Hamshahri Newspaper

روانشناسان اجتماعي ونداليسم را نوعي بيماري يا روحيه بيمارگونه تلقي مي كنند كه بر اساس آن وندالها به تخريب تأسيسات عمومي تمايل دارند. پاره اي از آنها اعتقاد به بزهكار بودن وندالها ندارند و تخريبي كه توسط آنها صورت مي گيرد، بيشتر ناشي از شيطنت مي دانند
«واقعيت هاي جديد هميشه در سرداب هاي خشونت آماده مي شوند.»
«آنتوان دوسن اگزوپري»
ونداليسم هر چند در ابتدا به نظر واژه اي غريب و ناآشنا مي رسد وليكن شايد به تكراري غيرقابل انتظار بانمودهاي آن به صورت روزمره مواجه شده و مي شويم. شما هم ديده ايد؟!
* ديوارهايي كه با حروف و يا نوشته هاي رنگين و متعدد به تابلوهايي از آثار پسامدرن تبديل شده اند؟
* سطل هاي آشغال و يا صندوق هاي پست كه شمايل مورد انتظار براي آنها با آنچه مي بينيم چندان همخواني ندارد؟
* لامپ هاي روشنايي خيابان ها و بزرگراه ها كه همه گونه كاربردي را بجز روشني بخشي ارائه مي دهند؟
* نقش هايي كه براي توضيح بيشتر بر روي علايم راهنمايي ترسيم مجدد شده اند؟
* تلفن هاي عمومي كه غالبا انسان را به تفكر پيرامون شيوه ارتباطات عصرهاي پيشين و پسين وامي دارند؟
* علايم ترافيكي و يا اسامي كوچه ها و خيابان ها كه معمولا با چند نقطه يا حرف اضافه، جغرافيايي جديد را پديد آورده اند؟
* كتاب هاي كتابخانه هاي عمومي كه مورد حاشيه نويسي پژوهشگران قبلي شده اند و يادگاران زيادي را براي خوانندگان زنده مي كند؟
* استراحتگاه هاي عمومي كه غالبا مفهوم جديدي از استراحت را ارائه و امكان مطالعه تاريخ معاصر با تزئينات آن امكان پذير مي باشد؟
به طور حتم در گردگيري از غبار خاطرات نه چندان دور، همگي ما يادمان مشتركي با يكي از موارد بر شمرده در ذهنمان پيدا خواهيم كرد، بنابراين چندان هم با پديده ونداليسم غريبه نيستيم و شايد هم... ونداليسم واژه ايست كه از تركيب كلمه وندال و ايسم به دست آمده است.«وندال» نام قومي از اقوام ژرمن- اسلاو بوده است كه در دوران گذشته داراي روحيه اي تهاجمي بوده و غالبا به سرزمين همسايگان خود تجاوز نموده و آنها را غارت كرده و وضعيت اجتماعي آنها را به هم مي ريختند.
وندالها قبيله اي آلماني نژاد از سرزمين جاتلند Jutland (امروزه در دانمارك) بودند، كه در قرن پنجم پيش از ميلاد به دره Odra River مهاجرت كردند. در خلال قرنهاي دوم تا سوم پس از ميلاد آنها در حاشيه رود دانوب Danube River سكني گزيدند و اين امر همزمان با غلبه آنها بر روم بود.
امروزه كاربري كلمه وندال بيانگر گروه ها و يا جوامعي كه ايجاد بحران ناگهاني، دشمني و خصومت و وحشت انگيزي براي ساير مردم را سبب مي شوند، مي باشد.
ونداليسم (Vandalism) به ساده ترين تعريف روحيه تخريب گرايي است. رفتاري در جهت صدمه زدن و تخريب آگاهانه اموال عمومي، آثار هنري و دشمني با علم و صنعت و آثار تمدني در اين مقوله مي گنجد. آنچه در اولين ورانداز اين مفهوم خودنمايي مي كند عناصر برجسته اي نظير كنش آگاهانه، تخريب عمدي، انگيزه داشتن، ضديت با مظاهر و آثار هنري و شهري و صنعتي مي باشد كه شاكله هاي بنيادي اين خصوصيت را تعريف مي كنند.
همگوني عناصر بيانگر روحيه ونداليسم را مي توان همراستا و در برآيند ساير گروه هاي كج روي دانست كه عليه نظام شهرنشيني و صنعتي جديد دست به عصيان زده اند و به محوريت عنصر مشتركي كه فرياد عصيان ها بر ضد تمدن و صنعت و بردگي مدرن انسانها است اعلام هويت مي كنند.
چه كساني و چرا؟
بيشترين تركيب جمعيتي وندالها، نوجوانان وجواناني هستند كه دامنه اي با گستره اي از دانش آموزان دبيرستاني و نوجوانان حتي ده ساله تاجوانان با سن بيشتر را به عنوان اعضا با خود همراه دارند. اين جوانان مي توانند خصوصيت صدمه زدن و تخريب گرايي را به يك و يا بيشتر از دلايل زير دارا باشند:
- مايه هاي رنجش و محروميت
- برآشفتگي، خشم وغضب
- كينه جويي
- مخالفت و مبارزه طلبي
- گروه
بررسي ريشه هاي روانشناسي اجتماعي خشونت گستره وسيعي را شامل مي شود وليكن برخي همساني هاي اساسي ذهني و اجتماعي، در تجزيه و تحليل خرد اين شيوه، به ما كمك مي كند كه به جاي گريز از واقعيت ها و دانسته ها درباره علل اين ناهنجاري اجتماعي و استمداد از واژه هايي مانند «غرايز پرخاش جويانه» يا «توطئه» به تبيين آنها بپردازيم.
خشونت، همانند كساني كه از آن استفاده مي كنند، پيچيده است، اما رمز آن را مي توان گشود. در اين بين نكته اي كه بايست هميشه به آن توجه داشت اين است كه خشونت به طور كلي انسانها و كالاها را نابود مي كند.
منابع رواني و اجتماعي خشونت جمعي كدامند و چه شرايط اجتماعي بر حجم و شكل و در نتيجه پيامدهاي خشونت تأثير مي گذارد؟ شايد شما هم اين جمله را خوانده باشيد كه «قابيل بر جهان حكومت مي كند، اگر ترديد داريد تاريخ جهان را بخوانيد» در هرصورت تعدادي از مشاهدات رفتاري مبين آنند كه انسانها ذاتا پرخاشگرند و عادات فردي بر مبناي دلائل وضعيتي، پرخاشگري به سمت ديگران را جهت مي بخشد. ساير نظرات اجتماعي نيز پرخاشگري را به هنجارهاي فرهنگي حاكم بر سلوك و رفتار در موقعيتهاي معيني بازمي گرداند. نظراتي ديگر پرخاشگري را محصول آموختن برخي از اشكال رفتاري مي دانند و دسته اي ديگر از نظرات مدعي اند پرخاشگري نوعي واكنش به خنثي كردن شرايط ناخوشايند مي باشد.
رفتار اصولا بيش از آنكه تابع شرايط محيطي باشد محصول روحيات دروني بوده و صرفا در بستر محرك هاي محيطي جريان مي يابد. انسانها مستعد پرخاشگري متولد شده و از طريق اكتسابي مي توانند اين زمينه را رشد داده و يا دفع كنند. تحقيقات علوم اجتماعي مبين آن است كه ناكامي، پرخاشگري را افزايش مي دهد، اين امر بيانگر آن است كه هر ناكامي مي تواند محرك پرخاشگري باشد و هر پرخاشگري مي تواند به ناكامي جديدي منتهي گردد. ناكامي، مسدود شدن راههاي دستيابي به اهداف مي باشد. يا به عبارت ديگر ناكامي به واسطه بروز جريانات مانع از تحقق اهداف براي انسانها رخ مي دهد. محروميت نيز به عنوان تصور وجود تفاوت ميان انتظارات ارزشي انسانها و توانايي هاي ارزشي آنها تعريف مي شود. انتظارات ارزشي، كالاها و يا شرايطي هستند كه افراد خود را مستحق آنها مي دانند و توانايي ارزش، كالاها و يا شرايطي هستند كه افراد فكر مي كنند در صورت در اختيار داشتن ابزارهاي اجتماعي مي توانند آنها را به دست آورند و حفظ كنند. هرگونه تغيير در دامنه شدت انتظارات و كاهش انتظارات ارزشي سبب تشديد نارضايتي مي شود.
همانگونه كه از تطابق تعاريف مزبور ميان محروميت و ناكامي برمي آيد، ميان ناكامي و محروميت تمايز قائل شده است و اين بدين مفهوم است كه افراد صرفا به دليل نداشتن برخي چيزها ناكام نمي شوند، ناكامي هنگامي رخ مي دهد كه موانع نامطلوبي در سر راه دستيابي به اهداف معيني ظهور كند.
ناكامي زمينه قوي تري براي حمله به موانع تحقق اهدافش، در فرد ايجاد مي كند. داده هاي روانشناسي بر اين امر تأكيد دارند كه ناكامان در صورت حضور موانع مشابه، به آنها حمله مي كنند چرا كه پرخاش عليه موانع همبسته با فقدان تحقق اهداف رخ مي دهد. پرخاشگري ناشي از ناكامي مي تواند به واسطه مشابهت فيزيكي كالبدي و يا تشابه مفهومي با موانع ناكامي صورت پذيرد.
رقابت عرصه اي است كه در هر صورت ممكن است به ناكامي بينجامد، زيرا يكي از رقبا به كاميابي مي رسد. خوشايندي كسب نتيجه موفق، نيز ممكن است در اثر رقابت به خصومت منجر شود كه اين امر خصوصا در مواردي كه شكست گروهي به وجود مي آيد، اوج تظاهر را به عرصه نمايش مي گذارد كه اين نوع پرخاشگري موجب تهاجم به برخي اهداف معين مي گردد و به صورت پنهاني مانند نزاع كلامي بروز پيدا مي كند.
هر نوع ناكامي بر حسب شرايط متبوعش به پرخاشگري هاي متفاوتي مثلا براي فرار از موقعيت، تجديد نظر در احساسات و حل مسائل مبتلا به مي انجامد. حوادث ناخوشايند عامل اصلي ايجاد پرخاشگري خشم آلود و يا عاطفي يا آنچه كه ديگران آن را عصبانيت با انگيزش اجتناب مي نامند، مي باشد.
اقدامات خشونت آميز بدون طرح قبلي ناشي از تجربه، تحريك، بي نتيجه بودن يا نااميدي از پيگيري برخي اهداف مي باشد و در زمينه هايي نظير ناكامي و نيز منازعاتي بروز مي كند كه در آنها نوعي «حمله به موقعيت» و جايگاه اجتماعي وجود دارد. در اين موارد نتيجه مي تواند واكنش آني، نسبتا بدون طرح قبلي و عنان گسيخته باشد كه خود شكلي از خشونت رايج را در زندگي انسانها تشكيل مي دهد.
طغيان هاي مقاومت ناپذيري كه نسبتا خودجوش و غيرسازمان يافته همراه با مشاركت مردمي قابل ملاحظه باشد، بي ترديد، مي تواند نتيجه اي از پيشي گرفتن آرزوها و بلندپروازي ها از دستاوردها باشد، تا آن حد كه بسياري از مردم، حتي اگر پيشرفتي هم به سمت اهداف خود داشته باشند، ناراضي مي شوند چون كمتر از آنچه مي خواهند، به دست مي آورند، به هر حال پتانسيل اين شيوه جمعي، تابعي از ميزان و شدت نارضايتي هاي مشترك در ميان اعضاي يك جامعه است و سو گرايي آن تابعي از آن است كه تا چه حد كارگزاران و حتي سيستم حاكميت را در ايجاد نارضايتي هاي مورد نظر مقصر بشناسند.اين وضعيت را كه در اصطلاح روانشناسي اجتماعي «آنومي» مي نامند، با وضعيتي كه در آن يا اهداف فراتر از ابزارهاي انساني هستند و يا اينكه اهداف ثابت مي مانند اما ابزارها شديدا محدود مي شوند، تعريف مي كنند. آنومي را به تعريفي ديگر مي توان فروريختن معيارهاي اجتماعي حاكم بر رفتار اجتماعي يا بي هنجاري دانست.
مي توان ميزان فقدان همسويي و همگرايي نظرات در رابطه با هنجارهاي مشروع همراه با عدم اطمينان و عدم امنيت در روابط اجتماعي را شاخصه ميزان آنومي در يك نظام اجتماعي دانست. عينيت خارجي اين مفهوم را مي توان در زمينه هاي بروز شادي هاي نهادينه (هنجار) و پذيرش شادي هاي اسطوره اي به عنوان بخشي از فرهنگ ثابت و مرسوم در روابط اجتماعي به صورت موردي، مورد توجه قرار داد.
خشونت در واقع بياني خودجوش از نوعي تنفر يا اضطراب و نگراني مي باشد و لزومي ندارد كه در همان لحظه اوج احساسات و شور و هيجان طبيعي تحقق يابد زيرا خشم، ترس و نگراني و اضطراب را مي توان براي مدت مديدي مخفي نگاه داشت. به عبارت ديگر، خشونت پس از فروكش كردن احساسات برانگيخته شده براي دستيابي به يك نوع رضايت و انبساط خاطر، هرچند موقتي و لحظه اي و صرفا براي ابراز حالات دروني رخ مي دهد.
نظر به اينكه رفتار افراد در زندگي روزمره متأثر از الگوهاي مختلفي مي باشد مي توان سه الگوي مشخص تأثيرگذار بر رفتارها را مورد توجه قرار داد، خانواده، فرهنگ هاي فرعي مانند خرده فرهنگ هاي مورد قبول افراد مثل گروه هاي هم سن و فرهنگ در قالب نهادهايي چون تلويزيون و فيلم. بنابراين تعليم رفتارهاي خشونت آميز ممكن است از طريق القاي الگوهاي رفتاري در خانواده، در گروه هايي كه افراد عضو آنها هستند يا از طريق تلويزيون و فيلم صورت پذيرد. در مجموع اگرچه محروميت بسان يك زمينه ضروري براي رفتارهاي خشونت بار به شكل مفهومي مستقل پردازش نشده است، اين نكته واضح است كه بروز رفتارهاي تهاجمي علاوه بر محروميت نياز به زمينه ها و پيش شرط هاي ديگري نيز دارد كه نظريه پردازان شرايط اجتماعي حاكم بر جامعه و معضلات ساخت اجتماعي نظير بيكاري و ازدواج را هم در آن دخيل مي دانند.
وندالها در اعمال خود نشان مي دهند كه احساس اجحاف و بي عدالتي دو انگيزه مهم در خرابكاري ويرانگرانه آنهاست. عده اي از جامعه شناسان نيز ونداليسم را حالت شديد جماعت يا گروه دانسته اند كه به صورت تجمع سازمان نيافته و بي هدف افرادي كه به شكل آني و تحت تأثير همديگر و غالبا در غليان احساسات، دور هم جمع شده و ممكن است حركات تخريبي و ويرانگرانه انجام دهند، با اين تفاوت كه حركات وندالي اغلب توسط قشر جوان سازماندهي مي شوند ولي در انبوهه ها تمام اقشار حضور دارند، تعريف مي كنند.
روانشناسان اجتماعي نيز ونداليسم را نوعي بيماري يا روحيه بيمارگونه اطلاق مي كنند كه بر اساس آن وندالها به تخريب تأسيسات عمومي تمايل دارند. پاره اي از آنها اعتقاد به بزهكار بودن وندالها ندارند و تخريبي كه توسط آنها صورت مي گيرد، بيشتر ناشي از شيطنت مي دانند و عامل هيجان آوري و در واقع اعتراض به موقعيت مبهم آنها در ساختار اجتماعي را دلايل اين رفتارها مي شمرند و اين رفتارها را در جهت خواهاني ايفاي نقش اجتماعي و يا ارائه توانايي راهبري و كسب پايگاه اجتماعي در جامعه بيان مي دارند.
و آخر آنكه پاره اي از محققين حركات وندالها را پاسخي به فضا ي سياسي جامعه مي دانند. به اين معني كه ناراضيان و يا منتقدان بد سليقه سياسي ، براي بيان اعتراض، به روش هاي وندالي رومي آورند و آن را به عنوان ابزاري براي بيان تقاضاهاي سياسي خود و يا مخالفت با سياست هاي نامطلوب هنگامي كه ديگر ابزارهاي بيان تقاضا كارايي لازم را ندارند، ارزشمند مي دانند.
كاهش و كنترل ونداليسم
اكنون به يكي از سؤالات مهم اجتماعي امروز مي رسيم، چگونه ميزان خشونت حادث در زندگي روزمره را كاهش دهيم؟
خشونت بخش كوچكي از روند رشد را تشكيل مي دهد و دوري جستن تدريجي از آن، از ويژگي هاي روند طبيعي بلوغ اجتماعي است. پاره اي از منتقدين با ابراز نگراني شديد خود از وقوع جرائم و خشونت ها، تصوير ناخوشايندي از نسل آينده، كه كودكان فعلي هستند، ارائه مي نمايند و عده ديگري بر اين اعتقادند كه سياست هاي اجتماعي تنظيم شده براي پرورش جوانان و حمايت از رشد و توسعه آنان بايد در قالب اقدامات پيشگيرانه صورت پذيرد.
«اميد» منبع لازم و ضروري براي تغذيه و تقويت تمام برنامه هاي تأمين كننده جدي و مؤثر رفاه جوانان است و «ترس» فاسد كننده و مخرب برنامه هايي است كه جهت ترويج رفاه جوانان تدارك ديده مي شود. هراندازه نقش جلوگيري از جرم در ساختار سياستهاي مربوط به جوانان كمتر باشد، آن سياست ها بهتر و مناسب تر خواهد بود.
خشونت نخست در اذهان آدميان به وقوع مي پيوندد و سپس در عرصه اجتماع به منصه ظهور مي رسد. خشونت را بايد همچون يك بيماري در نظر گرفت، همچنان كه كنترل و كاهش بيماري ها به تخصص ها و روشهاي بسيار براي نگرش به بيماري ها از ابعاد مختلف نياز دارد، در اين مورد هم بايست با توجه به اقدام سيستماتيك يك اپيدمي قابل كنترل و اداره بوجود آوريم و از طريق ايجاد يك نظام هنجاري و گسترش پاسخ گويي به اين هنجارها خشونت را كاهش داد.
كنترل پرخاشگري و هدايت مناسب تنبيه، مي تواند نتايج موثري در پي داشته باشد و آخر آنكه منزوي كردن اين واكنش و ممانعت از كاميابي عاملان آن شيوه مهم ديگري براي كاهش اجباري پرخاشگري مي باشد، چرا كه افرادي كه تهديد مي شوند بيشتر از سايرين ممكن است به برخي از اهداف معين حمله كنند، كه تجارب مبين آن است كه حمله به افراد ياموضوعاتي است كه عملا مسئول ناكامي بوده اند ولي به عنوان سپر بلا، قرباني پرخاشگري محسوب مي شوند.
و آخر آنكه بايد بپذيريم ميل به ايجاد تغيير و تحول از جمله واقعيت هايي است كه انكارناپذير مي نمايد.
سيامك اميري