۷۶ شمسي منتشر شده با استقبال عموم روبه رو شده است. قبل از آن تفسير صفي عليشاه (۱۳۱۶-۱۲۵۱ق) به صورت منظوم به فارسي عرضه گرديده بود.
ارائه نخستين ترجمه همزمان قرآن به زبان فارسي و انگليسي توسط خانم طاهره صفارزاده نيز از فعاليت هاي شاخص در سال ۱۳۸۰بود كه با استقبال كم نظير مردم روبه رو شد. اين اثر از سال گذشته تاكنون توسط چندين ناشر به چاپ رسيده است. ( پس از انقلاب چندين ترجمه به زبان انگليسي و فرانسه به چاپ رسيده است. از جمله ترجمه فضل الله نيك آيين كه در آمريكا به طرز زيبايي به چاپ رسيده و ترجمه هاي آقايان ايران پناه و فخري نيز به زبان فرانسه قابل ذكر است.)
احياء ترجمه هاي قديم همانند نوبت اول تفسير كشف الاسرار كه در گذشته مورد اهتمام بوده هم اكنون نيز ادامه پيدا كرده و ترجمه ابوالفتوح رازي در سال ۱۳۸۰ به همت محمد مهيار منتشر شده است. از قرار معلوم ايشان تصحيح و احياء ترجمه هاي كهن ديگري نيز در دست نشر دارد.
تغييرات در ترجمه هاي فارسي تنها در سطح شيوه هاي ترجمه باقي نمانده، بلكه هر چه به زبان حاضر نزديكتر مي شويم علاوه بر سبك و سياق ترجمه ها، شيوه هاي چاپ، طرح روي جلدها نيز متفاوت عرضه مي گردد .نمونه اين تغييرات در ترجمه بسيار زيباي مسعود انصاري كه توسط انتشارات فرزان روز به چاپ رسيده و يا ترجمه علي اكبر طاهري قزويني مي توان اشاره نمود.
- نقش مؤسسات انتشاراتي در توزيع و پخش مصاحف
علاوه بر ترجمه مرحوم دكتر الهي قمشه اي كه از گذشته دور بنا به دلايل متعددي مورد اهتمام مؤسسات انتشاراتي بوده در خصوص ساير ترجمه نمي توان از نقش مديران انتشاراتي در ميزان استقبال عمومي غافل بود . از جمله اين ترجمه ها فعاليت ارزنده دارالقرآن دفتر مطالعات تاريخ و مطالعات اسلامي در توزيع بسيار خوب ترجمه دكتر محمدمهدي فولادوند است كه قبل از نشر تلاش سه ساله مترجم ،هيأت علمي را موظف به تصحيح، تحقيق و ويرايش آن نموده است و در نهايت استاد بهاءالدين خرمشاهي نيز آن را ويرايش نهايي نموده است و عكس آنچه بدان اشاره نموديم نيز قابل ذكر است ، ترجمه هايي كه براي بار نخست به صورت نفيسي به چاپ رسيده است.متأسفانه مانعي براي معرفي عمومي ترجمه بوده است اين آثار در چاپ هايي كه به صورت معمولي به چاپ رسيده اند از تيراژ بسيار بالايي برخوردار بوده اند.
- نقد ترجمه ها: در ميان آثار عرضه شده ترجمه هايي با نقدهاي بسياري روبه رو شدند و گروهي از ترجمه ها نيز با سروصدا به بازار عرضه گرديد. وجود نقادان منصف مي تواند گام هاي ارزنده اي در اين راه منظور گردد، هر چند مدتي است متأسفانه ميزان نقدهاي انجام شده بر ترجمه هاي قرآن بسيار كمتر است. اين در حالي است كه با وجود كثرت ترجمه ها بايد عكس اين اتفاق رخ مي داد با عنايت به ورود گروهي كه حرفه اصلي آنان ترجمه نيست و گاهي در زبان مبدأ و گاهي در زبان مقصد مشكل دارند، اينان گاه ترجمه هاي زيباي فارسي همانند ترجمه نوبت اول تفسير كشف الاسرار را به فراموشي سپرده اند.اهميت نقد ترجمه ها حائز اهميت است و در اين ميان توجه نويسندگان پايان نامه هاي دانشجويي و انتشار مجلات تخصصي در حوزه علوم قرآن و مخصوصا ترجمه چشم اندازهاي مثبت اين راه است.
نقش استاد بهاءالدين خرمشاهي در رونق بازار نقد ترجمه هاي قرآن بسيار حائز اهميت مي باشد، ايشان خود بر ترجمه هاي آقايان خواجوي، آيتي، جلال الدين فارسي، مرحوم الهي قمشه اي و بهبودي نقد نوشته اند. اميد است دغدغه هاي وي در اين خصوص بيش از گذشته باشد.
سال ۱۳۸۰ ، سال انتشار ترجمه هاي قرآن
در سال ۱۳۸۰ شاهد انتشار ۵ ترجمه كامل از قرآن كريم بوده ايم كه سالي بس فرخنده جلوه مي نمايد، هر يك از آثار منتشر شده در اين سال خود محل بحثي بسيار مفصل دارد همانگونه كه اشاره رفت، دو ترجمه همزمان (فارسي و انگليسي) پس از انقلاب منتشر شده است كه هر دو در اين سال است (ترجمه خانم صفارزاده، ترجمه آقاي ايران پناه)، از ديگر ترجمه هاي مورد توجه اين سال است همانگونه كه اشاره رفت استخراج ترجمه ابوالفتوح رازي توسط محمد مهيار مي باشد كه اميد است گام هاي ايشان تداوم داشته باشد.در پايان يادآور مي گرديم كه تاكنون دهها ترجمه ناقص از قرآن منتشر شده است كه هر يك بخشي از قرآن را ترجمه نموده اند.
از جمله مي توان به ترجمه هاي مصطفي رحماندوست، سيدابراهيم سجادي، احد ده بزرگي، علي اكبر تلافي، عبدالكريم بي آزار شيرازي اشاره كرد.
مزيد اطلاع خوانندگان ترجمه هاي قريب الانتشار را ذكر مي كنيم:
۱- ترجمه حسين استاد ولي: وي تاكنون چندين ترجمه را ويراستاري نموده اند. آخرين تحقيق قرآني وي تصحيح كامل ترجمه استاد الهي قمشه اي است كه توسط دارالكتب الاسلاميه به زيور طبع آراسته شده است.
۲- ترجمه محمود صلواتي
وي سابقا ترجمه مسجع و موزون دو جزء آخر قرآن را توسط نشر تفكر به چاپ رسانده اند، اين ترجمه كامل نيز بر همان سياق توسط انتشارات ذكر در حال چاپ است.
۳- ترجمه علي اصغر برزي
اين اثر توسط بنياد قرآن در حال چاپ است
۴- ترجمه عبدالمجيد معاديخواه
۵- ترجمه موسوي گرمارودي
از وي سابقا داستان پيامبران در دو مجلد به چاپ رسيده بود كه بارها تجديد چاپ شد، ظاهرا اين ترجمه نيز توسط همان ناشر (قدياني) در حال چاپ است.
۶- ترجمه محدث دهلوي
اين ترجمه توسط مسعود انصاري كه خود صاحب ترجمه اي فاخر است، تصحيح و آماده چاپ شده است.
۷- ترجمه محمدرضا انصاري.
