افزايش نرخ تورم طي ماه هاي اخير، سبب شده است بسياري از كارهاي عادي دولت، مجلس و ساير مراجع تصميم گيري مختل شود و همه به نوعي درصدد يافتن راهي براي كنترل تورم باشند.
بانك مركزي، وزارت بازرگاني، سازمان مديريت و برنامه ريزي، وزارت امور اقتصادي و دارايي و... هر يك جداگانه گزارش هايي درباره علل رشد تورم در جامعه تدوين كرده اند كه در اين ميان مي توان به گزارش وزارت بازرگاني كه مهمترين علت رشد نرخ تورم را افزايش شديد نقدينگي مي داند، اشاره كرد.
با اين حال هرچند دلايل رشد نرخ تورم در ايران حتي در سه ماه اخير، دلايلي ريشه اي و عميق است اما راهكارهايي كه براي كنترل آن ارائه شده است، تنها به ظاهر موضوع توجه دارد ، هنوز هيچ راهكار طولاني مدت و ريشه اي براي جلوگيري از بروز چنين اتفاقي از سوي هيچ يك از منتقدان سر سخت سياست هاي دولت مطرح نشده است.
شايد در اين فضا صحبت از ريشه هاي گراني و... نيز چندان مورد توجه قرار نگيرد اما با اين حال براي جلوگيري از بروز شوك هاي بعدي و ارائه راهكاري طولاني مدت براي محو هميشگي اين معضل ، چاره اي جز توجه به علل وجودي تورم در ايران نيست.
در حال حاضر بخش قابل توجهي از كالاها و خدمات مورد نياز مردم توسط شركت ها و مؤسسات دولتي و يا تحت كنترل دولت تأمين مي شوند. از طرفي نظام قيمت گذاري دولت به جز در چند حوزه مشمول يارانه ، اغلب به صورت هزينه به علاوه درصدي سود اعمال مي شود. در اين روش، انگيزه كنترل هزينه و توسعه بهره وري جايگاهي نداشته، در نتيجه مدام شاهد درخواست افزايش قيمت كالاها و خدمات عرضه شده توسط دستگاه هاي دولتي هستيم و لاجرم مجوزهاي لازم از سوي مراجع ذي ربط صادر مي شوند.
از سوي ديگر ،انتظار بر اين است كه فعاليت دولت در اقتصاد به جاي هدف گيري حداكثر سود، مبتني بر افزايش رفاه اجتماعي باشد اما نحوه قيمت گذاري و تعدد مراجع قيمت گذاري، متأسفانه چنين برداشتي را القا نمي كند.
به طوري كه سياست هاي اعلام شده دولت بر پايين نگه داشتن تورم تأكيد مي ورزند اما در عمل شاهد افزايش قيمت ها در لواي پوشش هزينه هاي جاري و جلوگيري از ضرر و زيان بنگاه ها، تأمين هزينه هاي نگهداري سطح فعاليت و ارائه خدمات، كاهش يارانه ها و... هستيم. البته بعضي الزامات نظير جلوگيري از قاچاق و رانت خواري و رسيدن به قيمت هاي بين المللي و ايجاد انگيزه صرفه جويي نيز در برخي موارد دولت را مجبور مي كند، نسبت به افزايش قيمت برخي كالاها اقدام كند.
از سوي ديگر سياست هاي كلان اقتصادي نيز در هر دوره موجب از راه رسيدن موج جديدي از تورم مي شوند. افزايش نقدينگي ناشي از بدهي هاي دولت، شركت ها و مؤسسات دولتي به بانك مركزي، طي دهه هاي اخير يكي از مهمترين عوامل افزايش قيمت ها در كشور است. از سوي ديگر سياست هاي ارزي و تغييرات نرخ ارز نيز كه باعث رشد خالص دارايي هاي بانك مركزي مي شوند، تأثيرات قابل توجهي در افزايش قيمت ها داشته اند، به نحوي كه در سال جاري، شاهد رشد شديد نقدينگي خواهيم بود. دلايل اصلي افزايش نقدينگي در سال جاري، يكسان سازي نرخ ارز، عدم امكان فروش ارزهاي حاصل از فروش نفت به قيمت رسمي در بازار آزاد و در نتيجه خريد ارز توسط بانك مركزي و افزايش نقدينگي است. به اين ترتيب تورم ناشي از طرف تقاضا، از پتانسيل هاي اصلي و شرايط عمومي ايجاد تورم در سال جاري است. تمامي اين موارد به طرق مستقيم و غيرمستقيم افزايش قيمت ها را در پي خواهد داشت.
افزايش قيمت هاي مصوب
با اين حال آنچه اغلب دستگاه هاي اجرايي و تصميم گيران اقتصادي بر آن تأكيد مي كنند، اهميت افزايش قيمت هاي مصوب در رشد چشمگير نرخ تورم است. براساس يافته هاي آماري افزايش قيمت هاي مصوب غالباً به منظور تأمين هزينه هاي بودجه اي و تأمين مالي شركت هاي دولتي صورت گرفت اما در عمل، رشد سطح عمومي قيمت ها را در پي داشته است. به طوري كه افزايش قيمت هاي مصوب، رشد غيرمصوب كالاهاي جانشين و مكمل را به دنبال دارد. همچنين وجود انتظارات تورمي نيز كار را بيش از پيش با مشكل مواجه مي كند چرا كه اقدامات اين چنيني، موجب ارتقاي انتظارات تورمي شده و منجر به افزايش قيمت ها مي شود. در اين خصوص اگرچه مصاديق افزايش قيمت هاي مصوب را مي توان در مواردي از قانون برنامه سوم (مواد ۵، ۵۲، ۱۱۹، ۱۲۰ و ۱۳۲)، بندهايي از تبصره هاي بودجه سال ۱۳۸۱ (نظير بند «ط» تبصره ۱، بند يك تبصره ۸، بند ۴ تبصره ۱۰ و بندهاي يك و «ل» تبصره ۱۲) يافت ولي هر يك از دستگاه ها موارد مشخصي از اين مستندات را علت افزايش قيمت ها مي دانند.
يكسان سازي نرخ ارز
يكسان سازي نرخ ارز، يكي از دلايل پذيرفته شده در زمينه رشد قيمت ها در سال جاري است. اين سياست از طريق افزايش هزينه هاي توليد و رشد مخارج و هزينه هاي دولتي بر قيمت كالاها و خدمات مؤثر است. اثرات انتظاري سياست يكسان سازي نرخ ارز از طريق افزايش هزينه هاي توليد بر قيمت تمام شده كالا و خدمات تأثير گذاشته و علاوه بر آن از طريق افزايش قيمت كالاها و خدمات وارداتي مصرفي نيز بر تورم مؤثر بوده است. بنابراين سياست يكسان سازي نرخ ارز به عنوان يكي از دلايل رشد قيمت ها در سال جاري مورد تأكيد كليه مراجع است. برخي بررسي هاي كارشناسي نشان مي دهد، يكسان سازي نرخ ارز با افزايش احتمال خريد ارز توسط بانك مركزي، رشد نقدينگي را دامن خواهد زد.
كسري بودجه
كسري بودجه و رشد مخارج دولت نيز از ديگر عواملي است كه مورد توجه قرار دارد. سازمان مديريت و برنامه ريزي اعلام كرده است ساختار مالي دولت و پيش بيني عدم تحقق كامل درآمدهاي مالياتي در سال جاري از جمله عوامل مهمي هستند كه موجب افزايش كسري بودجه شده اند. تأمين اين كسري چه از طريق اخذ تسهيلات از خارج و چه از طريق استقراض از سيستم بانكي، موجب افزايش عرضه پول مي شود كه آثار تورمي را به همراه دارد. كسري بودجه دولت به عنوان مهمترين عامل رشد پايه پولي و نقدينگي طي ۲ دهه گذشته ايفاي نقش كرده است.
رشد نقدينگي
تحليل هاي صورت گرفته حاكي از آن است كه رشد نقدينگي يكي از عوامل ايجادكننده رشد در قيمت كالاهاي مصرفي بوده است. بانك مركزي نيز بيش از ساير مراجع بر نقش اين عامل در بروز تورم تأكيد مي ورزد.
نتايج بررسي آثار رشد نقدينگي بر تورم نشان مي دهد كه رشد نقدينگي مهمترين عامل تورم در بلندمدت است و ميزان اثرگذاري آن بر تورم ۹۲ درصد در ازاي هر يك درصد رشد نقدينگي است.
ظاهر شدن اثرات افزايش نقدينگي كشور كه به صورت انباره در سال هاي گذشته متراكم شده، از جمله عوامل مؤثر بر تورم است.
عوامل ساختاري تورم
عوامل ساختاري تورم از ديگر عواملي هستند كه تأثير آن بر رشد قيمت ها مورد توجه دستگاه هاي دولتي قرار گرفته است. وزارت امور اقتصادي و دارايي عمده ترين تنگناهاي اقتصادي را دليل رشد نرخ تورم دانسته است. كشش ناپذيري عرضه مواد غذايي، ساختار ضعيف و كم كشش درآمدهاي مالياتي، كسري ساختار بودجه دولت، وابستگي درآمدهاي صادراتي به فروش مواد خام و كم كشش بودن تقاضاي واردات و صادرات نسبت به تغييرات نرخ ارز از جمله اين عوامل هستند.
ناتواني در افزايش پس انداز ملي، كمبود برخي نهاده هاي توليد و زيرساخت هاي مورد نياز نظير تسهيلات اعتباري، امكانات حمل و نقل و ارتباطات و عدم توسعه بخش مالي و در نهايت، رشد نامتوازن بخش هاي مختلف اقتصادي عمدتاً معطوف به رشد قابل ملاحظه بخش خدمات است.
از آنجا كه يكسان سازي نرخ ارز و تغيير ساختار مالياتي از جمله تغييرات ساختاري اجراشده در سال جاري هستند، تأثير اين عوامل بر رشد قيمت ها امري پذيرفته شده است كه وزارت بازرگاني نيز بر تأثير آن در رشد قيمت ها تأكيد ورزيده است اما از آنجا كه تأثير تغيير ساختارهاي اقتصادي در بلندمدت بيشتر نمايان مي شود، به نظر مي رسد نقش عوامل ديگر در تشديد افزايش قيمت كالا و خدمات در سال جاري قابل توجه تر بوده است. بسياري از دست اندركاران معتقدند، بخش عمده اي از دلايل تورم سال جاري به سياست هايي برمي گردد كه توسط بخش خصوصي در دستور كار قرار گرفته است.
با توجه به اين كه هيچ يك از دلايل ارائه شده در خصوص رشد تورم از ميان نرفته است، نمي توان انتظار كاهش نرخ تورم را داشت.
راه حل يك ميليارد دلاري
در چنين فضايي است كه ارائه طرح هايي نظير طرح برداشت يك ميليارد دلار از حساب ذخيره ارزي به منظور كنترل نرخ تورم بيش از آن كه سبب حل مشكل شود، براي اقتصاد ايران خطرناك به نظر مي رسد. در توضيح اين مطلب اشاره به وضعيت بازارهاي جهاني نفت مي تواند حق مطلب را ادا كند. چرا كه در شرايطي نمايندگان مجلس تصميم گرفتند براي امور جاري يك ميليارد دلار از حساب ذخيره ارزي برداشت كنند كه قيمت هاي جهاني نفت در حال كاهش است.
پيش از اين نيز ايران هر بار با افزايش درآمدهاي نفتي روبه رو شده است، درصدد آن برآمده رفاهي نسبي در جامعه ايجاد كند رفاهي كه كاهش درآمدهاي نفتي اجازه نمي دهد پابرجا بماند.
حساب ذخيره ارزي براي جلوگيري از بروز همين اتفاقات تشكيل شد اما به نظر مي رسد، فلسفه وجودي تأسيس آن از سوي ارائه دهندگان طرح ناديده گرفته شده است.
كالاهاي مصرفي
بررسي روند قيمت كالاهاي مصرفي نهايي نشان مي دهد، اين كالاها نقش بسيار مهمي در تعيين هزينه خانوار دارند. كالاهاي مصرفي عمدتاً در گروه كالاهاي خوراكي قرار دارند و شامل غلات، برنج، گوشت، لبنيات، روغن، حبوب، ميوه و سبزيجات مي شوند كه البته اين گروه كالايي افزايش قيمت چنداني را تجربه نكرده است. اما بررسي هاي كارشناسي نشان مي دهد، ممنوعيت فروش تراكم يكي از مهمترين دلايلي است كه نرخ تورم را طي سال گذشته بالا برد.
ممنوعيت فروش تراكم وقتي با افزايش قيمت مصالح ساختماني به ميزان ۳۵ درصد(در سال ۸۱ نسبت به سال ۸۰) و رشد متوسط اجرت دستمزد و خدمات ساختماني به ميزان ۷۰ درصد همراه شد، ميزان تورم در سال گذشته بيش از پيش بيني ها افزايش داشت.
در اين دوره زماني تصميماتي نيز اتخاذ شد كه تبعات تورمي آن در سال جاري مشخص شد. به عنوان مثال مي توان به افزايش بهاي آب، افزايش بهاي برق، افزايش قيمت تمام شده حمل و نقل، بليت اتوبوس در حمل و نقل جاده اي و هواپيمايي اشاره كرد.
بهاي آب طبق تصميم گيري هاي به عمل آمده قرار بود در نيمه مردادماه سال جاري افزايش يابد در حالي كه اين تصميم از ابتداي سال جاري اجرايي شد. همچنين تغييرات به عمل آمده در دامنه مصارف هر يك از كاربري هاي ۵ گانه مصارف برق خانگي، عمومي، صنعتي، معدني، كشاورزي و... و همچنين افزايش درصد غيريكسان اين مصارف كه در تعرفه هاي صادره سال ۸۱ وزارت نيرو اعمال شده، عملاً افزايش قيمت بالاتر از ۱۰ درصد قانوني را در مجموع سبب شده است.
كرايه حمل مسافر از طريق نرخ اتوبوس بين شهري نيز رشدي ۲۵ درصدي را تجربه كرده است در حالي كه افزايش قيمت هواپيما به حدود ۵۰ درصد مي رسد.
قيمت بليت هواپيما در پروازهاي داخلي درحالي افزايش يافته كه در پروازهاي خارجي به استثناي پروازهاي مقصد دبي رشدي ملاحظه نمي شود.
ميزان افزايش قيمت بليت پروازهاي دبي ۲۱ درصد گزارش شده است.
در چنين شرايطي حتي لغو برخي مصوبات دولت و دستگاه هاي دولتي نيز نتوانست تأثير چنداني بر كنترل نرخ تورم به جا بگذارد. چرا كه همان طور كه گفته شد، علل وجودي تورم تصميم گيري هاي كلان اقتصادي است و نه يك يا دو مصوبه در راستاي افزايش قيمت. به نظر مي رسد، تصميم گيري در اين شرايط بايد با تكيه بر واقعيت هاي وجودي اقتصادي و به دور از احساسات زودگذر صورت گيرد.
جداول يك و دوتغييرات قيمتي برخي اقلام منتخب كالاهاي اساسي در استان ها واقلا م مهم موجود در سبد خانوار را طي ۱۱ ماه اول سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان مي دهند.
جدول يك- تغييرات قيمتي برخي اقلام منتخب كالاهاي اساسي در استان ها
برنج تايلندي
|
برنج داخلي درجه يك
|
عدس
|
روغن نباتي مايع ۹۰۰ گرمي
|
روغن نباتي جامد ۵/۴
|
گوشت مرغ
|
گوشت قرمز
|
نام كالا
|
۴
|
۲۲
|
۱۶
|
۳۸
|
۳۰
|
۲۱
|
۲۶
|
لرستان
|
۶
|
۱۱
|
۳
|
-
|
۲۳
|
۲۲
|
۲۷
|
چهار محال و بختياري
|
۱۷
|
۱۱
|
۰
|
۱۵
|
۲۸
|
۰
|
۳۰
|
قم
|
۱۴
|
۷
|
۹
|
۲۰
|
۳۰
|
۹
|
۲۰
|
مازندران
|
۲۰
|
۲۴
|
۱۷
|
۴۲
|
۵۰
|
۶
|
۴۰
|
سيستان و بلوچستان
|
۷
|
۱۹
|
۴۳
|
۳۳
|
۳۰
|
۲۹
|
۱۶
|
گلستان
|
۸
|
۲۴
|
۸
|
۲۸
|
۲۷
|
۸-
|
۳۰
|
سمنان
|
۶
|
۷
|
۵-
|
۲۴
|
۵
|
۳۰
|
۱۰
|
فارس
|
۱۴
|
۱۴
|
۸
|
۱۴
|
۲۳
|
۸
|
۲۹
|
هرمزگان
|
۱۷
|
۱۷
|
۱۸
|
۹۴
|
۱۴
|
۱۴
|
۲۶
|
اردبيل
|
۱۱
|
۳۸
|
۲۷
|
۱۹
|
۲۲
|
۱۸
|
۲۵
|
كرمان
|
۱۰
|
۴-
|
۸
|
۳۷
|
۱۹
|
۲۰
|
۳۱
|
خوزستان
|
۱۰
|
۲۴
|
۱۴
|
۵۴
|
۳۶
|
۱۷
|
۱۷
|
خراسان
|
۱۳
|
۰
|
۰
|
۳۱
|
۵۸
|
۱۸
|
۳۶
|
ايلام
|
-
|
-
|
-
|
۱۷
|
۲۴
|
۲۷
|
۲۰
|
كهكيلويه و بويراحمد
|
۱۳
|
۲۰
|
۹
|
۱۷
|
۰
|
۳۰
|
۹
|
همدان
|
۲
|
۱۶
|
۹
|
۹
|
۳۰
|
۲۰
|
۲۶
|
اصفهان
|
۱۱-
|
۲
|
۹
|
۲۱
|
۱۳
|
۱۹
|
۱۲
|
قزوين
|
۱۰
|
۴-
|
۸
|
۳۷
|
۱۹
|
۲۰
|
۳۱
|
كردستان
|
۱۷
|
۴۷
|
۸
|
۵
|
۲۹
|
۲۱
|
۳۰
|
گيلان
|
۳-
|
۱۱
|
۵۳-
|
۴۱
|
۵۱
|
۳۵
|
۲۸
|
كرمانشاه
|
۴-
|
-
|
۵
|
۴۵
|
۱۶
|
۱۴
|
۱۵
|
بوشهر
|
۶
|
۱۴
|
۱۰
|
۲۷
|
۱۱
|
۲۷
|
۳۲
|
تهران
|
۹
|
۱۹
|
۳۴
|
۲۴
|
۲۴
|
۲۱
|
۲۹
|
يزد
|
۲۵
|
۲۵
|
۸
|
۲۴
|
۱۷
|
۲۸
|
۲۳
|
مركزي
|
۱۱
|
۴۳
|
۲۹
|
۳۰
|
۵۰
|
۳
|
۴۳
|
آذربايجان شرقي
|
۸
|
۲-
|
۱۵-
|
۱۳
|
۲۹
|
۱۸
|
۲۳
|
آذربايجان غربي
|
۷
|
۱۷
|
۰
|
۱۵
|
۴۶
|
۱۴
|
۲۲
|
زنجان
|
|
جدول ۲- تغييرات قيمتي برخي اقلام مهم موجود در سبد خانوار طي ۱۱ ماه سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال قبل
درصد تغييرات
|
ميانگين قيمت ۱۱ ماه در سال ۸۱
|
ميانگين قيمت ۱۱ ماه در سال ۸۰
|
ضريب اهميت (درصد)
|
واحد
|
نام كالا
|
۱۹
|
۵۰۶۳
|
۴۲۴۴
|
۸۲/۶
|
كيلوگرم
|
برنج اوروگوئه
|
۳۱
|
۱۰۵۴۵
|
۸۰۶۲
|
۸۲/۶
|
كيلوگرم
|
برنج طارم
|
۱۹
|
۲۵۹۷۴
|
۲۱۸۵۰
|
۹۳/۰
|
حلب
|
روغن نباتي جامد ۶/۳
|
۲۹
|
۷۸۲۴
|
۶۰۴۵
|
۹۳/۰
|
ليتر
|
روغن نباتي مايع ۹۰۰ گرمي
|
۲۳
|
۱۴۷۱
|
۱۱۹۳
|
۸۰/۰
|
كيلوگرم
|
پياز
|
۴۸
|
۱۸۸۲
|
۱۲۶۸
|
۸۰/۰
|
كيلوگرم
|
سيب زميني
|
۱۲
|
۴۶۴۹
|
۴۱۶۴
|
۸۰/۳
|
كيلوگرم
|
قند كله
|
۹
|
۴۰۶۵
|
۳۷۳۸
|
۸۰/۳
|
كيلوگرم
|
شكر
|
۳۳
|
۳۳۵۴۶
|
۲۵۱۶۴
|
۰۲/۷
|
كيلوگرم
|
گوشت تازه گوسفندي مخلوط
|
۲۸
|
۱۳۲۴۱
|
۱۰۳۵۴
|
۰۲/۷
|
كيلوگرم
|
گوشت مرغ
|
۲۱
|
۷۳۴۴
|
۶۰۵۰
|
۵۹/۰
|
كيلوگرم
|
عدس
|
۲۲
|
۷۴۱۶
|
۶۰۹۵
|
۵۹/۰
|
كيلوگرم
|
لوبيا چيتي
|
۱۴
|
۱۱۴۴۷
|
۱۰۰۳۶
|
۹۷/۴
|
شانه
|
تخم مرغ
|
۶
|
۶۱۷۹
|
۶۵۷۷
|
۴۲/۰
|
بسته
|
چاي مخلوط بهاره ۵۰۰ گرمي
|
۹
|
۱۶۲۶۶
|
۱۴۹۴۵
|
۹۷/۴
|
كيلوگرم
|
پنير پاستوريزه
|
۷
|
۲۵۷۶۸
|
۲۳۹۸۶
|
۹۷/۴
|
كيلوگرم
|
كره پاستوريزه صدگرمي
|
۲۹
|
۶۵۵۴۵۱
|
۵۰۷۹۱۸
|
۹۲/۶
|
شانه
|
تيرآهن نمره ۱۸
|
۲۸
|
۳۲۵۵
|
۲۵۴۷
|
۹۲/۶
|
كيلوگرم
|
ميلگرد ساده نمره ۱۲
|
۱۹
|
۲۹۲۷۵
|
۲۴۵۸۹
|
۵۱/۴
|
پاكت
|
سيمان سفيد
|
۱۷
|
۱۵۲۱۴
|
۱۳۰۳۹
|
۵۱/۴
|
پاكت
|
سيمان خاكستري
|
۱۳
|
۶۸۶۴۲۴
|
۶۰۷۰۰۰
|
-
|
عدد
|
سكه
|
|
مأخذ: - گزارش هاي ماهانه متوسط قيمت خرده فروشي اقلام مشمول سبد حمايتي و كالاهاي اساسي مورد نياز عمومي در سطح شهر تهران
- دفتر بررسي محصولات و نظارت بر شبكه هاي توزيع، معاونت بازرگاني داخلي، وزارت بازرگاني