دكتر علي نسيمي
بخش كشاورزي از قديم جايگاه ويژه اي براي تأمين مواد غذايي و تغذيه انسان ها داشته است. در اين جايگاه، نقش انسان در تمام فعاليت هاي كشاورزي محور بوده و از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است. با وجود پيشرفت تكنولوژي و علم در قرن حاضر، جهان در يك وضع ناپايدار توليد مواد غذايي قرار گرفته و علي رغم تحول و توسعه كشاورزي، در حال حاضر گرسنگي و محروميت انسان هاي بيشماري را در معرض خطر قرار داده است و در اين ميان توسعه اقتصادي هر كشوري هنوز هم در گرو كشاورزي پيشرفته آن است.
با نگاهي به تاريخ پيدايش انسان ها مشاهده مي كنيم كه فعاليت هاي انسان براي تهيه غذا نه تنها در چارچوب جمع آوري گياهان وحشي بوده، بلكه به تدريج پرورش گياهان و نباتات خوراكي و استفاده از بذر آنها براي كشت و توسعه اين بخش براي اهداف تغذيه و تكامل جوامع بشري صورت اساسي به خود گرفته است.
سير تاريخي تكامل گياهان و جانوران و تكامل بسياري از انواع گياهان وحشي به اهلي از دوران زمين شناسي عصر سنگي آغاز شده كه اين اعمال تكاملي تا به امروز ادامه داشته و در آينده نيز بايد براي ادامه چرخه حيات در كره خاكي مان تداوم يابد.
اقدامات مربوط به تجاري شدن محصولات كشاورزي از قرون وسطي و تشديد آن تا به امروز موجب شد كه گياهان وحشي بيشماري كشف و به گونه هاي اهلي تبديل شوند يا به وسيله پيشرفت علم زيست شناسي دانشمندان توانستند با تغيير اصلاح ژنتيكي در گياهان، محصولات كشاورزي جديدي با كيفيت بهتري به بازار محصولات غذايي عرضه كنند. محصولات كشاورزي توسعه يافته و به عمل آورده با استفاده از تحولات تكنولوژي ژنتيك در كشورهاي ايالات متحده آمريكا، كانادا و چند كشور ديگر در سال هاي اخير رشد چشمگيري داشته است يا كشورهايي نظير ژاپن و كشورهاي عضو اتحاديه اروپا به طور گسترده در امر تغذيه، اين محصولات كشاورزي ژنتيكي را مورد مصرف قرار مي دهند.
با اين شرايط علاقه مندي فراواني براي استفاده از اين تكنولوژي درميان كاربران اين تكنولوژي مشاهده مي شود. برخي از مردم عقيده دارند كه روند دستكاري ژنتيكي يك موضوع معمايي و اسرارآميز است و در رابطه با مصرف محصولات كشاورزي كه از تغيير اصلاح تكنولوژي ژني به دست مي آيد، احساس نگراني مي كنند.
از آنجا كه در آينده اي نه چندان دور در كشور ما و ديگر كشورهاي در حال توسعه ضرورت توليد محصولات كشاورزي به روش اصلاح ژنتيكي براي تغذيه مردم اجتناب ناپذير است لذا در اين گزارش سعي مي شود به طور اجمالي تجربيات كشورهاي پيشرفته در مورد مصرف محصولات ژنتيكي مورد بررسي قرار گيرد و اقدامات ابتدايي براي افزايش سطح آگاهي هاي مردم در اين مورد پيشنهاد مي شود تا در آينده از بروز هر مشكلي اجتناب شود.
تغيير و اصلاح ژنتيكي در گياهان و جانوران
مفهوم و روند اصلاح ژنتيكي را مي توان به صورت دگرگوني ژنتيكي پوشش ارگان هاي زنده با استفاده از تجمع دوباره DNA با انتقال آن به يك يا چند ژن از عبوردادن ميكرو ارگان هاي گياهي و حيواني تعبير كرد. در تكنولوژي توليد مثل سنتي، پرورش و توسعه انواع محصولات جديد گياهي و دام تنها از نوع خود آن محصول ممكن بود. براي مثال، پرورش نوع جديد برنج فقط با برنج نوع مختلف كه قابل جاي گذاري با يكديگر بودند به دست مي آمد.
در دستكاري ژنتيكي مي توان برخي از ويژگي هاي گياهي را به گياهان ديگر انتقال داد و در پايان مي توان به طور تئوريك برخي از ژن ها را شناسايي كرده و يك ژن مناسب را براي پيوند زدن، جدا كرد كه زمان مورد معمول نيز براي اصلاح نوع گياه كاهش مي يابد.
با توجه به اين امر، محققان، دانشمندان و پرورش دهندگان گياهي در تمام جهان از اين تكنولوژي براي به وجود آوردن نوع جديد گياهان استفاده مي كنند. در نتيجه محصولات مقاوم در برابر علف هاي هرز، آفات و حشرات يكي پس از ديگري به صورت تجاري درآمده اند زيرا اين محصولات در برابر بيماري ها، ويروس ها، مواد نمكي و حتي خشكسالي  مقاوم تر شده اند.
نياز به گياهان اصلاح شده ژنتيكي
جمعيت جهان در حال حاضر از مرز ۶ ميليارد نفر گذشته است و انتظار مي رود تا سال ۲۰۲۰ به ۸ ميليارد نفر افزايش يابد. در اين وضعيت كشورهاي در حال توسعه با مشكل تأمين غذا مواجه مي شوند و حتي ممكن است كشورهاي صنعتي هم با كمبود غذا مواجه شوند. در هر حال كاهش اراضي كشاورزي و قابل كشت به ميزان يك ميليون هكتار در سال، نگراني هايي را در دنيا به وجود آورده است. براي مواجهه با نياز غذايي اين جمعيت رو به رشد در جهان و مشكلات زيست محيطي، ضروري است كه اقدام به توسعه نوع هاي جديد محصولات كشاورزي شود كه موجب بهره وري بالايي شوند و بدون استفاده از كودهاي شيميايي نيازهاي غذايي جمعيت دنيا را فراهم سازد.
در حال حاضر توليد محصولات مقاوم در مقابل علف هاي هرز و حشرات در كشورهاي ايالات متحده آمريكا، كانادا و ديگر كشورها در حال رشد و توسعه است.
سؤالي كه مطرح مي شود آن است كه آيا روش مهندسي ژنتيك به وسيله دستكاري ژنتيكي مي تواند مشكلات كشت محصولات كشاورزي را رفع كند و باعث كاهش استفاده از كودهاي شيميايي و كاهش هزينه توليد شود؟
توسعه نوع هاي مختلف محصولات كشاورزي مقاوم در برابر ويروس ها و قارچ ها باعث كاهش استفاده از مواد شيميايي و افزايش توليد در واحد سطح مي شود. دانشمندان زيست شناسي سعي دارند كه محصولات كشاورزي و دام هايي را پرورش دهند كه موجب كاهش مصرف انواع سموم و داروها مي شوند و كمك به حفظ توسعه پايدار مي كنند.
اما بايد توجه داشت كه تغييرات و اصلاح ژنتيكي يك تكنولوژي بسيار پيشرفته است. به همين دليل محصولات غذايي و ديگر محصولات كشاورزي به وجود آمده توسط اين تكنولوژي بايد طبق نظرات كارشناسي علوم تغذيه و بهداشت و كنترل مؤسسات دولتي آزمايش شوند تا به اين طريق موجب حفظ سلامتي مصرف كنندگان، محيط زيست و تغذيه باشد. اين اقدامات بايد قبل از توزيع اين محصولات به بازار و توسط ارگان هاي دولتي به عمل آمده تا سالم بودن آنها مورد تأييد و اطمينان واقع شود.
يك موضوع مهم ديگر آن است كه آيا مي توان مانند توليد محصولات كشاورزي به روش سنتي در مزارع به سالم بودن محصولات به عمل آمده از تغييرات ژنتيكي اطمينان حاصل كرد، به طوري كه از نقطه نظر بهداشتي بتوان به طور دائم از آن استفاده كرد؟ بايد در جامعه يك فضاي علمي ايجاد كرد تا كشت و مصرف اين محصولات براساس اصول علمي پايدار باشد، به طوري كه از طريق تحقيقات آزمايشگاهي و بررسي هاي مكرر به عدم بروز هرگونه عوارضي از مصرف درازمدت اين محصولات اطمينان حاصل كرد و اين اطمينان را به مصرف كننده منتقل كرد. چرا كه رويكرد به تكنولوژي ژنتيكي، امروز از ضروريات براي بقاي بشر در آينده است.
برچسب گذاري مواد غذايي
براي بسياري از مواد غذايي و محصولات كشاورزي كه به روش اصلاح ژنتيكي تهيه شده اند به لحاظ علوم تغذيه سالم بودن آنها در كشورهاي توليدكننده اين محصولات مورد تأييد قرار گرفته است. اما اطلاعات درست و صحيح در بين مصرف كنندگان حتي در كشورهاي پيشرفته چندان زياد نمي باشد. در حال حاضر داشتن برچسب بر توليد غذاهاي اصلاح ژنتيكي به شدت رو به افزايش است. ژاپن و بعضي از كشورهاي ديگر در حال تلاش براي ايجاد يك سازمان بين المللي تحقيقاتي در راستاي امكان تشكيل يك سيستم برچسب گذاري روي اين مواد غذايي هستند. در كشور ژاپن، وزارت كشاورزي، جنگلداري و ماهيگيري (MAFF) بحث و تبادل نظرها را در بين نمايندگان مصرف كنندگان، صنايع غذايي، شركت هاي تعاوني، رسانه هاي گروهي و آگاه كردن مردم به اين موضوع سازماندهي كرده اند. آنها گزارش هايي را در مورد توزيع غذاهايي با ريشه اصلاح ژنتيكي و محصولات كشاورزي تجاري و مقايسه اين محصولات غذايي با ديگر فرآورده هاي بدون اصلاح ژنتيكي ارائه مي كنند. بر مبناي اين گزارش ها، MAFF در ژاپن بيانيه اي را صادر كرده است كه استاندارد سيستم برچسب گذاري جديد براي محصولات غذايي اصلاح شده ژنتيكي را در بر دارد.
در اين سيستم محصولات غذايي به ۳ گروه محصولات غذايي كه از اصلاح ژنتيكي تهيه مي شوند، محصولات غذايي كه از اصلاح ژنتيكي تهيه نمي شوند و محصولات غذايي كه در فاصله زماني توليد و توزيع قابل تفكيك نيستند، تقسيم بندي شده اند.
محصولات غذايي كه نياز حتمي به برچسب دارند، به صورت غذاهاي عالي تقسيم شده اند و ۵ محصول اصلي در مواد غذايي وجود دارند كه عبارتند از دانه سويا، ذرت، سيب زميني، دانه هاي رسيده و پنبه و ۲۴ نوع غذاي فرآوري شده مثل لوبيا، ماست، غذاهاي ذرت دار و... در استانداردهاي برچسب گذاري مشخص شده اند. وقتي هنگام توزيع محصولات غذايي توسعه يافته به روش تغييرات ژنتيكي، تفكيك صورت پذيرد، امكان برچسب گذاري اين محصولات به وجود مي آيد. سياست برچسب گذاري اجباري در كشورهاي ايالات متحده آمريكا و كانادا به وجود نيامده است. در كشورهاي عضو اتحاديه اروپا نيز برچسب گذاري در حال قانوني شدن است. اما هنوز سيستم برچسب گذاري در اين كشورها راه اندازي نشده است بجز چند كشور عضو كه داوطلبانه سيستم برچسب گذاري را روي محصولات غذايي ژنتيكي راه انداخته اند.
شناسايي تكنولوژي اصلاح ژنتيك در مواد غذايي
براي شناسايي تكنولوژي اصلاح ژنتيك مي توان به طور مثال به اقدامات به عمل آمده در كشور ژاپن اشاره كرد. در ژاپن اغلب صنايع غذايي در حال حاضر مجبور هستند كه به فرآوري محصولات غذايي غيرژنتيكي بپردازند تا تقاضاي بيش از حد مصرف كنندگان را برآورده سازند و محصولات غذايي تهيه شده به روش اصلاح ژنتيك در حال حاضر از بازارهاي فرآوري غذايي اين كشور حذف شده است. اما اين امر اجتناب ناپذير است زيرا به ميزان درصدي روش توليد محصولات كشاورزي بر پايه اصلاح ژنتيكي وارد مزارع كشور ژاپن شده كه اين محصولات به طور جداگانه تقسيم مي شود و شناسايي علمي آنها بر حسب حساسيت اصلاح ژنتيكي در سطح بالايي در حال انجام است.
براساس اين امر برچسب گذاري محصولات غذايي با اصلاح ژنتيكي با مشكلاتي مواجه است و بدون تنوع و مشخصه هاي علمي و صنايع غذايي، نارضايتي هايي را بين مردم ژاپن به وجود آورده است. پيش فرآوري كنندگان غذايي ژاپن سعي بر ارائه محصولات غذاهايي غيراصلاح ژنتيكي دارند، اما اگر آنها خواهان برچسب گذاري غيراصلاح ژنتيكي باشند، خواه ناخواه از محصولات غذايي مخلوط با اصلاح ژنتيكي استفاده مي كنند و آن زماني است كه آنها مجبور به واردات محصولات كشاورزي از كشورهاي ايالات متحده آمريكا و كانادا در استفاده در توليد محصولات غذايي خود باشند. به اين ترتيب آنها نياز دارند كه نرخ مواد مخلوط از اصلاح ژنتيك را آزمايش كرده و مطمئن باشند كه رقم اين مواد زير سطح نرمال برچسب گذاري است. روش موجود براي اندازه گيري مقدار محصولات ژنتيكي در محصولات غذايي و مواد آنها عبارتند از: كم كردن و جداكردن رديف DNA استفاده شده براي اصلاح ژنتيكي به وسيله پليمر و عكس العمل هاي زنجيره اي، حلقه زنجيره  آنزيم ضد ايمني است كه مقدار پروتئين با استفاده از ناسازگاري بدن اندازه گيري مي شود. همچنين به وسيله اندازه گيري پروتئين با استفاده از به كارگيري مواد ژن مي توان مقدار محصولات ژنتيكي را اندازه گيري كرد.
با توجه به اين امر افزايش نياز به آزمايش اصلاح ژنتيك به روش تجزيه و تحليل استاندارد ضروري است.
در حال حاضر مؤسسه تحقيقات ملي غذا در ژاپن هدايت توسعه تكنيكي براي طرح تحقيقات مشترك با مؤسسه علوم بهداشت ملي اين كشور را به عهده دارد.
در كشورهاي مصرف كننده محصولات غذايي با اصلاح ژنتيك، مشكلات فراواني در راستاي توزيع اين غذاها وجود دارد كه عبارتند از ارتباط و علاقه مصرف كنندگان درباره كاربرد تكنولوژي پيشرفته براي توليد غذا، دستگاه هاي ارتباط جمعي و اطلاع رساني اين كشورها مانند كشور ژاپن همواره بر ضد مصرف مواد غذايي با اصلاح ژنتيك تبليغ مي كنند، نامناسب و ناكافي بودن رسانه هاي علمي براي اطلاع رساني صحيح به مردم و اعتماد نداشتن مردم به سيستم بوروكراسي كشورهاي خود.
با وجود اين كه بسياري از مصرف كنندگان در گيرودار مشكلات زندگي موضوع كشاورزي و سلامتي غذايي را به فراموشي مي سپارند، در عين حال به ايمن بودن مصرف اين نوع محصولات دانشمندان كشورهاي پيشرفته موفق نشده اند به آساني مردم را آگاه سازند. يكي ديگر از اين عوامل، استراتژي سياست كشاورزي در ايالات متحده آمريكا مبني بر توليد بيشتر، ارائه محصولات غذايي ارزان در آن كشور، تجاري بودن محصولات كشاورزي با استفاده از تكنولوژي ژنتيكي و موقعيت كشاورزي ديگر كشورها در جهان است.
براي فائق آمدن به اين پيچيدگي ها و مشكلات جانبي، اول از همه بايد اجازه داد كه مصرف كنندگان در مورد محصولات غذايي تهيه شده به وسيله اصلاح ژنتيكي، اطلاعات لازم را داشته باشند و در نهايت بحث و بررسي در ميان مسؤولان، سياستگذاران و مردم به وجود آيد تا آنها آگاهي پيدا كنند كه چگونه بايد تكنولوژي اصلاح ژنتيكي را قبول كنند.
با توجه به آن كه در دهه هاي آينده چشم اندازي براي پايان رشد جمعيت در جهان وجود ندارد و براي اين كه از يك فاجعه قحطي و گرسنگي جلوگيري شود، بايد در مناطق مختلف جهان متناسب با رشد جمعيت مواد غذايي بيشتري توليد شود. اين امر وقتي امكان پذير است كه استفاده بهينه از عوامل توليد و تكنولوژي پيشرفته در بخش كشاورزي و صنايع غذايي به وجود آيد و درجه خودكفايي ملت ها به حد مطلوب برسد. اين وظيفه كشورهاي پيشرفته است كه براي ايجاد امنيت غذايي در جهان به خصوص در كشورهاي در حال توسعه، انتقال تكنولوژي ژنتيك را براي اصلاح نژاد گياهي در كشورهاي پرجمعيت يا كشورهايي كه با محدوديت عوامل توليد به خصوص آب مواجه هستند، تسريع كند. زيرا در آينده اصلاح ژنتيك عامل مهم و كليدي براي افزايش توليد غذا در جهان به شمار خواهد آمد.