رضا زندي
|
|
|
شيريني ايراني را بسيار دوست دارند آنچنانكه پيشخدمت هاي هتل استقلال مجبور شدند چند بار ميز پذيرايي بين روز را مملو از شيريني هاي خامه اي كنند. شكم هاي برآمده، پوست هايي كه از شدت سفيدي رو به سرخي نهاده و زيركي هايي كه ناشي از تربيت امنيتي ديپلمات هاي روس است وجه تمايزي شده براي هيأت بلندپايه روسي شركت كننده در كميسيون مشترك اقتصادي ايران و روسيه. ميزباني تهران براي برگزاري چهارمين نشست اين كميسيون در حالي قطعي شد كه پيش از آن ايگور ايوانف، وزير امور خارجه روسيه براي بررسي تحولات عراق و گسترش مناسبات في مابين به تهران آمده بود. در آخرين روزهاي سال گذشته پيش از آغاز مذاكرات رسمي كميسيون مشترك و پس از سخنان گازيزولين، وزير اموال دولتي و رئيس هيأت روسي، بيژن نامدار زنگنه، رئيس ايراني كميسيون با اعلام تنفسي از خبرنگاران خواست تا سالن درياي نور را ترك كنند و مذاكرات پشت درهاي بسته صورت گيرد. غروب همان روز بنا بود قرارداد همكاري هاي متقابل اقتصادي در مهمانسراي وزارت نفت به امضا برسد. اما تغييرات مداوم طرف روسي باعث شد تا وزراي دو كشور، با سه ساعت تأخير پشت ميز چوبي مخصوص امضاي قرارداد بنشينند. گرچه در اين يادداشت تفاهم زمينه هاي مختلف همكاري از جمله آب و برق، ايجاد نيروگاه هاي آبي و استفاده از انرژي هاي نو، ايجاد كريدور حمل و نقل بين المللي شمال به جنوب، صنايع و معادن، پست و مخابرات، بهداشت، بازرگاني، صنايع هوافضا، هواپيماسازي و علوم و فنون هسته اي قيد شد، اما بخش عمده اي از قرارداد به همكاري هاي نفت و گاز دو كشور اختصاص يافت. در نفس هاي آخرين حكومت اتحاد جماهير شوروي بود كه آقاي هاشمي رفسنجاني با فرصت شناسي خاص خودش قرارداد ده ساله همكاري هاي بلندمدت بين دو كشور را با ميخائيل گورباچف امضا كرد كه پس از فروپاشي اساس مستحكمي شد براي انتقال دانش فني و تكنولوژي هاي پيشرفته به ايران. در دوره فروپاشي، تا قطعه قطعه شدن شوروي، متخصصان و مسئولان ايراني توانستند، رد پاي نيازهاي اساسي كشور با حداقل هزينه، زمينه انتقال دانش فني را فراهم كنند. انستيتوهاي روسي در اين دوره آمادگي داشتند تا با هزينه هاي اندك ايران را در زمينه هاي گوناگون ياري كنند و دستگاه هاي ذي ربط نيز با تشكيل معاونت هاي مختلف نهايت استفاده را از آن مقطع تاريخي بردند، با اين حال توانمندي هاي روسيه چونان اقيانوس ناشناخته اي است كه با شناخت دقيق آن مي توان نهايت بهره برداري را كرد. مهندس شافعي پس از گذراندن دوره وزارت در وزارت صنايع و وزارت تعاون به عنوان سفير ايران راهي مسكو شد. در ماه هاي آينده نيز نژادحسينيان معاون بين الملل وزارت نفت به مسكو خواهد رفت تا پيشنهاد روسيه براي امضاي مجدد قرارداد بلندمدت همكاري بين دو كشور را بررسي كند.
•••
• آقاي سفير! تحليل جنابعالي از روابط اقتصادي ـ سياسي نيم دهه اخير ايران و روسيه چيست؟
روابط ما با روسيه در سال هاي اخير رو به توسعه بوده است. از حيث سياسي در وضعيت بسيار خوبي هستيم. رفت وآمدهاي مسئولين سياسي دو كشور در جريان است. در سال گذشته هم آقاي خرازي از مسكو ديدن كردند و هم آقاي ايوانف با توجه به اوضاع حساس منطقه به ايران آمدند و با رئيس جمهور، رئيس مجمع تشخيص مصلحت، رئيس مجلس، دبير كميسيون امنيت ملي و همتاي خود ديدار كردند و اتفاقاً هر دو طرف هم از بحث ها رضايت داشتند. به هر حال شرايط عراق براي ما به جهت هم مرز بودن و سابقه تحميل جنگ از طرف اين كشور بسيار مهم بود. روسيه هم از جمله كشورهاي پيشتاز بود كه در ائتلاف ضدجنگ شركت كرد. به هر حال حضور آقاي ايوانف در ايران مي توانست معنادار باشد.
• به غير از بحث عراق، چه موضوعات ديگري در سفر سال گذشته آقاي ايوانف به تهران مورد بحث قرار گرفت؟
موضوع هاي مربوط به افغانستان هم براي ما و هم براي روسيه هنوز زنده است. تهران و مسكو پيش از آنكه ديگران به اين نتيجه برسند كه منشاء تروريسم در افغانستان است اين مسئله را اعلام كردند. چرا كه توليد مواد مخدر در افغانستان هنوز كاهش پيدا نكرده و اين خطر هم براي ما و هم براي ديگران وجود دارد. موضوعات مربوط به قفقاز و آسياي ميانه و منافع مشتركي كه در آنجا داريم هم مورد تبادل نظر قرار گرفت و البته در مورد خزر نيز كه در دهه اخير موضوع مبتلا به دو كشور بوده مذاكراتي انجام شد. بالطبع در اين ديدارها مسائل اقتصادي مورد علاقه دو طرف هم مطرح گرديده است.
• براساس اعلام رسمي گمرك روسيه حجم مبادلات اقتصادي تهران ـ مسكو در سال ۲۰۰۲ حدود ۸۰۱ ميليون دلار بوده. سهم ايران از اين مقدار چقدر است؟
حدود ۹۰ درصد از اين ميزان، صادرات روسيه به ايران و كمتر از ده درصد سهم صادرات ايران است. اگرچه در سالي كه گذشت حجم صادرات ما افزايش پيدا كرده اما هنوز با تراز ارزي فاصله زيادي داريم. البته اين اختلاف كمي هم طبيعي است. به اين علت كه برخي نيازمندي ها لاجرم بايد از روسيه تهيه شود. مثل پروژه هسته اي يا اقلام دفاعي. بخش هايي هم وجود دارد كه اين طور نيست. مثل واردات آهن آلات، چوب، كاغذ و. . . كه مي توان از بازارهاي ديگر هم تهيه كرد اما ما علاقه منديم كه از روسيه تأمين كنيم كه اين هم رقم قابل توجهي است. بحث تراز تجاري، بحثي نيست كه در كوتاه مدت برقرار شود. اگر صادرات نفت را كنار بگذاريم ما با خيلي از كشورها تراز تجاري نداريم. به هر حال در سال ،۸۱ ايران بين ۴۰ تا ۵۰ درصد افزايش صادرات غيرنفتي به روسيه داشته است.
• يكي از موضوعاتي كه در حوزه روابط اقتصادي بين ايران و روسيه مطرح مي شود اين است كه روس ها در انعقاد قرارداد نيروگاه اتمي بوشهر امتيازات ويژه اي گرفتند. نظر شما چيست؟
|
|
|
پروژه ساخت نيروگاه اتمي بوشهر از حيث همكاري هاي غيرنفتي دو كشور يك پروژه شاخص به شمار مي رود. من ابتدا بايد به صلح جويانه بودن اين پروژه تأكيد كنم. ببينيد ما در سال گذشته ۶۰ بار از مسئولان آژانس بين المللي انرژي اتمي دعوت كرديم تا از نيروگاه بازديد كنند كه اگر سال را ۴۸ هفته فرض كنيم هر هفته بيش از يك هيأت از اين آژانس بين المللي به ايران آمده اند كه البته ما نيز از حضور آنان و تأكيدشان بر رعايت استانداردهاي بين المللي استفاده مي كنيم. اما درباره سوال شما بايد بگويم كه خير. اين طور نيست كه روسيه امتيازات ويژه اي گرفته باشد. اولاً روسيه را ايران وقتي انتخاب كرد كه خيلي دستش باز نبوده، غربي ها هم علاقه مند نبودند با ايران همكاري كنند. در حالي كه بر اساس معاهده ۱۹۶۲ استفاده صلح آميز انرژي هسته اي حق كشور ما است. پس از آنكه آلمان ها از ساخت نيروگاه اتمي بوشهر انصراف دادند، بنا شد اين نيروگاه را با چيني ها بسازيم كه بنا به دلايلي امكان پذير نشد. در اين وضعيت روس ها هم كه بعضاً كارخانجاتشان تعطيل شده بود يك كار اقتصادي را با ما شروع كردند كه با اين پروژه بسياري از آنها دوباره راه اندازي شده و اكنون نيز در برخي بازديدها مديران كارخانه ها اصرار دارند كه واحد دوم نيروگاه اتمي را به آنها سفارش بدهيم. چون واحد اول نيروگاه حداقل ۲۰ هزار شغل براي روسيه ايجاد كرده است. علت اين هم كه روسيه در برابر فشارهاي آمريكا مقاومت مي كند يكي همين موضوع است و ديگري حيثيت ملي كشورش.
• مبلغ قرارداد نيروگاه اتمي بوشهر چقدر بوده و اساساً فكر مي كنيد تأخير روس ها در اتمام اين نيروگاه چه دليلي مي تواند داشته باشد؟
رقم كاملاً منصفانه اي است و اصلاً عددي نيست كه شما فكر كنيد روس ها امتياز ويژه اي گرفته اند. آلمان ها در اين پروژه بيش از ۶ ميليارد مارك از قبل از انقلاب پول گرفتند و نيروگاه را نيز نيمه كاره رها كردند. روس ها با كمتر از يك ميليارد دلار تعهد كردند كه نيروگاه را تمام كنند. متأسفانه به خاطر سابقه تاريخي جنگ هاي ۲۰۰ سال اخير و وقايع جنگ جهاني دوم يك نوع بدبيني در كشور ما نسبت به روس ها ايجاد شده است. در حالي كه در تكنولوژي اتمي، روس ها جزو نفرات اول دنيا هستند و اگر روسيه واقعه چرنوبيل را داشته آمريكايي ها هم مشابه آن را در سال هاي قبل تر داشته اند. روس ها به نيروگاه اتمي بوشهر به عنوان يك كار تجاري نگاه مي كنند و بر انجام آن هم جدي هستند و دليل تأخيرشان هم آماده نبودن به موقع اسناد براي امضا بوده است.
• يكي ديگر از موضوعاتي كه اين روزها بين دو كشور جدي است، ساخت ماهواره زهره است. گروهي اعتقاد دارند در زمينه انتخاب شركت سازنده اشتباهاتي صورت گرفته و پاي دلالان به اين معامله باز شده است. من مي خواهم بپرسم اصلاً چرا روسيه براي ساخت ماهواره زهره انتخاب شد؟
يادم هست كه شوراي اقتصاد به جمعي مأموريت داد تا براي ساخت ماهواره زهره از بين چند كشور روسيه، چين، فرانسه و. . . يك كشور را انتخاب كنند و آن جمع هم به روسيه رسيدند. هم به جهت قيمت و هم به جهات كيفيت تكنولوژي و خدمات پس از فروش. در روسيه هم دو پيشنهاد بود. يكي شركت اينتراسپودينك و ديگري شركت آويا اكسپورت. اين دو شركت در خود روسيه هم به جهت رقابت، طرفداران و مخالفاني داشتند و هيچ كدام هم سازنده نبوده و در حقيقت شركت هاي مديريت اجراي پروژه بودند. يعني قطعات را از ديگر شركت ها مي گيرند و بر ساخت ماهواره نظارت و مديريت مي كنند. وزارت پست و تلگراف هم بايد بين اين دو يكي را انتخاب مي كرد. آويا اكسپورت به اين دليل انتخاب شد كه آژانس هوا فضاي روسيه كه دستگاه حاكميتي اين كشور است، اين شركت را معرفي كرد. وقتي آويا اكسپورت به عنوان سازنده زهره معرفي شد طرفداران داخلي و خارجي اينتراسپودينك نامه هايي به اين طرف و آن طرف فرستادند كه به من هم رسيد.
• وضعيت ساخت ماهواره زهره در چه مرحله اي قرار دارد؟
مذاكرات ما بالاخره ۶ ماه پيش نهايي شد و يك متني به امضاي ابتدايي دو طرف رسيد، اما با توجه به شرايط جهاني و تبليغاتي كه ممكن بود آمريكايي ها مانند نيروگاه هسته اي راه بيندازند، مذاكرات كمي با تأمل پيش مي رفت. گرچه ماهواره زهره ماهواره اي است غيرنظامي با استفاده هاي مخابراتي اما چون آمريكايي ها نمي خواهند ما به تكنولوژي پيشرفته دسترسي داشته باشيم به هر حال ممكن است در اين زمينه هم تبليغات كنند.
• به نظر مي رسد مشكل ديگري بر سر راه امضاي نهايي قرارداد زهره وجود دارد. اين طور نيست؟
خوب البته، مسئله ديگري نيز وجود دارد. طرف هاي روس بعد از پاراف قرارداد و برخلاف عرف بين المللي پيشنهاد كردند به خاطر اينكه ممكن است آمريكايي ها بر دولت روسيه فشار بياورند، تا نگذارند ماهواره ساخته شود، تصميم حكومت ها براي توقف پروژه را نيز جزو موارد اضطرار قرار دهيم كه خب به جهت اينكه اين موضوع كاملاً نامعقول و غيرتجاري بود با آن مخالفت كرديم. البته روس ها بعدها گفتند كه دولتشان تضميني مي دهد كه از اين حق استفاده نكند و ما هم در پاسخشان گفته ايم كه از حكمت به دور است كه تعهدي را در قرارداد تثبيت كنيم كه هيچ وقت اجرا نمي شود.
• با اين حساب آخرين وضعيت قرارداد ساخت ماهواره زهره به كجا رسيده است؟
پس از مذاكرات فراوان بالاخره قرار شد ظرف يكي دو ماه آينده طرف روس بگويد كه از تصميم خود مبني بر حق حكومت ها به عنوان شرايط اضطرار توقف قرارداد صرفنظر كرده است يا خير.
• موضع روسيه درباره تحولات خزر از سال ۹۸ به اين طرف يكي دو باري تغيير كرده است. تحليلتان از موضع اخير اين كشور چيست؟
در سال ۱۹۹۸ بين يلتسين و نظربايف، روساي جمهور وقت كشورهاي روسيه و قزاقستان قراردادي امضا شد كه از آن به بعد اين تعبير به وجود آمد كه موضع روسيه تغيير كرده است. چرا كه تا قبل از آن روس ها هم در بستر و هم در سطح وضعيت مشاع را پذيرفته بودند اما بعد از اين قرارداد روس ها تقسيم را پذيرفتند. ولي من معتقدم روس ها از ابتدا دو نظر را به موازات هم پيش مي برد. يعني هم بحث مشاع و هم بحث تقسيم. امروز هم روس ها مي گويند مشاع در سطح و تقسيم در بستر. حالا چرا چنين مي گويم، چون روس ها در سال ۹۴ در كنسرسيوم كشور آذربايجان براي استخراج نفت از خزر مشاركت كردند. به عبارت ديگر مالكيت آذربايجان را بر بخشي از منابع بستر خزر به رسميت شناختند چرا كه اگر اين مخزن مشاع بود، حضور آذربايجان به تنهايي در آن بي معنا بود. به عبارت ديگر سياسيون روسيه همواره از قراردادهاي ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ دفاع مي كردند و اقتصاديون اين كشور مانند شركت هاي لوك اويل و. . . از تقسيم منابع حمايت مي كردند. اگر چه در مقام مذاكره همواره بر وضعيت مشاع تاكيد داشتند.
• اخيراً اتفاقات جديدي افتاده است. تفاهم آذربايجان، قزاقستان و روسيه در مورد خزر موضع ايران را تضعيف نخواهد كرد؟
سه كشور آذربايجان، قزاقستان و روسيه طي تفاهم نامه اي اعلام كردند كه بالاي درياي خزر را براساس خط مياني، مرزهايشان را معلوم كرده اند.
روسيه اعلام كرده كه ايران و آذربايجان و تركمنستان هم مي توانند با هم مذاكره كنند و هر تصميمي كه براي تقسيم مرزهايشان گرفتند مسكو نيز حمايت خواهد كرد. ما هم مي گوييم به استناد تفاهم نامه اي كه وزراي خارجه پنج كشور ساحلي قبلاً امضا كرده اند هر تفاهم نامه اي در مورد خزر بايد به تاييد هر پنج كشور برسد و به غير از اين هر تفاهمي اعتبار نخواهد داشت.
• به عنوان سفير تهران در مسكو بفرماييد آخرين موضع ايران در خزر چيست؟
ايران به طور كلي معتقد است درياي خزر نه در سطح تقسيم مي شود و نه در بستر اما اگر همه كشورها بخواهند تقسيم بندي در بستر دريا باشد نبايد سهم ايران كمتر از ۲۰ درصد در نظر گرفته شود. آن ها هم استدلال هاي خاص خودشان را دارند مي گويند براساس وضعيت طبيعي موجود قزاقستان با ۲۹ درصد بيشترين مرز را دارد و ايران كمترين مرز را. آقاي پوتين در اجلاس روساي جمهور پنج كشور ساحلي از آقاي نظربايف در حضور آقاي خاتمي پرسيده بود كه آيا قزاقستان حاضر است از مرزش كم كنيم و به ايران بدهيم كه آقاي نظربايف هم مخالفت كرده بود. تا آنجا كه من اطلاع دارم كشورهاي بالاي خزر حتي درباره مخازن مشترك تفاهم كرده اند. برخي از مخازن را ۱۰۰ درصد روس ها برداشته اند و برخي مخازن ديگر را قزاق ها.
• به نظر شما ايران در خزر ضعيف عمل نكرده است؟
ببينيد، برخي به گونه اي تبليغ مي كنند كه گويا مسئولين نظام در خزر ضعيف عمل كرده اند. در حالي كه ايران قبل از انقلاب هيچ گونه فعاليتي در خزر نداشته است و هيچ اكتشافي در ساحل ايران انجام نگرفته بود.
• آقاي سفير! آيا دولت ايران براي حضور تجار ايراني در بازار روسيه اقداماتي انجام داده است؟
روسيه كشوري است كه بين۱۰۰ تا ۱۱۰ ميليارد دلار صادرات دارد كه عمدتاً نفت و گاز است. اين كشور روزانه بيش از ۳ ميليون بشكه در روز نفت صادر مي كند و گاز پروم به تنهايي ۵/۱۴ ميليارد دلار صادرات گاز دارد. ضمن آنكه در پروژه ديگر كشورها فعاليت مي كنند. البته واردات روسيه در سال هاي اخير هم روبه رشد بوده است كه از ۳۴ ميليارد دلار به ۴۰ ميليارد دلار و اخيراً هم به ۴۵ ميليارد دلار رسيده است. در بازار روسيه كشوري مثل تركيه حضورش كاملاً محسوس است. تركيه حداقل ده فروشگاه بسيار بزرگ در روسيه دارد. بنابراين تجار ايراني هم اگر بخواهند در بازار روسيه حضور داشته باشند بايد يك مقداري بسترسازي حكومتي انجام شود. ما بايد درباره تعرفه ها كمي با روس ها مذاكره كنيم. موافقت نامه گمركي هم كه در اصلش تفاهم شده بايد امضا و اجرايي شود. تفاهم نامه پرهيز از اخذ ماليات مضاعف هم امضا شده كه بايد اجرايي گردد. تجار ما هم بايد نوع نگاهشان را كمي تغيير دهند. تجارت ما از قديم به خاطر وجود نفت بر واردات كالا استوار بوده به همين جهت هم در زمينه صادرات تبحر لازم را ندارند. به هر حال روسيه و كشورهاي همسايه اش يك بازار ۲۸۰ ميليوني دارند و تجار مي توانند حداكثر استفاده را از مزيت هاي نسبي شان بكنند.
• مزيت نسبي ايران در زمينه حمل و نقل، كاميون است. در حالي كه روسيه مدتي است از عبور و مرور كاميون هاي ايراني جلوگيري مي كند. آيا در اين باره تدبيري انديشيده ايد؟
روسيه به جهت امنيتي در منطقه قفقاز از ورود كاميون ها جلوگيري مي كند در صورتي كه هيچ خطري از جانب كاميوندارهاي ايراني امنيت قفقاز را تهديد نمي كند. بلكه رفت و آمد كاميون ها موجب تامين امنيت مي شود. به عبارت ديگر اقتصاد و امنيت همديگر را تامين مي كنند. از طرف ديگر روس ها مايلند با استفاده از قطار و كشتي هايي كه قطار حمل مي كنند مبادلاتشان را انجام دهند. زيرا در اين مورد مزيت نسبي دارند. روس ها حتي ابراز علاقه كرده اند تا در بندر اميرآباد سرمايه گذاري كنند تا بتوانند كشتي هايي را كه قطار حمل مي كنند بياورند و قطار را وارد ريل هاي ايران كنند. به هر حال روس ها فعلاً موافق حمل و نقل كاميوني نيستند. ما هم استدلالمان اين است كه اجازه دهيد راجع به مسايل اقتصادي خود تجار تصميم بگيرند.
• تجار ايراني چه كالاهايي را مي توانند به روسيه صادر كنند؟
كالاهاي خوراكي ـ لوازم منزل ـ مصالح ساختماني و دارو از جمله اقلامي است كه مي شود به روسيه صادر كرد.
• وضعيت قرارداد طولاني مدت همكاري هاي ايران و روسيه به كجا انجاميد؟
پيش از اين و در زمان رياست جمهوري آقاي هاشمي يك تفاهم نامه همكاري هاي ده ساله بين ايشان و آقاي گورباچف امضا شد. اما چندي پيش دولت روسيه اعلام آمادگي كرد تا يك موافقت نامه همكاري طولاني مدت ديگر با ايران به امضا رساند. اين موضوع با استقبال ايران مواجه گرديد.
قرار براين شد تا ظرف سه ماه آينده موافقت نامه بلندمدت بعد از طي مراحل قانوني امضاي وزرا و تصويب مجلس دو كشور در سفر آينده آقاي پوتين به تهران نهايي شود.
• در جريان اجلاس اخير كميسيون مشترك ايران و روسيه كه در تهران برگزار شد وزير اموال دولتي روسيه خواستار واگذاري احداث يكي از فازهاي پارس جنوبي بدون انجام مناقصه به اين كشور شد. آيا اين موضوع كمي غيرطبيعي نيست؟
طرف ايراني در فازهاي آينده پارس جنوبي اصرار دارد كه شركت ها خودشان بايد براي فروش محصول فكر بكنند حالا يا صادرات گاز يا به صورت LNG و يا L.T.G به هر حال خود آن ها بايد محصولاتشان را بفروشند و از محل آن سرمايه گذاري هايشان را مستهلك كنند. به دو دليل هم مناقصه نمي تواند خيلي مهم باشد. اولاً تا حالا ده فاز قرارداد بسته شده بنابراين هزينه ها تقريباً مشخص است. دوماً در قراردادهاي بيع متقابل مبلغ قطعي نداريم بلكه سقف هزينه مشخص مي كنيم. در مورد هزينه ها هم ۵ نفر نماينده از شركت نفت و ۵ نفر هم از جانب پيمانكار هر نوع هزينه اي را بايد تصويب كنند. بنابراين از اين لحاظ مشكلي نداريم مثلاً در فازهاي ۲ و ۳ سقف قرارداد ۲ ميليارد و ۱۰۰ ميليون دلار بود كه يك ميليارد و ۸۰۰ ميليون دلار هزينه شد.
• در پروژه صدور گاز ايران به هند مشاركت روسيه چگونه خواهد بود؟
تا وقتي كه پاكستان و هند با هم مشكل دارند شخصاً افق روشني را براي اين پروژه نمي بينم و البته روسيه هم ابراز علاقه كرده كه در اين پروژه شركت كند. البته ما هم با روند متعادلي اين بحث را پيگيري مي كنيم.
• برخي توليدكنندگان فولاد از ورود فولادهاي ارزان قيمت كشورهاي شمالي ايران گله دارند. به عنوان كسي كه زماني وزير صنايع بوده ايد و اكنون هم به عنوان سفير در روسيه حضور داريد نظرتان در اين مورد چيست؟
انتظار ما اين است كه بسياري از كارخانجات فولاد كشور كه با ارزهاي ارزان قيمت ساخته شده اند بتوانند در بازار رقابتي وارد شوند. من خودم در زمان وزارت پيشنهاد داده بودم كه واردات فولاد را طوري برنامه ريزي كنيم كه هم به نفع مصرف كنندگان باشد و هم بر اثر رقابت كيفيت توليد داخلي بالاتر رود و با توجه به شرايط جهاني سازي اقتصاد نيز به نظر مي رسد گريزي از اين مسئله نباشد.
