Hamshahri Newspaper

فريد قادري
تا پايان سال ۲۰۱۵ ميلادي هر ساله تقريباً چهار هزار كشتي با ظرفيت ناخالص بالغ بر ۲۴ ميليون تن بايد بازيافت شوند.
ناوگان هاي تجاري دنيا جدا از آن كه نقش حساسي در حمل و نقل بين المللي ايفا مي كنند، پس از گذشت ۲۵ تا ۳۰ سال ديگر كارآيي لازم براي حمل و نقل مسافر و كالا را ندارند.
افزايش كنترل سازمان هاي بين المللي در ابعاد ايمني ناوگان و توجه به حفظ سلامت محيط زيست، به ويژه آب هاي آزاد و سواحل، از يك سو زمان ذكر شده براي طول عمر مجاز كشتي ها را كاهش مي دهد و از سوي ديگر سازندگان را موظف به بالا بردن استانداردهاي ساخت كشتي مي كند.
در هر حال آنچه پس از ۲۵ تا ۳۰ سال- در شرايط و استانداردهاي فعلي- رخ خواهد داد از رده خارج شدن كشتي هاي با عمر بالاست.
اگرچه در مراحل اول با انتقال كشتي ها به رده هاي پايين تر حمل و نقل و پس از آن واگذاري به شركت هاي كوچك تر، اين كشتي ها همچنان به حيات اقتصادي خود ادامه مي دهند و درنهايت هم در كارگاه ها يا كارخانه هاي اوراقي يا بازيافت تغيير شكل مي دهند.
صنعت جهاني اوراق كشتي
مردماني كه بر كناره ساحل ها به فكر افتادند كه سوار بر تخته ها و چوب ها دوردست ها را نيز شناسايي كنند، زمينه اي ايجاد كردند كه اكنون كشتي هاي غول پيكر با توانايي حمل يك مجموعه پادگان فرودگاه كامل نظامي سينه آب را بشكافند.
شايد آنچه تا پيش از آغاز قرن بيستم به دست انسان ساخته مي شد و بر آب شناور مي ماند پس از گذشت ايام و فرسوده شدن حتي اگر به ابزاري ديگر تبديل نمي شد و در گوشه اي بلااستفاده مي ماند باز هم آسيب چنداني به محيط وارد نمي كرد. با گذشت زمان، استفاده گسترده از فلز و پس از آن مواد شيميايي براي تسريع در عمليات ساخت و ساز و پارامترهايي مانند سرعت موجب شد تا توجه بيشتري به مباحث زيست محيطي معطوف شود. در سوي ديگر نيز قطعات به كار رفته در ساخت و ساز كشتي ها و به ويژه فولاد مورد استفاده، در ديگر صنايع هم به كار مي آمد. به همين دليل صنعت اوراق و بازيافت كشتي خصوصاً پس از جنگ جهاني دوم رونق بيشتري گرفت.
تعداد زياد كشتي هاي آسيب ديده از جنگ و رها شدن اين كشتي ها در آب هاي آزاد، يكي از مهمترين عوامل رشد اين صنعت به شمار مي رود.
كشورهاي اروپايي نخستين كارگاه هاي بازيافت را به شيوه جديد راه اندازي كردند و در دهه ۷۰ ميلادي تمام فعاليت هاي تخصصي در اين زمينه در اروپا متمركز بود. پايين بودن هزينه دستمزد و سود بالاي ناشي از فروش قطعات بازيافتي موجب ادامه اين تمركز در اروپا بود. اما يكي از دلايلي كه موجب ايجاد صنعت بازيافت كشتي شد خود به جابه جايي اين صنعت از اروپا به ديگر كشورها كمك كرد.
فعاليت هاي مرتبط با اوراق كشتي، آلودگي هاي زيست محيطي را به همراه مي آورد. به اين ترتيب زمينه انتقال اين صنعت به شرق آسيا فراهم شد، ضمن آن كه هزينه هاي كارگري نيز در اين ميان نقش اساسي ايفا كرد.
با خروج اين صنعت از اروپا، كره جنوبي پيش از ديگر كشورها صنعت اوراق خود را فعال كرد و در دهه ۸۰ ميلادي حدود ۱۳ درصد از سهم بازار را در دست گرفت. در همين زمان چين نيز پا به عرصه گذاشت و به دومين خريدار كشتي هاي اوراقي تبديل شد. نياز شديد چين به واردات فولاد مهمترين عامل براي گسترش اين صنعت بود چراكه پيش از آن، اين كشور، فولاد اوراقي مورد نياز خود را از تايوان وارد مي كرد. با آغاز دهه ۹۰ فعاليت ها در كره جنوبي، تايوان و چين به شدت كاهش يافت. به گونه اي كه سهم چين از بازار اوراق ۲۳ درصدي در سال ۱۹۸۶ به ۹ درصد در سال ۱۹۹۹ رسيد.
هرچه كشورهاي ساحلي به درجات بالاتر توسعه يافتگي مي رسند، صنعت اوراق اين كشورها نيز كم رنگ تر مي شود. در عين حال در كشورهاي در حال توسعه قوانين زيست محيطي و ايمني چندان رعايت نمي شود و هزينه هاي بندري نيز بسيار كمتر از ديگر كشورهاي توسعه يافته است.
حجم اوراق در شرايط كنوني
در سال ۲۰۰۰ ميلادي تعداد كشتي هاي دنيا با ظرفيت ناخالص بيش از يكصد تن تقريباً ۸۹ هزار فروند بوده كه به طور كلي ظرفيت ناخالص برابر ۵۵۴ ميليون تن را تشكيل مي دادند. اگر عمر مفيد يك كشتي به ۲۵ تا ۳۰ سال محدود شود بايد هر ساله ۵/۳ تا ۴ درصد از سهم كشتي ها اوراق شوند. از سوي ديگر با فرض بازيافت ۴ درصدي سالانه كشتي ها، تعداد كشتي هاي قابل بازيافت حدود ۳ هزار فروند خواهدبود.
روند رو به رشد ساخت كشتي درجهان و سخت تر شدن مقررات رفت و آمد كشتي ها، تعداد كشتي هاي بازيافتي را بيشتر افزايش خواهد داد، به طوري كه پيش بيني مي شود از سال ۲۰۱۰ ميلادي سالانه ۴ هزار كشتي و با ظرفيت تقريبي ۲۴ ميليون تن براي بازيافت در نظر گرفته شوند. در هر حال هم اكنون در اروپاي غربي، صنايع اوراق در حد و اندازه هاي بسيار كم باقي مانده است. انگلستان، اسپانيا، تركيه و ايتاليا معدود كشورهاي اروپايي فعال در اين زمينه اند كه كارگران متخصص شاغل در كارگاه هاي اوراق اين كشورها بيشتر به كار اوراق كشتي ها و شناورهاي پيشرفته و به خصوص شناورهاي جنگي مشغولند.
در حالي كه در اواسط دهه ۸۰ ميلادي ۷۵ درصد از كل صنايع اوراق در تايوان، چين و كره جنوبي واقع شده اند، درست يك دهه بعد، صنعت اوراق از اين كشورها رخت برمي بندد و به هند، پاكستان و بنگلادش سفر مي كند.
بنگلادش كه از سال ۱۹۷۲ ميلادي به اين صنعت روي آورده است به علت نياز به فولاد كشتي ها را اوراق مي كند. پاكستان نيز هم اكنون رتبه سوم جهان را در اين خصوص داراست. متخصصان پاكستاني تبحر خاصي در اوراق كردن كشتي هاي نفت كش غول پيكر پيدا كرده اند.
اما در شرايط كنوني هندي ها بزرگترين كشتي ها را در ساحل آلانگ اوراق مي كنند. سهم ۶۰ درصدي در بازارهاي جهاني اوراق و بازيافت باعث شده است تا هندي ها گواهينامه هاي بين المللي براي ايمني كاركنان را كسب كنند و اين قوانين را به اجبار در كارگاه ها و كارخانه ها پياده كنند.
كشورهاي آسيايي چين، هند، پاكستان و بنگلادش هم اكنون ۹۰ درصد كشتي هاي كشورهاي ثروتمند و صنعتي را اوراق مي كنند.
ثمره اوراق
يكي از مهمترين عوامل تعيين قيمت يك كشتي كه براي اوراق شدن خريداري مي شود به اصطلاح مرده يا زنده بودن كشتي است.
اين عبارت به اين معناست كه اگر دستگاه ها و موتورهاي كشتي به هنگام به گل نشستن سالم و آماده به كار باشند كشتي زنده و در غير اين صورت كشتي مرده خوانده مي شود.
با توجه به ساختار كشتي هاي كنوني كه ۹۵ درصد از فولاد نرم، ۲ درصد فولاد زنگ نزن و ۳ درصد از فلزاتي نظير آلومينيوم، برنج، مس و مفرغ تشكيل شده است، تجهيزات و ابزار نصب شده روي كشتي نيز كاملاً قابل استفاده است. توربين ها، ژنراتورها، بالابرها، موتورها و... قابل استفاده مجدد در صنايع و ماشين آلات ديگر است.
اما آنچه بيش از همه ارزش اقتصادي دارد فولاد بازيافتي است كه هر تن آن از ۱۱۵ تا ۲۰۰ دلار ارزش دارد.
اوراق كشتي در ايران
در مورد اين كه ايران بتواند به عنوان يك كشور در صنايع اوراق كشتي جهان مطرح باشد كارشناسان نظرات يكساني ندارند. در حالي كه برخي جنبه هاي زيست محيطي مسأله را به شدت دنبال مي كنند و به آلوده بودن خليج فارس و نيمه بسته بودن آن اشاره دارند، در عين حال اين سؤال وجود دارد كه چرا ايران بايد در اين مسير قدم بردارد.
مسيري كه بسياري از كشورها تجربه كرده و پس از مدتي به تعطيلي كارگاه هاي آنها منجر شده است.
اوراق كشتي ها از سال ۱۹۹۵-۱۹۸۵ (ظرفيت ها به ميليون تن وزن ناخالص است)

درصد جهاني	سال ۱۹۹۵	درصد جهاني	سال ۱۹۹۱	درصد جهاني	سال ۱۹۸۶	نام كشور
۰	-	۲	۴۸	۳۸	۷۷۷۳	تايوان
۹	۷۵۴	۷	۱۷۲	۲۳	۴۵۶۷	چين
۰	۳	۰	۸	۱۳	۲۶۵۸	كره جنوبي
۲۵	۱۶۷۰	۱۹	۴۴۵	۴	۸۶۱	پاكستان
۲	۱۴۶	۳	۸۱	۴	۷۷۰	ژاپن
۳۳	۲۸۰۶	۲۹	۶۹۵	۳	۶۳۶	هند
۰	۴۰	۱	۱۳	۳	۵۸۱	اسپانيا
۲	۲۰۷	۳	۷۷	۲	۴۱۸	تركيه
۰	۱	۰	۸	۲	۳۱۱	ايتاليا
۳۰	۲۵۳۹	۲۲	۵۱۲	۱	۲۶۸	بنگلادش
۴	۳۵۴	۱۳	۳۰۶	۷	۱۴۴۴	سايرين
۱۰۰	۸۵۲۳	۱۰۰	۲۳۶۵	۱۰۰	۲۰۲۸۷	جمع

منبع: كتاب چهارمين همايش ملي صنايع دريايي
موافقان تأسيس اين كارگاه ها نيز به دست آمدن فولاد ارزان قيمت و اشتغال زايي در مناطق جنوبي ايران را دليل اهميت آن ذكر مي كنند.
تاكنون در ايران دو تجربه ناموفق در زمينه ساخت كارگاه هاي اوراق كشتي ديده مي شود. قشم و چابهار براي مدتي ميزبان كساني بوده اند كه به قصد اوراق كردن كشتي هاي از رده خارج شده، در آنجا رحل اقامت افكندند.
شركت اوراق كشتي و خدمات دريايي فايزين اولين شركتي بود كه فعاليت خود را در قشم آغاز كرد و پس از مدتي تعطيل شد. افزايش تعداد ناوگان خارج از رده ايران، آسيب ديدن كشتي ها درجريان جنگ ايران و عراق و بازار خوب محصولات اوراقي دلايل راه اندازي و توجيه اقتصادي اين شركت از سوي مسؤولان عنوان شده است.
مظفري پور مديرعامل اين شركت در گفت وگويي در خصوص مزاياي جزيره قشم براي ادامه فعاليت هاي مرتبط با صنعت اوراق كشتي گفت: منطقه آزاد قشم به دليل فعاليت مالي و صدور راحت تر قطعات و نداشتن بسياري از هزينه هاي گمركي انتخاب شد. اوراق كشتي در قشم اولين تجربه در كشور بود كه صورت مي گرفت و مي توانست بسيار سودآور باشد. با عنايت به موارد فوق براي شروع كار، اولين كشتي از كشتيراني جمهوري اسلامي خريداري و در ساحل قشم به گل زده شد. پس از پيشرفت حدود ۲۰ درصد از حجم فعاليت اوراق، در حالي كه بخش كف كشتي باقي مانده بود طرح متوقف شد. چون ابزار كار لازم را نداشتيم كار به سختي پيش مي رفت. علت توقف طرح آن بود كه اين كار به سرمايه گذاري عظيمي نياز داشت و در كوتاه مدت به نتيجه نمي رسيد. ديگر آن كه اين طرح نيازمند احداث حوضچه هاي خشك بود كه هيچ گاه ساخته نشد. اين يكي از مهمترين دلايل توقف اوراق كشتي در قشم بود. كشورهاي خارجي ابزار و تجهيزات كافي در دست دارند. هندي ها، كشتي ۲۰۰۰۰ تني را ۴۵ روزه اوراق مي كنند. هر روز صبح ۲۰۰۰ نفر كارگر وارد كشتي مي شوند و هر كس مسؤول انجام كاري است. چابهار نيز حضور اوراق كنندگان كشتي را تجربه كرده اما پس از مدتي طرح متوقف شده است.
مديرعامل شركت اوراق كشتي و ساخت قطعه شناور چابهار، در گفت وگويي در مورد فعاليت هاي انجام شده در شركت اوراق كشتي طي چند سال اخير مي گويد: طرح احداث واحد اوراق كشتي اولين بار در سال ۱۳۷۶ از سوي سازمان گسترش و نوسازي صنايع براي محروميت زدايي و توسعه استان سيستان و بلوچستان مطرح شد. سازمان گسترش به دليل كارآفريني و فقرزدايي از اين منطقه تصميم گرفت كه كار دريايي را با اوراق كشتي ها شروع كند تا با تربيت نيروي انساني كافي بتوان صنايع كشتي سازي را در مراحل بعدي ايجاد كرد. سال ۱۳۷۷ شركت اوراق در منطقه آزاد چابهار تأسيس شد تا با خريد زمين، احداث سوله، برق كشي و تهيه ساير امكانات به كار اوراق كشتي بپردازد. در تاريخ ۲۵/۸/۱۳۷۸ پروانه تأسيس ويژه از منطقه آزاد چابهار براي اوراق كشتي تا ظرفيت ۴۰۰۰۰ تن در منطقه آزاد تجاري- صنعتي چابهار در ساحل تيس دريافت شد. براي شروع كار با صرف هزينه اي معادل ده ميليارد ريال در سال ۸۰، كشتي ايران پاسدار از كشتيراني جمهوري اسلامي خريداري شد. از همان ابتدا سازمان محيط زيست با اوراق اين كشتي مخالفت كرد و كار شركت با ضرر و زيان هنگفت در شهريور ماه سال ۱۳۸۰ متوقف شد.
پس از انجام مطالعات زيست محيطي از سوي كارشناسان اداره محيط زيست منطقه، در اسفندماه ۱۳۸۰ اداره كل حفاظت محيط زيست سيستان و بلوچستان با استقرار اين واحد صنعتي در ۵۰ كيلومتري چابهار موافقت كرد. اما پس از گذشت بيش از پنج ماه در تيرماه ۸۱ در شرايطي كه اين شركت توانسته بود با تلاش و پيگيري مداوم، نظر مساعد يكي از بزرگترين شركت هاي پاكستاني را جهت سرمايه گذاري مشترك جلب كند، اداره محيط زيست چابهار مخالفت خود را با راه اندازي طرح اوراق كشتي طي نامه اي به اداره منابع طبيعي شهرستان چابهار اعلام كرد. طرح متوقف شد و تمام فعاليت هاي ما پس از چهار سال به هدر رفت.
مرصوصي در بيان نحوه همكاري با شريك پاكستاني و سرانجام آن گفت: >قرار بود با يكي از شركت هاي پاكستاني كار به صورت شراكتي
(Joint Venture) انجام شود. پاكستاني ها پس از سال ها فعاليت در زمينه اوراق، تجارب ارزشمندي به دست آورده اند. شركت پاكستاني پس از بررسي كارشناسانه و اطمينان از سوددهي اين كار در ايران، مشتاقانه تصميم گرفت شريك تجاري ما شود. متأسفانه قوانين و مقررات سازمان محيط زيست ثبات ندارد. مي خواهيم كاري اقتصادي كنيم، در نهايت سرمايه را از دست مي دهيم. شركت پاكستاني هم اين بي برنامگي ها، تزلزل قوانين و... را مي بيند و منطقي است كه سرمايه گذاري نكند<.
وي افزود: اين كار بهره فراواني براي ما داشت. از جمله آن كه تمام قطعات كشتي اوراق شده نظير پمپ ها، موتورها، وينچ ها، دكل ها و... را مي توانستيم در بازار كراچي به فروش رسانيم و تبديل به بازاري جهاني شويم يا اين كه همكاريمان را با پاكستاني ها ادامه دهيم. علاوه بر آن براي ورق فولادي حاصله از اوراق كشتي، كيلويي ۱۱۰ تومان هزينه مي شود و كيلويي ۳۰۰ تومان فروخته مي شود. فولاد مرغوب كشتي بسيار بهتر از فولاد استخراجي از سنگ معدن است و مي توانستيم به تدريج فولاد وارداتي به كشور را با اوراق كشتي ها تأمين كنيم. از طرفي نمي توان كشتي يك ميليارد توماني را رها كرد كه بپوسد و مخازن سوخت و روغن آن صد برابر آلودگي در منطقه ايجاد كند.
وي در مورد آخرين تلاش سازمان گسترش براي راه اندازي اين طرح گفت: در آذرماه ۸۰ مدير كل حفاظ محيط زيست سيستان و بلوچستان دوباره به ما مجوز احداث واحد اوراق كشتي در كيلومتر ۵۰ جاده چابهار- بريس را داد كه چون در يك كيلومتري طرح پرورش ميگو در چابهار بود، در تيرماه سال ۸۱ دستور توقف آن را صادر كرد؛ پنج الي شش ماه سازمان گسترش تلاش كرد كه فقط مجوز همين يك كشتي را براي اوراق بگيرد كه به دليل عدم موافقت سرانجام اوايل شهريورماه كشتي را به پاكستاني ها فروختيم و فعاليتمان را متوقف ساختيم.
وي در مورد مشكلات بومي اين طرح گفت: پشت پرده نيز عوامل قاچاق با سرمايه و نفوذ زياد وجود دارند. صنعت اوراق اگر توسعه يابد به حدي نيروي كار نياز دارد كه احتياج به استخدام نيروي غيربومي خواهدداشت. پاكستان تنها در ايالت بلوچستان خود، از اين حرفه ۱۱۰۰۰ شغل مستقيم ايجاد كرده است. اين كار قاچاق را محدود مي سازد و كسي جز سردمداران آن را باقي نمي گذارد. نفوذ اين عناصر در قشر مردمي و انتشار شايعات ميان آنها فراوان است. مي گويند كشتي ها زباله اتمي دارند تا ذهن مردم را مغشوش كنند. مي گويند سمومي داخل كشتي است كه يك ذره آن منجر به كشتار جمعي مي شود. اگر اين صنعت راه نيفتد، افراد بيكار رو به سمت قاچاق مواد مخدر و انواع و اقسام فساد مي آورند كه خود نوعي آلودگي محيط زيست است.
وي با انتقاد از كم توجهي مسؤولان گفت: ذهن مسؤولان روشن نيست. آينده خوب اين صنعت را نمي دانند. هر ساله ناوگان جهاني كشتيراني رو به افزايش است و اين صنعت تعطيل نخواهد شد. قوانين بين المللي رشد مي كنند و توسعه مي يابند و اين مسأله اسقاط كشتي ها را شتاب مي بخشد.
در هر حال نبايد فراموش كرد كه تمام موارد گفته شده براي ورود اين صنعت و ديگر صنايع دنيا به كشور بايد به دقت مورد بحث و بررسي قرار گيرد. تجربه خروج اين صنعت و دلايل آن از كشورهاي مختلف به ديگر كشورها مي تواند راهنماي خوبي براي انتخاب مسير باشد.