عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. عزت نفس و خودارزشمندي از اساسي ترين عوامل رشد مطلوب شخصيت دانش آموزان محسوب مي شود. حس ارزشمند بودن هر فرد از مجموع افكار، احساس ها، عواطف و تجربيات او در طول زندگي ناشي مي شود. مجموعه برداشت ها و تجربه هايي كه فرد از خويش دارد، باعث مي شود كه نسبت به خود احساس خوشايند و يا بر عكس احساس ناخوشايندي داشته باشد. احساس ارزشمندي، واسطه اي از يك طرف ميان تجربه حمايت و كفايت اجتماعي دانش آموزان و از طرف ديگر جهت گيري انگيزشي و عاطفي وي در موقعيت تحصيلي است.
|
|
|
عزت نفس، از مهم ترين عوامل تعديل كننده فشارهاي رواني- اجتماعي بوده و بر زمينه هاي روابط خانوادگي، تعامل هاي اجتماعي، موفقيت هاي تحصيلي، تصور بدني و احساس خودارزشمندي كلي مبتني است و ميزان اهميت اين زمينه ها با توجه به تفاوت هاي فردي و رشد فرد تغيير مي كند. نحوه برخورد، پذيرش، دوست داشتن و مساعدت با دانش آموز، وي را براي ايفاي نقش هاي اجتماعي و برطرف ساختن نيازهايش ياري مي دهد. رشد و حفظ احساس ارزشمندي مثبت منحصراً برحسب تجربه دانش آموزان از احترام ديگران نسبت به ايشان در نظر گرفته مي شود. ارتباط و پيوند افراد خانواده و رعايت احترام متقابل يكديگر، در سلامت رواني- جسماني دانش آموز تأثير بسزايي دارد، به گونه اي كه الگوهاي رفتاري وي را در بزرگسالي بنيان نهاده و موجبات امنيت خاطر و عزت نفس را در وي فراهم مي آورد. به تدريج كه كودكان به سوي نوجواني مي روند، پذيرش اجتماعي توسط همسالانشان نقش مهمتري نسبت به خانواده در شكل گيري عزت نفس كلي آنان ايفا مي كند.
هر چه خود ايده آل فرد با خود ويا خويشتن وي نزديكتر باشد، عزت نفس او بيشتر و شخصيت وي متعادل تر است. خود ايده آل يا آرماني، مجموعه ويژگيهاي شخصي و شخصيتي است كه ما دوست داريم واجد آن باشيم. اين تمايل، ممكن است هدفي فردي و ذهني باشد كه ما در تخيل خود مي خواهيم به آن دست يابيم و يا تصويري است كه ميل داريم از خود به ديگران نشان دهيم. خود ايده ال، ممكن است بسيار دور از واقعيت و غيرقابل دسترس باشد. خودپنداره نيز به معناي نگرش، ادراك و برداشتي است كه شخص از خود دارد و محور اصلي اين پندار، عبارت است از نام شخص، احساساتش نسبت به اندام و بدن خود، تصور ازكل بدن، جنسيت، سن و يا حتي طبقه اجتماعي- اقتصادي، مذهب، پيشرفت هاي فردي و يا هر عامل ديگري كه او را از ديگران جدا مي سازد. اگر تصور از خود مثبت و نسبتاً متعادل باشد، شخصي داراي سلامت رواني است، برعكس اگر خودپنداري شخص منفي و نامتعادل باشد او از لحاظ رواني ناسالم شناخته مي شود. تصوري كه فرد از خود دارد در تعيين روابط با ديگران نيز سهم عمده اي دارد.
|
|
|
تغييرات عزت نفس دانش آموزان را مي توان با دو عامل اصلي تبيين كرد: ۱- تجربه قبلي آنان نسبت به حمايت ديگران. ۲- احساس توانا بودن در حوزه هاي مهم زندگي. گذشته از اين تفاوت هاي مهم فردي به ميزان قابل توجهي در پيدايش عزت نفس كمك مي كنند.
دليل عمده ايجاد خود پنداره و عزت نفس را بايد در رابطه فرد با جامعه اش و به ويژه در دوران پراهميت كودكي و نوجواني جستجو كرد. اين روابط عبارتند از:
الف) واكنش ديگران،
ب) مقايسه خود با ديگران،
ج) همانند سازي با الگوها،
د) نياز به احساس ارزش و عزت نفس.
كارآيي و اعتماد به نفس در دانش آموزاني به بهترين وجه رشد مي كند كه در خانواده هاي گرم و نوازشگر پرورش مي يابند، خانواده هايي كه در آنها، رفتار مسئولانه را پاداش مي دهند و همراه با آن، فعاليت هاي مستقل و تصميم گيري را نيز تشويق مي كنند.
به طور كلي عزت نفس دانش آموزان به چهار عامل بستگي دارد:
۱- روابط دانش آموزان با والدينشان،
۲- تأثير كنترل خود منفي دانش آموزان،
۳- پذيرش خود،
۴- سلوك اجتماعي و برقراري ارتباط با ديگران.
دانش آموزي كه احساس خوبي در مورد خودش دارد، بهتر مي تواند با مشكلات كنار بيايد. وي ممكن است به گونه اي با آنها مواجه شود كه گويي هرگز مشكل عمده اي برايش بوجود نيامده است. بهره مندي از عزت نفس، علاوه بر آن كه جزيي از سلامت رواني محسوب مي شود، با پيشرفت تحصيلي نيز مرتبط است. دانش آموزي كه داراي عزت نفس است داراي ويژگيهاي زير است:
* مستقل عمل مي كند و خودش تصميم مي گيرد.
* مسئوليت پذير است.
* سريع و با اطمينان عمل مي كند
* به پيشرفتهايش افتخار مي كند.
* به چالش هاي جديد مشتاقانه روي مي آورد و با اطمينان خود را درگير آنها مي كند.
* دامنه وسيعي از هيجان ها و احساسات را نشان مي دهد.
* ناكامي را به خوبي تحمل مي كند.
* احساس مي كند كه مي تواند ديگران را تحت تأثير قرار دهد.
با توجه به اين كه، يكي از دلايل عمده بسياري از اختلالات رفتاري و شخصيتي در كودكان و نوجوانان، ضعف در اعتماد به نفس و احساس خودارزشمندي (عزت نفس) است، بنابر اين امروزه در اصلاح و درمان بسياري از اين اختلالاتٍ، پرورش و تقويت احساس عزت نفس و اعتماد به نفس و مهارتهاي فردي و اجتماعي آنان، نقش بسزايي ايفا مي كند. از اين رو با توجه به اهميت عزت نفس در رشد شخصيت و سلامت رواني كودكان و نوجوانان، در جهت تقويت و افزايش آن، موارد زير به والدين و دست اندركاران تعليم و تربيت توصيه مي شود:
۱- روحيه ديني و ايمان مذهبي را در كودكان و نوجوانان تقويت كنيد.
۲- سعي كنيد در برخورد با كودكان و نوجوانان، توانمنديهاي آنها را مورد نظر قرار دهيد، نه ناتواني ها را.
۳- زمينه كسب تجربه هاي خوشايند از فعاليت هاي مستقل و آزاد را براي آنها فراهم كنيد.
۴- تجربه هاي موفقيت آميز آنان را افزايش دهيد.
۵- قدرت تحمل كودكان و نوجوانان را براي مواجه شدن با ناكامي هاي احتمالي افزايش دهيد.
۶- رفتار مصمم و مطمئن و در عين حال مطلوب كودكان و نوجوانان را تقويت كنيد.
۷- كودكان و نوجوانان را در كنترل احساسات و عواطف خود ياري دهيد.
۸- مهارتهاي اجتماعي كودكان و نوجوانان كمرو و فاقد اعتماد به نفس را افزايش دهيد.
۹- آنان را با الگوهاي رفتاري مطلوب آشنا كنيد.
۱۰- از انجام هر گونه رفتار تنبيهي و تحقيرآميز درباره دانش آموزان خودداري كنيد.
۱۱- از مقايسه كردن دانش آموزان بپرهيزيد و تفاوتهاي فردي را مورد نظر قرار دهيد.
۱۲- در برخورد با كودكان و نوجوانان، ملايم و منطقي باشيد.
۱۳- اجازه ابراز وجود را به دانش آموزان خويش بدهيد و به نظريات آنها احترام بگذاريد.
۱۴- نظريات خويش را به دانش آموزان تحميل نكنيد و آنها را به صورت ساده و عيني، قابل لمس و درك براي آنان توضيح دهيد.
۱۵- به دانش آموزان درحد توانايي هايش مسئوليت بدهيد.
۱۶- در انجام كارهاي روزانه، آنها را هدايت، ارشاد و تشويق كنيد.
۱۷- به آنها در حد لزوم اجازه فعاليت و بازي دهيد.
۱۸- در برخورد با آنان حالت پذيرندگي، و نه طردكنندگي داشته باشيد.
۱۹- از وابسته كردن بيش از حد دانش آموزان به خودتان بپرهيزيد.
۲۰- آنها را هيچ گاه با موضوعات خرافي نترسانيد.
۲۱- بين دانش آموزان تبعيض قائل نشويد و با آنان يكسان رفتار كنيد.
۲۲- هر چه كه آنها مي خواهند به راحتي و سريع در اختيار او نگذاريد، به او فرصت دهيد تا ارزش به دست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درك كند.
۲۳- نسبت به احساسات و عواطف كودكان يا نوجوانان خود، بي تفاوت نباشيد، آنها را به گرمي بپذيريد و تا حد امكان آنها را ياري كنيد.
۲۴- با آنها همانند دوستان صميمي رفتار كنيد.
۲۵- توجه داشته باشيد كه مشاجرات لفظي در خانه (ميان پدر و مادر) در روحيه يا رفتار كودك يا نوجوان منعكس مي شود.
۲۶- به سرگرمي ها و تفريحات مناسب در زندگي كودكان اهميت دهيد و نسبت به آنها بي تفاوت نباشيد.
۲۷- محبت شما نسبت به فرزندتان به صورت تظاهرات سطحي ابراز نشود. خالص ترين و سالم ترين محبت در تلاشي كه به طور روزمره براي اعطاي اعتماد به نفس و استقلال به فرزندتان به عمل مي آوريد، جلوه گر مي شود.
۲۸- در محبت كردن به كودكان، راه افراط ياتفريط را در پيش نگيريد، محبت متوسط توأم با صميميت، اثر فراوانتري دارد.
۲۹- به فرزندتان احساسي بدهيد كه بداند دوست داشتني و قابل احترام است، اما هرگز با او نوزادوار رفتار نكنيد.
۳۰- توقعات كودكان را در حد معقول و درست برآورده سازيد.
۳۱- هيچ گاه آنها را با القاب نامناسب صدا نزنيد و از مسخره كردن آنها به طور جدي بپرهيزيد.
۳۲- در پرورش استعدادهاي بالقوه دانش آموزان جديت به خرج دهيد.
۳۳- در شرايط آموزشي، بر فعاليت دانش آموزان در يادگيري تأكيد شود نه بر پيشرفت آنان، زيرا تأكيد بر فعاليت يادگيري، به جاي تأكيد بر درستي و نادرستي پاسخ، برانگيزنده كوششهاي دانش آموزان است.
۳۴- رقابت ميان دانش آموزان براي كسب نمره كاهش يابد. تحقيقات نشان داده است، در موقعيت هاي آموزشي كه ميان دانش آموزان رقابت وجود دارد، حتي دانش آموزاني كه عزت نفس بالايي دارند، با شكست روبه رو مي شوند و به دنبال آن انتقاد از خود در آنها افزايش مي يابد.
۳۵- براي آن كه كودكي با عزت نفس بالا پرورش دهيم، بايد خود داراي عزت نفس شايان توجهي باشيم.
زهرا واشقاني فراهاني
كارشناس دفتر بهداشت و تغذيه
