Hamshahri Newspaper

نوروز زمان تازه شدن، زمان رستاخيز طبيعت و تجديد حيات رستني ها است.
از پيشينه و خاستگاه تاريخي نوروز و آيين هاي آن در دوره هاي كهن آگاهي هاي مكتوب و دقيقي در دست نيست، ولي بي ترديد نوروز و جشن نوروزي يك آيين كهن سال در ميان اقوام مختلف جهان وبوميان ايران، پيش از آمدن آريايي ها به اين سرزمين بوده است و بيشتر روايات اسطوره اي- افسانه اي ايران دوره پيشدادي را زمان پيدايي نوروز و جمشيد، چهارمين پادشاه پيشدادي را بنيانگذار نوروز و آيين نوروزي به شمار آورده اند. جمشيد شخصيتي اين جهاني و محبوب ترين چهره در دوران كهن ايراني بوده است. پيوند نوروز با جمشيد از سويي به كهن سال بودن نوروز و از سوي ديگر به محبوب بودن چهره جمشيد و خاطره خوشي كه از او در ذهن مردم بازمانده اشاره دارد، فردوسي در داستان پديد آمدن نوروز نقل مي كند كه وقتي جمشيد از كارهاي كشوري بياسود، بر تخت كياني نشست و همه بزرگان لشگري و كشوري بر گرد تخت او فراهم آمدند و بر او گوهر پاشيدند. جمشيد آن روز را كه نخستين روز از فروردين و آغاز سال بود «نوروز» ناميد وجشن گرفت.
بنابر پژوهش هايي كه روي آثار سنگ نگاره ها و كتيبه هاي بازمانده از دوره هخامنشيان انجام شده، مردم آن دوره با نوروز به خوبي آشنا بوده اند و نوروز را به عنوان آييني كهن به هنگام گردش سال، جشن مي گرفته اند. پادشاهان هخامنشي از تخت جمشيد كه محلي مقدس و مخصوص نيايش بود، به هنگام نوروز براي برگزاري آيين ويژه نوروزي و استقبال از نمايندگان اقوام و مردم مختلف استفاده مي كردند. هر سال نمايندگان ملل و اقوام مادي، ايلامي، بابلي و... با پوشاك قومي و ملي خود در تخت جمشيد گرد مي آمدند و نوروز و نوشدگي سال را در كاخ آپادانا در برابر شاه جشن مي گرفتند و هديه هاي خود را به پادشاه ايران اهدا مي كردند. در دوران اسلامي، به ويژه در دوره صفوي، جشن و آيين نوروزي با برخي از آيين ها و آداب اسلامي درآميخت و رنگ تازه و مفهوم ديني گرفت.
بنابر روايت هاي علماي شيعه، نوروز يك روز مقدس و الهي به شمار آمده است. محمدباقر مجلسي به نقل از امام جعفر صادق(ع) نوروز را روزي فرخنده و خجسته و روزي كه در آن آدم آفريده شده، معرفي مي كند. او به نقل از امام موسي كاظم (ع) مي گويد خداوند در نوروز، آفتاب را برتاباند و بادها را فرمان داد تا بوزند وابرها را گفت كه ببارند تا گل و گياه روي زمين برويند و در اين روز ابراهيم بت ها را شكست و بنابر روايتي نيز در اين روز به سال دهم هجرت، حضرت محمد (ص) اميرمؤمنان علي (ع) را در غدير خم به جانشيني خود و به عنوان امام مسلمانان برگزيد و به امت خود معرفي كرد.
امروز ايرانيان شيعه بنابر سنت هاي ديني، نوروز را روزي مقدس و خجسته مي پندارند وآداب نوروزي را با فرهنگ ايراني- اسلامي درآميخته و به آن جلال و شكوهي خاص بخشيده اند كه به بررسي اجمالي برخي از اين آداب مي پردازيم.
پيك هاي نوروزي
در روزهاي پاياني سال كهنه و چند روز پيش از نوروز و آغاز سال نو، پيام آوران بهار و نوروز در خيابان ها و كوچه و گذرهاي محله هاي شهرها و روستاها مي گردند و با ترانه خواني و دست افشاني و بازي، رفتن زمستان و آمدن بهار و نوروز را به مردم مژده مي دهند و آنان را براي استقبال از سال نو برمي انگيزانند. يكي از معروف ترين پيك هاي نوروزي، آتش افروزها بودند كه كم كم جاي خود را به حاجي فيروزها داده  اند. حاجي فيروزها هم مانند آتش افروزها، لباس سرخ يا رنگارنگ با زنگ و منگوله مي پوشند و صورت و گردن را سياه مي كنند، ولي بدون آتش و مشعل به خيابان ها مي آيند و با ساز و آواز و زدن دف و دايره و رقص و شيرينكاري به استقبال نوروز مي روند.
سبزه روياندن
كاشتن دانه هاي غلات و حبوب چند روز پيش از فرا رسيدن نوروز و نگريستن به رويش دانه ها در طي دوازده روز نوروز از جمله آيين هاي كهن ايرانيان بوده است. امروزه اين سنت چون گذشته در ميان مردم بازمانده است و هر خانواده از دو سه هفته به نوروز مانده به شمار افراد خانواده مشتي غله و حبوب در لب تخت ها و بشقاب ها سبز مي كنند. برخي نيز تخم تر تيزك يا كنجد روي كوزه هاي سفالي مي رويانند، مردم هر جامعه اي از سرزمين ايران، بنابر ويژگي هاي فرهنگ بومي خود، برخي از دانه هاي گياهي را پيش از آمدن نوروز مي كارند تا اول نوروز سبز و بالنده شوند و آن را بر ميان سفره هفت سين مي گذارند و از آنها تا روز سيزدهم نوروز نگهداري مي كنند و در روز سيزدهم سبزه را از خانه بيرون مي برند و به دشت و صحرا يا آب روان جوي و رودخانه مي افكنند.
خانه تكاني
خانه تكاني براي زدودن آلودگي و سياهي ها و بيرون افكندن پلشتي ها از فضاي خانه از رسم هاي كهن ايرانيان در پايان سال كهنه و ابتداي سال نو بوده است و مظهر و نمادي از دور كردن ارواح خبيث و شرير از محيط زيست و زدودن سياهي مرگ و كهنگي از خانه و آشيانه است.
چهارشنبه سوري
از زمان پيدايي جشن چهارشنبه سوري و چگونگي شيوه و آداب برگزاري آن، آگاهي چنداني در دست نيست. بي ترديد اين جشن، پيشينه اي كهن دارد و شب آخر سال يا شب سوري از سده ها پيش جشن گرفته مي شده است. تنها نوشته اي كه از اين جشن به اشاره ياد مي كند، تاريخ بخارا، تأليف ابوبكر محمدجعفر نرشخي به عربي است. در اين كتاب در سخن از «خانه  هاي پادشاهان كه بخارا بوده» به شب سوري اشاره مي كند. به احتمال زياد جشني هم كه امروزه در شب آخرين چهارشنبه سال به نام چهارشنبه سوري برپا مي شود دنباله همان جشن است كه مؤلف كتاب تاريخ بخارا از آن شب به شب سوري ياد كرده است وجشن آتش افروزي در شب آخر سال نيز بازمانده همان آيين است.
يادآوري مردگان
بزرگداشت روان درگذشته و يادآوري مردگان در آخرين روزهاي پايان سال، بازمانده از آيين هاي دوران ايران باستان است.
آيين ها و آداب تحويل سال
يكي از آيين ها و آداب تحويل سال در ايران گستردن سفره نوروزي است.
گستردن خوان نوروزي يا سفره نوروزي در هنگام تبديل سال كهنه به نو و گزيدن هفت نوع خوراكي گوناگون و چيدن آن روي سفره از رسم هاي ويژه و عمومي در نوروز بوده است. امروزه هفت نوع خوراكي كه روي سفره نوروزي مي چينند بنا به مقتضيات اجتماعي، فرهنگي واقليمي در نواحي مختلف ايران فرق مي كند. در بيشتر مناطق ايران در تحويل سال «سفره هفت سين» مي گسترند و هفت نوع خوراكي كه نخستين حرف نام هر يك سين است، مانند سيب، سنجد، سمنو، سركه، سماق، سنبل و سير يا سياه دانه روي آن مي چينند. در برخي از روستاهاي فارس و خراسان «سفره هفت ميم و سفره هفت شين» از هفت گياه و ميوه مي گستردند.
ظاهرا رسم گستردن سفره در نوروز و چيدن هفت نوع خوراكي بر روي آن بازمانده از رسمي كهن است و شماره هفت نيز تمثيلي از هفت ايزد دين مزديسنا روي سفره نوروزي است. افزون بر هفت خوراكي، آينه، لاله، شمع، قرآن ، يك جام پر از آب كه در آن چند برگ سبز و شمشاد و نارنج انداخته اند. يك جام با ماهي هاي قرمز، همچنين نرگس وسنبل و چند تخم مرغ رنگي و نقاشي شده، نان سنگك يا تافتون سكه نقره كه معمولا سكه صاحب زمان است، اسفند رنگ شده و شير و ماست و پنير و سبزي خوردن وشيريني مي گذارند كه هر يك از اين چيزها و خوراكي ها در فرهنگ ايراني معنا و مفهومي نمادي دارند. براي مثال آينه مظهر پاكي و يك رنگي و بازتابنده هستي ازلي وبخت و سرنوشت؛ شمع نشانه فروزش و روشنايي و زداينده تاريكي و سياهي ، تخم مرغ نهاد آفرينش و زايندگي، ماهي وشمشاد مظهر ناهيد، فرشته آب و زندگي؛ سبزه نشانه رويش و حيات؛ انار مظهر باروري و فراواني؛ نان نماد بركت و فزوني، اسپند و سير رماننده هوام و ارواح زيانكار و....
گردش سال روي حيوان ها
در قديم، مردم باور داشتند كه هر سال به حيوان خاصي تعلق دارد و سال روي آن مي گردد. شمار حيوان ها به دوازده مي رسيد كه در هر دوره دوازده ساله، دوباره تكرار مي شد.
حيوان ها شامل موش، گاو، پلنگ، خرگوش، نهنگ، مار، اسب، گوسفند يا بز، ميمون، مرغ، سگ و خوك هستند. بنابراين پندار، سال روي هر حيواني كه مي گرديد طبع و خوي ورفتار آن حيوان بر طبيعت آن سال و بر حال و احوال زندگي مردم در آن سال اثر مي گذاشت كه بنابراين باور، امسال سال بز خواهد بود و مردم در روزگار گذشته باور داشتند كه سالهايي كه بر روي گاو و گوسفند مي گشت، خوب و نشانه نعمت و فراواني آب ها و رونق كار زراعي است.
آداب تحويل سال
وقت تحويل سال، همه اعضاي خانواده در خانه هاي خود گرد هم مي آيند و در كنار خوان نوروزي مي نشينند.
شمع ها و شمعدان يا چراغ هاي روي خوان نوروزي را پيش از تحويل سال روشن مي كنند و سكه هايي لاي قرآن مي گذارند. همه چشم به آب و برگ و ماهي مي دوزند و گوش به شليك توپ و اعلام سال تحويل مي سپارند.
در ميان مسلمانان پس از تحويل سال، همه اعضاي خانواده به يكديگر عيد مباركي مي گويند. آن گاه بزرگ خانواده دعاي تحويل سال رامي خواند و ديگران آن را تكرار مي كنند و سپس بزرگ خانواده قرآن رامي گشايد و هفت سوره يا هفت آيه از قرآن را كه با كلمه سلام آغاز مي شود، مي خواند. باخواندن اين آيات، آفت ها و بلاهاي آسماني وزميني و ابليس و شيطان را از محيط خانه و خانواده دور مي كنند و سلامت و آرامش را به خانه در سال نو مي  آورند. آنگاه به رسم تبرك، بزرگ خانه به هر يك از اعضاي خانواده سكه اي كه آنها را در لاي قرآن گذاشته است مي دهد. در اين هنگام دهان خود را با شيريني سفره نوروزي شيرين مي كنند.
از قديم رسم بر اين بود كه پس از تحويل سال و آغاز سال نو، كسي فرخنده رو و خوش قدم و نيك زبان به خانه درمي آمد و نوروز را شادباش مي گفت و تندرستي و شادي و روزي فراخ در سال نو براي اعضاي خانواده مي آورد و اين رسم همچنان پابرجاست، در تهران قديم اين كار را پدر يا مادر يا يكي ازاعضاي خوش قدم خانواده يا خويشان كه همگي ديدارش را نيكو مي پنداشتند، انجام مي دادند. اين شخص از خانه بيرون مي رفت و پس از لختي باز مي گشت، او در خانه را مي كوبيد و در پاسخ پرسش اهل خانه كه كيستي؟ مي گفت تندرستي. مي پرسيدند چه آورده اي؟ مي گفت: شادي و پيروزي.همچنين عامه مردم چنين مي پندارند كه هنگام تحويل سال در هر جا كه باشند تا آخر سال حضور در آن جا برايشان بسيار آسان و ميسر است. از اين رو برخي زمان تحويل سال را در فضاي قدسيانه زيارتگاه و امامزادگان شيعه مي گذرانند و با دعا و نيايش در اين جايگاه هاي روحاني با جهان مينوي و ملكوتي ارتباط معنوي برقرار مي كنند. مردم باور دارند كه موقع سال تحويل و آن گاه كه خورشيد به برج بره (حمل) مي رود هر كس هر نياز و مرادي داشته باشد و ازخداوند بخواهد، برآورده مي شود و به پندار ايشان هر كس به هر كاري مشغول باشد تا آخر سال نو به آن كار مشغول و گرفتار خواهد بود.
آداب ايام نوروز
از مراسم كهن ايرانيان در نوروز، رسم آب پاشي به يكديگر و يا آب تني و شست و شوي خود با آب بوده است. بيروني در پيدايي رسم آب پاشي در ميان ايرانيان، انگيزه هاي گوناگوني را ياد كرده است. براي مثال مي نويسد چون تن آنان در زمستان به كثافات آتش، يعني دود و خاكستر آلوده مي شود مردم با آب پاشي به خود يا آب تني، اين كثافات را از خود دور و خود را تطهير و پاكيزه مي كنند.
ديد و بازديد
از نخستين روز آغاز نوروز تا روز دوازدهم فروردين را مردم به رفت و آمد به خانه بزرگان و خويشان و آشنايان و ديد و بازديد از يكديگر و شاد باش گويي به هم اختصاص مي دهند.
اگر ايام نوروز همچون امسال به ماه ها و روزهاي سوگواري، به ويژه به دهه نخست ماه محرم بيفتد، مردم در ديد و بازديدهاي خود به جاي تبريك گفتن، معمولا صلوات مي فرستند و شمر و يزيد را در ايام محرم و ابن ملجم را در روز قتل حضرت علي (ع) لعن مي كنند. اگر ايام نوروز به ماه رمضان بيفتد، مردم پس از روزه گشودن به خانه هاي يكديگر و ديد و بازديد مي روند و روز سيزده بدر را هم به بعد از ماه رمضان يا محرم موكول مي كنند.
نوروزانه يا عيدانه
اين رسم از ديرباز ميان مردم رايج بود. امروزه رسم هديه دادن و هديه گرفتن در ايام نوروز ميان مردم بيش از پيش معمول است .در انتها به جشن سيزده فروردين مي رسيم. سيزدهمين روز از ماه فروردين در واقع پايان دوره جشن هاي نوروزي است. در اين روز مردم بنابر يك سنت فرهنگي از خانه ها بيرون رفته و به دشت و صحرا و باغ مي روند تا آخرين روز عيد را در طبيعت و در كنار سبزه و گياه و آب روان چشمه ها و جويبارها به شادي و خوشي بگذرانند.
آرين دخت فرنادپور
منابع:
نوروزنامه ، عمربن ابراهيم خيام نيشابوري.
نوروز، علي بلوكباشي.