اشاره: در پي درج گزارش «زباله، مشكل روزافزون كلان شهرها» در صفحه ۵ مورخ ۲۱/۱/۸۲ اطلاع يافتيم دفتر برنامه ريزي عمراني وزارت كشور با همكاري سازمان مديريت و برنامه ريزي طرح احداث تاسيسات بازيافت زباله از مبداء را در دست اجرا دارد. جلب مشاركت هاي مردمي، به ويژه مشاركت بخش خصوصي از اهداف مهم اين طرح قيد شده است. همچنان كه پيش از اين نيز اشاره داشته ايم، نزديك به ده سال است كه بحث هاي مربوط به تفكيك زباله از مبداء و به اعتبار آن تبديل زباله به كود، جريان داشته و در مواردي شاهد اجراي آزمايشي طرح و همچنين احداث كارخانه تبديل زباله به كمپوست بوده ايم.

بديهي است تا زماني كه اين طرحهاي ويژه در ابعاد كلان از پشتوانه هاي كارشناسي و اعتبارات كافي برخوردار نبوده و در بستر توسعه پايدار به اجرا سپرده نشوند، آنچنان كه بايد ثمربخش نخواهند بود. ضمن درج گفت وگو با مديركل دفتر برنامه ريزي عمراني وزارت كشور درباره طرح احداث تاسيسات بازيافت زباله از مبداء، اميدواريم كه مسئله بازيافت زباله در كشور ما از چرخه باطل خارج شود. اين گفت وگو را مي خوانيد.
*طرح بازيافت زباله هاي شهري از مبدأ بر مبناي چه اهدافي به اجرا در مي آيد؟
- از آنجايي كه تاكنون مطالعه جدي به منظور شناخت دقيق چگونگي بازيافت، تركيب فيزيكي و شيميايي زباله هاي شهري و صنعتي، ميزان توليد اين نوع زباله ها، سنجش عوامل اجتماعي و نيز ارزيابي اقتصادي فرايند بازيافت در كشور صورت نگرفته بود، ضرورت داشت، تحقيق جامعي در اين زمينه در قالب يك طرح بزرگ ملي انجام پذيرد. از طرف ديگر، با توجه به اين كه ميزان توليد زباله در هر منطقه بسته به نوع زندگي مردم، كارخانه هاي موجود در منطقه و... متفاوت است، مي بايد با شناخت دقيق هر منطقه  براي آن بخش برنامه ريزي جداگانه اي ارائه كرد. به همين دليل طرحهاي پژوهشي در نظر گرفته شده براي اين طرح، به گونه اي تنظيم شده اند كه اولا مسئله تفكيك از مبدأ و بازيافت را در كل كشور از جنبه هاي مختلف زيست محيطي، اجتماعي و اقتصادي مورد بررسي دقيق قرار دهد، ثانيا ميزان تأثير عواملي نظير كاهش توليد و تغيير تركيب اجزاي زباله را در امر بازيافت در برنامه  ريزي درازمدت مشخص سازد و ثالثا امكان به كارگيري فن آوريهاي نوين در سطح كشور بررسي و راهكارهاي لازم ارائه گردد.
*اين طرح شامل چه بخشهايي است؟
- طرح ملي «احداث تأسيسات بازيافت از مبدأ شيشه، كاغذ، پلاستيك و فلزات از زباله هاي شهري» در سه بخش كلي پژوهش، آموزش و مشاركت و تشويق بخش خصوصي در امر بازيافت و تفكيك از مبدأ با اعتبارات متفاوت اجرا مي شود كه بخش پژوهشي خود به سه مطالعه و بخش آموزش نيز به سه دسته برنامه هاي آموزشي تقسيم مي گردند.
*براي جلب مشاركت بخش خصوصي و مردمي چه تمهيداتي انديشيده شده و چه ميزان اعتبار براي اجراي طرح منظور گرديده است؟
- كل اعتبار اين طرح ۱۶ ميليارد ريال در سال ۱۳۸۰ مي باشد كه از اين ميزان براي نخستين بار در كشور مبلغي معادل ۲ ميليارد و ۸۰۰ ميليون ريال- مستند به بند الف تبصره ۱۱ قانون بودجه سال ۱۳۸۰ كل كشور كه بانكها را مكلف به سرمايه گذاري در بخش هاي اشتغالزا نموده است - به منظور تشويق همزمان بخش خصوصي و بانكها در امر سرمايه گذاري تأسيس كارخانجات بازيافت در نظر گرفته شده است. اين اعتبار براي طرحهايي كه شامل قرارداد ميان شهرداريها و بخش خصوصي(و يا بخش خصوصي به طور انفرادي) بوده و از وام بانكي نيز استفاده مي نمايند، به صورت پرداخت بخشي از سود و كارمزد وام اخذ شده پرداخت خواهد شد. در زمينه مشاركت مردمي، از آنجايي كه تاكنون در امر تفكيك از مبدأ و بازيافت تلاشهاي ساماندهي شده اي در سطح كشور به انجام نرسيده و نتايج فعاليتهاي انجام شده در برخي از شهرهاي كشور نيز به طور دقيق مشخص نمي باشد، لازم است كه ابتدا در خصوص ميزان آگاهي و آمادگي جامعه و پذيرش مسئله تفكيك از مبدأ و بازيافت، مطالعات لازم انجام گيرد كه اين مورد در بخش پژوهش اين طرح به تفكيك مناطق مختلف كشور مورد بررسي قرار مي گيرد. ديگر اين كه به منظور ارتقاي سطح دانش  عمومي و فراهم شدن بستر فرهنگي و اجتماعي مناسب، آموزش گسترده اي از طريق رسانه هاي گروهي(صدا و سيما و مطبوعات) به انجام رسد، كه اين مورد نيز در بخش آموزش طرح ديده شده است.
*منطقه بندي كشور براي اجراي طرح چگونه انجام مي گيرد؟
- تقسيم بندي كشور تنها در يكي از مطالعات تحت عنوان «مطالعات توجيه فني و اقتصادي بازيافت زباله هاي شهري بر حسب مناطق» (كه عمده ترين بخش پژوهش را نيز تشكيل مي دهد) انجام شده است و در آن كشور به ده منطقه شامل تهران (استانهاي تهران، مركزي، سمنان، قم، قزوين و زنجان)؛ شرق(استان خراسان)مركزي(استانهاي اصفهان، يزد و چهار محال و بختياري)؛ ساحلي جنوبي(استانهاي هرمزگان و بوشهر)؛ جنوب شرقي(استانهاي كرمان و سيستان و بلوچستان)، ساحلي درياي خزر(استانهاي گيلان، مازندران و گلستان)؛ خوزستان(استانهاي خوزستان و كهگيلويه و بويراحمد)؛ فارس(استان فارس)؛ زاگرس(استانهاي همدان، كردستان، كرمانشاه، ايلام و لرستان)؛ آذربايجان (استانهاي آذربايجان شرقي و غربي و اردبيل)- كه در طرح كالبدي ملي مورد توجه بوده است- تقسيم مي شود.

*به نظر شما مهمترين دستاورد طرح مذكور چيست؟
- ارائه الگوي مناسب براي بازيافت و تفكيك از مبدأ و نيز اولويت بندي مواد و مناطق واجد شرايط از مهم ترين نتايج اجراي اين طرح است. بدين معنا كه در اين طرح به طور كلي دو فاز مطرح است. در فاز اول وضعيت زباله كشور به لحاظ كمي و كيفي، وضعيت صنايع بازيافتي و ارزيابي اقتصادي و زيست محيطي آنها، ميزان آگاهي مردم و NGOها در مورد بازيافت، علل رويكرد فعالان غيررسمي در امر بازيافت(زباله  دزدها) به جداسازي زباله ، فرايندهاي مرسوم بازيافت هر يك از اجزاي زباله و... مورد بررسي قرار خواهد گرفت و در فاز دوم پس از تحليل نتايج بررسي هاي فوق، راهكارهاي الگوهاي اجرايي در مورد: مشاركت مردمي و NGOها، ساماندهي فعالان غيررسمي بازيافت، سرمايه گذاري در احداث كارخانجات، انتخاب نوع بازيافت(ماده يا انرژي) و منطقه واجد اولويت، انتخاب فرآيند متناسب با شرايط ايران و نظاير آن ارائه خواهد شد.
*وضعيت بازيافت را در كل كشور چگونه ارزيابي مي كنيد؟ 
- شيوه هاي بازيافت در كشور هنوز سنتي و بدون توجه به فن آوري هاي پيشرفته روز و مسائل زيست محيطي است. متأسفانه كليه اشكال جمع آوري و بازيافت مواد زايد جامد از قبيل نان خشك، كاغذ، فلزات، پلاستيك و... در كشور از تكنولوژي بالايي بهره مند نبوده و ماشين آلات و تجهيزات كهنه و فرسوده نيز بر مشكلات اين صنعت مي افزايد. ضمن آن كه فرآيند تفكيك موادي كه در صنايع تبديل مواد استفاده مي شوند هم اكنون به صورت كاملا غيربهداشتي است. بدين معنا كه اغلب مواد اوليه صنايع فوق مستقيما از زباله هاي كنار منازل يا مكانهاي تخليه زباله(از سوي فعالان غيررسمي در اين امر) تأمين مي گردد و طبيعي است كه محصول توليدي فاقد كيفيت بهداشتي لازم خواهد بود. نكته جالب توجه اين است كه بسياري از اين محصولات هم اكنون، بدون توجه و كيفيت و منشأ آن به شكل وسيعي مورد مصرف قرار مي گيرند، نظير جعبه هاي تخم مرغ و شيريني، نايلون هاي بازيافتي، گلدانهاي پلاستيكي و... بنابر اين مشاهده مي شود كه فعاليتهاي تحقيقاتي انجام شده تاكنون، در اين زمينه پاسخگو نبوده است.
*چه كساني بايد متولي تحقيقات در اين زمينه باشند؟
- پژوهش، مقوله اي نيست كه بتوان آن را منحصر به يك بخش نمود. كما اين كه در برخي از شهرداريهاي كشور براساس نياز تحقيقات گوناگوني صورت گرفته است. دولت از جنبه هدايت و نظارت كلان و تبيين سياستها مطرح است. ليكن در مورد اين طرح، بخش نرم افزاري مسئله كه به مطالعه و پژوهش و همچنين آموزش و ارتقاي آگاهي شهروندان و پرسنل شهرداري مي پردازد، توسط دفتر برنامه ريزي وزارت كشور در حال انجام شدن است و از آنجايي كه اين طرح در آينده جنبه اجرايي پيدا خواهد كرد، به محض اتمام تحقيقات و فراهم شدن زمينه سرمايه گذاري و ورود بخش خصوصي براي احداث كارخانجات بازيافت، نقش دولت كمرنگ تر خواهد شد.
*نتايج تحقيقاتي كه توسط وزارت كشور در حال انجام مي باشد، چيست؟
- اطمينان به بخش خصوصي از بازگشت سرمايه در اين قبيل طرحها از مهمترين دستاوردهاي اين تحقيقات به شمار مي رود. در صورتي كه بتوانيم ارزيابي اقتصادي مطمئني از درآمد و سودآوري اين پروژه ها داشته باشيم، قادر خواهيم بود بخش خصوصي را به منظور جذب سرمايه  اين بخش ترغيب كنيم. همچنين بررسي شيوه هاي تأمين سرمايه به منظور احداث كارخانه هاي مرتبط و پتانسيل هاي بالقوه منطقه يكي ديگر از بخشهايي است كه با اطلاع رساني در مورد آن، بخش خصوصي با اعتماد بيشتري به سرمايه گذاري در اين زمينه روي خواهد آورد.
*براي توفيق در طرح احداث تأسيسات بازيافت از مبدأ چه عواملي را مفيد و مؤثر مي دانيد؟
- تجارب جهاني در اين زمينه نشان مي دهد كه زماني امر بازيافت به صورت جدي قابليت تحقق دارد كه مسئله تفكيك از مبدأ به درستي انجام شود و ضرورت اين كار داشتن روشها و تجهيزات مناسب است. در واقع مسئله بازيافت به دو بخش اساسي تقسيم مي شود يكي تفكيك از مبدأ و ديگري صنايع تبديل مواد كه بسيار مهم است. در توفيق برنامه هاي تفكيك از مبدأ انجام اقدامات همزمان و مناسب نظير آموزش، ترغيب مردم و NGOها به فعاليت در اين زمينه، به كارگيري تجهيزات مناسب و... تأثير جدي دارند و هر چه برنامه هاي تفكيك از مبدأ از موفقيت بيشتري برخوردار باشند، مواد اوليه حاصل از اين فرايند- كه در صنايع تبديل مواد به خدمت گرفته مي شوند- داراي كيفيت مرغوب تري خواهند بود و بالطبع محصولات توليدي نيز كيفيت بالاتر و بازار فروش بهتري خواهند داشت. ضمن اين كه هزينه هاي مربوط به ارتقاي كيفيت مواد اوليه نيز بدين ترتيب پايين خواهد آمد.
*در حال حاضر ميزان سرانه توليد زباله در كشور چقدر است؟
- بر اساس آمار گردآوري شده از شهرداريهاي كل كشور و نيز تحقيقات انجام شده، به ازاي هر خانوار (به طور متوسط ۵ نفر) ۴ كيلوگرم زباله در هر روز (۰/۸ كيلوگرم به ازاي هر نفر) در شهرها توليد مي شود. به عبارت ديگر، روزانه در شهرهاي كشور ۳۲ هزار و ۶۳۳ تن و سالانه ۱۱ ميليون و ۹۱۱ هزار و ۴۵ تن ماده زايد توليد مي شود. همچنين ميزان توليد زباله هاي بيمارستاني روزانه۲/۴۷۲ تن و سالانه ۱۷۲ هزار و ۳۵۳ تن است و ميزان توليد زباله هاي صنعتي روزانه ۶/۷۳۷ تن و سالانه ۳۶۹ هزار و ۲۲۴ تن برآورد شده است.
*آيا سياست كاهش سرانه توليد، مستلزم اتخاذ سياست خاصي از سوي مجريان است؟
- همان گونه كه پيش تر اشاره شد در يكي از موضوعات پژوهشي طرح فوق، ضرورت و پيامدهاي كاهش توليد و تغيير تركيب اجزاي زباله از جنبه هاي گوناگون زيست محيطي، اقتصادي و اجتماعي به تفصيل مورد بررسي و تحليل قرار مي گيرد و در صورتي كه اين بررسي ها لزوم اجراي برنامه هاي كاهش توليد و تغيير تركيب اجزاي زباله  را معين نمود، الگوي اجرايي هر يك تدوين مي گردد كه در آن به تغيير الگوي مصرف و كاهش حجم مواد مصرفي براي اقشار مختلف جامعه(در منازل، ادارات، مدارس و...) توجه خواهد شد.
به عبارت ديگر، ابتدا و پيش از اتخاذ هر گونه سياستي بايد معلوم شود كه آيا ضرورتي براي انجام برنامه هاي كاهش توليد و تغيير تركيب اجزاي زباله وجود دارد يا خير؟ و پس از محقق شدن اين ضرورت بايد ديد كه اين مسئله تا چه حد در برنامه هاي مربوط به ساماندهي مديريت مواد زايد جامد كشور(و علي الخصوص مسئله بازيافت) از اولويت برخوردار بوده و بر اقتصاد و محيط زيست كشور مؤثر است؟ پس بايد سياست مناسبي را جهت برنامه هاي كاهش توليد- در درازمدت و كوتاه مدت- اتخاذ نمود.
*براي اجراي طرح احداث تأسيسات بازيافت زباله چه برنامه ها و آموزش هايي تدارك ديده شده است؟ 
- تهيه محتوا و انجام برنامه هاي آموزشي براي مديران، كاركنان خدمات شهري و شهروندان در زمينه بازيافت، با هدف شناسايي و انتخاب بهترين شيوه هاي آموزشي در سطوح مختلف؛ تعيين رئوس و محتواي اين روشها، بهره گيري از تجارب جهاني در اين خصوص، تهيه برنامه هاي تلويزيوني به منظور آشنايي عموم با انواع زباله و فرآيند بازيافت، تهيه برنامه هاي تلويزيوني آموزشي براي تفكيك زباله از مبدأ براي مؤسسات، سازمان ها و كارگاههاي توليدي، درج اخبار و مطالب آموزشي در زمينه تفكيك از مبدأ و بازيافت در مطبوعات و... از سياستهايي است كه براي عملي شدن طرح فوق دنبال خواهد شد.