Hamshahri Newspaper

اشاره: محيط زيست داراي بخش هاي متعددي است كه يكي از آنها محيط زيست طبيعي است. محيط زيست طبيعي به واقع به مطالعه جانوران و گياهان و در حقيقت تنوع زيستي مي پردازد. امروزه توجه به حيات وحش و تنوع زيستي در ميان كشورهاي دنيا رو به افزايش است. مشاهده حيات وحش و تنوع زيستي در دنيا امروزه يكي از منابع درآمد بسياري از كشورها مي باشد كه گاه اين درآمدها معادل با درآمد كشور ما از فروش نفت است. اين روزها توجه به حيات وحش و ساخت فيلم هاي گوناگون درباره چگونگي زندگي موجودات زنده رواج يافته و مردم دنيا علاقه زيادي به اين موضوعات نشان مي دهند.
با حفاظت از تنوع زيستي بر روي كره زمين در واقع اطلاعات ارزشمندي از ژن ها را كه طي گذشت ميليون ها سال به دست آمده اند حفظ كرده ايم. انسان قادر بوده با بهره گيري از اين اطلاعات ژنتيك بسياري از مشكلات خود را حل كند. از اين قبيل مي توان به مواردي از جمله ساخت هواپيما از روي مطالعه ساختار بدن پرندگان و نحوه پرواز آنها، اختراع رادار، مبارزه با بيماري ها و توليد و افزايش مواد غذايي اشاره كرد.
اما بيشتر مردم توجهشان بيشتر جلب آن دسته از موجودات زنده اي است كه داراي جثه درشت تري هستند، از قبيل پستانداران بزرگ، پرندگان، درختان بزرگ و از اين قبيل. ولي بايد يادآوري كنيم كه تنوع زيستي خزندگان و دوزيستان را نيز شامل مي شود و اين دسته از جانداران اهميت فوق العاده اي از نظر طبيعي دارند. در اين مقاله زندگي و نقش مارمولك ها (سوسمارها) به عنوان بخشي از خزندگان در چرخه زيست بررسي شده است.
مارمولك ها، اين موجودات زيبا، دوست داشتني و مفيد، عضوي از رده خزندگان بوده كه قدمتشان به ميليون ها سال پيش برمي گردد. عده اي از مردم بر اين عقيده اند كه چون مارمولك ها داراي دست و پا هستند نبايد آنها را جزو خزندگان از جمله مارها دانست ولي آنها داراي دست ها و پاهاي كوچكي بوده و اغلب در زمان راه رفتن شكمشان بر روي زمين كشيده مي شود و دانشمندان طي مطالعاتي كه روي تكامل و ژنتيك اين موجودات داشته اند، آنها را جزو خزندگان قرار داده اند البته برخي حيوانات وجود دارند كه اغلب مردم آنها را با مارمولك ها اشتباه مي گيرند.
يكي از اين جانوران سمندرها بوده كه در رده دوزيستان قرار دارند. سمندرها همان موجوداتي هستند كه شب هاي عيد در آكواريوم فروشي ها به فروش مي رسند. از لحاظ ظاهري سمندرها با مارمولك ها(سوسمارها) تفاوت هايي دارند كه به دو مورد از آنها اشاره مي كنم. سطح بدن مارمولك ها از صفحات زبري به نام پولك پوشيده شده است در حالي كه سمندرها سطح بدنشان فاقد پولك بوده و هميشه مرطوب است. تفاوت دوم وجود ناخن در انتهاي انگشت ها است كه برخلاف مارمولك ها، سمندرها فاقد ناخن مي باشند. از آنجايي كه مارمولك ها بيرون از محيط هاي آبي زندگي مي كنند(بر خلاف سمندرها) لذا پولك هاي آنها نقش مهمي را بازي كرده و از تبخير آب بدن جلوگيري مي كند. نقش ديگري كه پولك ها دارند اين است كه به عنوان سلول هاي خورشيدي عمل كرده و انرژي گرفته شده از خورشيد را به سلول هاي عصبي منتقل مي كنند. اين فرايند در برخي گونه ها مانند آگاماها و سوسمارهاي خاردم باعث تحريك غده هيپوفيز و در نهايت تحريك غده پينه آل(چشم سوم) شده و باعث ايجاد تغيير رنگ در پوست آنها مي شود. حيوان ديگري كه معمولا از جانب مردم با مارمولك ها اشتباه گرفته مي شود تمساح ها و كروكوديل ها هستند. نام ديگر مارمولك ، سوسمار مي باشد كه مردم به اشتباه اين واژه را براي تمساح به كار مي برند.
مارمولك ها در دنيا از اندازه ۲ سانتي متر (گكوهاي پلنگي) تا حدود ۵/۳ متر(اژدهاي كومودو) ديده مي شوند و نبايد مارمولك هايي مانند اژدهاي كومودو را كه داراي اندازه درشتي هستند با تمساح و كروكوديل اشتباه گرفت.
سوسمارها به مانند ساير خزندگان موجوداتي خونسرد هستند. اين بدان معني است كه دماي بدن آنها تابع درجه حرارت محيط بوده و با هر تغييري در درجه حرارت محيط اطراف تغيير مي كند. لذا در درجه حرارت هاي پايين به ويژه در پاييز و زمستان به خواب زمستاني و در روزهاي گرم تابستان به خواب تابستاني فرو مي روند. تقريبا مي توان گفت سوسمارها در همه جاي ايران پراكندگي دارند. از بيابان هاي پست با زمين هاي داغ گرفته تا مناطق مرطوب و جنگلي شمال، سواحل درياي خزر و خليج فارس و درياي عمان، ارتفاعات كوه هاي البرز و زاگرس و مناطق مسكوني
بيشتر سوسمارها حشره خوارند و بسته به اندازه و جثه شان از بندپايان و گاهي جوندگان تغذيه مي كنند. بعضي از مارمولك هايي كه روي ديوار خانه ها ديده مي شوند آنها به قصد شكار بندپاياني از قبيل عنكبوت ها، رتيل ها و حشراتي كه دور نور لامپ ها جمع شده اند به آنجا مي آيند.
ارزش اكولوژيك مارمولك ها
از آنجايي كه مارمولك ها از بندپايان تغذيه مي كنند، بنابر اين يكي از فاكتورهاي طبيعي كنترل كننده جمعيت بندپايان به حساب مي آيند. در نتيجه از لحاظ اكولوژيكي در هرم انرژي داراي ارزش بالايي هستند. انسان با از بين بردن مارمولك ها از چرخه طبيعت به واقع يكي از فاكتورهاي اصلي را حذف خواهد كرد. امروزه متخصصان علوم كشاورزي و محيط زيست به اين نتيجه رسيده اند كه ديگر از سموم آفت كش براي مبارزه با حشرات آفت استفاده نكنند زيرا اين سموم آثار مخربي را بر محيط زيست وارد كرده و هر چند سال يك بار بايد نوع سم به كار رفته را به علت ايجاد مصونيت در آفات تعويض كرد و سم هاي قوي تري را به كار برد. اين امر خود به مراتب آثار وارد بر محيط زيست را بيشتر خواهد كرد. از اين رو بشر به فكر پرورش و استفاده از انواع مختلفي از بندپايان، مارمولك ها و پرندگاني مانند جغد به قصد مبارزه با آفات مزارع افتاده است. اين روش مبارزه كه امروزه در بسياري از كشورها رواج پيدا كرده تحت عنوان مبارزه بيولوژيك نام گرفته است. همان طور كه ذكر شد، مارمولك ها با كنترل جمعيت حشرات، بشر را در جهت برداشت محصول بيشتر و سالم تر از زمين ياري مي كنند.
آيا مارمولك ها سمي هستند؟
وجود سم در حيوانات نوعي وسيله دفاعي مي باشد و اين زماني است كه حركت در آن حيوان آرام بوده و جانور بخواهد به واسطه اين سم از جان خود دفاع كند. مانند برخي مارها. اگر به حركت در اين جانوران توجه كنيد خواهيد ديد كه آنها موجوداتي آرام هستند ولي موجودات غيرسمي مانند مارهاي غيرسمي اكثرا در زمان احساس خطر بلافاصله و با سرعت زياد فرار مي كنند. مارمولك ها نيز در زمان احساس خطر روش هاي متفاوتي را اعمال مي كنند كه عبارت است از: ۱- فرار: برخي مارمولك ها بلافاصله پس از احساس خطر به سرعت فرار مي كنند مانند اسكينك ها. اين مارمولك ها خيلي از لانه خود دور نمي شوند. ۲- برخي مارمولك ها مانند سوسمارهاي خاردم از دم خاردار خود براي دفاع از جانشان و دور كردن حيوان مهاجم استفاده مي كنند به نحوي كه بلافاصله داخل سوراخ خود فرار كرده و با حركت دادن دم تيغ دارشان و ايجاد ضربات محكم، جانور شكارچي و يا حتي انسان را از خود دور مي كنند و برخي مارمولك ها مانند بزمجه ها علاوه بر وارد كردن ضربات قوي توسط دم، گازهاي محكمي نيز مي گيرند. ۳- مكانيسم ديگري كه در اكثر مارمولك ها ديده مي شود قطع شدن دم به صورت ارادي است. دم برخي از مارمولك ها در زمان ايجاد تماس توسط دشمن به طور ارادي طي عمل انقباض ماهيچه هاي دم كنده مي شود. دم كنده شده به علت باقي ماندن خاصيت عصبي- عضلاني به طور موقت شروع به جنبيدن كرده و حواس جانور شكارچي را به خود جلب مي كند. در اين حين خود حيوان فرصت فرار مي يابد. مردم بر اين عقيده اند كه مارمولك ها دم خود را به اين علت جا مي گذارند تا موجود شكارچي آن را خورده و به واسطه وجود سم در آن(نظرات خرافي در مورد وجود سيانور يا تركيباتي از آن) بميرد. گاهي شاهد درج خبرهايي هستيم كه بيانگر افتادن يك مارمولك در ديگ غذا يا قوري چاي و مردن عده اي آدم بوده ايم. بايد گفت كه هيچ يك از اين اخبار پايه علمي ندارند. طبق مطالعات انجام شده توسط محققان خزنده شناس دانشگاه بركلي كاليفرنيا، آقايان پروفسور اندرسون و پروفسور پاپنفوس، و ويژه نامه چاپ شده توسط مجله رپتايلز مورخ آگوست سال ۲۰۰۲ اين قضيه به اثبات رسيده است كه هيچ مارمولكي داراي سم نيست و علت قطع شدن دم در آنها گمراه كردن جانور شكارچي است.
خدمت به انسان
طي مطالعات به عمل آمده توسط مهندسين ژنتيك و متخصصين بيوتكنولوژي بر روي ژن ها و ساختار دم مارمولك ها احتمال اين مي رود كه بتوان اين خاصيت را (رشد مجدد يك عضو مانند دم در مارمولك ها) در مورد انسان هم اعمال كرد، بدين نحو كه فردي كه عضوي از بدنش مانند دست يا پا بر اثر يك سانحه قطع شده است بتواند دوباره آن را به دست آورد.همان طور كه ذكر شد، مارمولك ها يا سوسمارها از نظر اكولوژيكي داراي ارزش بالايي بوده و به دليل از بين رفتن آنها و برخي موجودات ديگر كه از بندپايان تغذيه مي كنند(مانند، خفاش) شاهد وجود جمعيت زيادي از حشرات اعم از سوسك ها و پشه ها در جوامع شهري هستيم. همچنين ديده مي شود كه جمعيتي بزرگ از ملخ ها كه آفت گياهان زراعي هستند به مزارع حمله كرده و محصولات را از بين مي برند. اگر جمعيت موجودات حشره خوار مانند مارمولك ها حفظ شود و هر شخصي به هر علتي از جمله خرافات و ذهنيات غلط اقدام به كشتن اين موجودات مفيد نكند، شايد ديگر جامعه بشري شاهد چنين پديده هايي نباشد و هر يك از افراد در محيط شهري به واسطه از بين رفتن يا كاهش جمعيت حشرات آلوده از بهداشت و سلامت فردي بيشتري برخوردار شود.
كامران كمالي