بررسي نقش مذاهب و دولت ها در نگارش تقويم و گاهشماري در گفت وگو با حسين پاكزاديان
گفت وگو: سولماز نراقي
از زماني كه بشر دريافت كيفي از زمان راپشت سر گذاشت ، گذر در لحظه و تغييرفصول را به شمارش درآورد، زيرانمي خواست خود را در محيط تنگ وبلاقيد زمان رها شده بيابد.
گاهشماري ، سابقه اي به عمر ذهن تاريخ پرداز انسان دارد. آنچه در زير مي خوانيدگفت وگويي با «حسن پاكزاديان » است درخصوص نقش اديان و دولت ها در رشد وشكل گيري گاهشماري . «پاكزاديان» محقق و جانشين مدير موزه تماشاگه زمان است و تاكنون بيش از ۲۰ مقاله درباره سكه هاي ساساني و هخامنشي در موزه پول ارائه داده است .
وي همچنين پژوهشي در خصوص گاهشماري عهد ساساني در دست چاپ دارد.
در كهن ترين منابع ايراني همچون بندهش از «زيج كيهان » سخن به ميان آمده است . آيا مي توان گفت كه زيج ، قديمي ترين نمونه گاهشماري در ايران باستان بوده است ؟
زيج از ريشه زيك و زه به معني تار و پود است و چون جدولي بوده است با تقسيم بندي هاي عمودي و افقي و شبيه تارو پود پارچه ، به آن زيج مي گفتند. اين جدول صرفاً براي محاسبه و شمارش ماه هاي سال به كار مي رفته است . اما تاريخچه تقويم ها به مراتب كهنه تر از زيج است . بشر از زماني كه حس كرد شب و روز تكرار مي شود و فصول به وجود مي آيند به گذر زمان پي برد و حتي خداياني را براي زمان متصور شد. در ايران باستان هم خداي زمان را «زروان » مي گفتند كه در منابع مختلف از آن سخن به ميان آمده است .بعدها براي استفاده از زمان ، برنامه ريزي و ثبت وقايع گذشته دستگاه هاي محاسباتي ابداع كردند و به مرور اين دستگاه ها پيچيده تر شد، تا گاه شمار يا تقويم به وجودآمد. ابتدايي ترين نوع اين تقويم ها تقويم قمري بود. چون مردم مي ديدند كه طي دو هفته هلال ماه قطورتر مي شود تا اينكه به حالت بدر كامل در مي آيد و باز تقريباً در همين مدت از سمت ديگر آن كاسته مي شود تا به صورت يك هلال باريك در آيد. تعداد روزهاي هر ماه كه تقريبا ۳۰ روز است از تغييرات شكل ظاهري ماه ، محاسبه مي شد و تعداد ماه هاي سال از روي تكرار ۱۲گانه حالت هاي ماه كه در طول سال يعني از يك بهار تا بهار بعد اتفاق مي افتد. اما در تقويم قمري مشكلاتي وجود داشت زيرا هر سال ۱۰ تا ۱۲ روز نسبت به سال قبل كم مي آورد و به همان نسبت نقطه آغاز فصل آن جلومي افتاد. منجمان و گاهشماران ايراني بابت اين ۱۰ روز اختلاف هر سه سال ، يك ماه به سال اضافه كردند. اين تقويم ، تقويم ثبت شده دوران هخامنشيان است كه در بابل و ايران مركزي و غربي از آن استفاده مي شد.
آيا مي توانيم بگوييم كه در گذشته ، سنجش زمان روز كه «ساعت » نماد آن است بر مبناي خورشيد صورت مي گرفته است و سنجش ماه يا سال بر مبناي ماه ؟
در ابتدا چنين بود اما امروزه براي تعيين ماه و سال هر دو از خورشيد نيز استفاده مي كنند. در حقيقت امروز اين سنجش تلفيقي است .
همانطور كه مي دانيد تقويم شمسي بعد ازتقويم قمري به وجود آمد. تقويم قمري ۳۵۴ روزاست و تقويم شمسي ۳۶۵ روز. يعني سال قمري زودتر تكرار مي شود و ۱۱ روزكوتاه تر است . پس از اينكه منجمان به اشكالات تقويم هاي قمري پي بردند مبنا راخورشيد در نظر گرفتند. به اين ترتيب كه كل دايره سماوي را بر اساس معيار ۱۲ ماه سال قمري به ۱۲ قسمت مساوي تقسيم كردند و وارد شدن خورشيد به هريك از اين مدارات را آغاز يك ماه به شمار آوردند. مثلاً آنجا كه خورشيد به منطقه فرضي اي كه صورت فلكي «بره » (حمل ) در آن قرار داشت وارد مي شد، آغاز فصل بهار بود و هنگامي كه ازآن خارج مي شد و روبه روي منطقه ديگري مثل «ثور» قرار مي گرفت، ارديبهشت آغازمي شد.
اين گاهشماري هاي خورشيدي در دوره هخامنشيان هم وجود داشته اند. آثاري كه ازدوران هخامنشي به جا مانده نشان مي دهدكه در شرق ايران يعني منطقه سغد، خوارزم و شمال خراسان مردم از تقويم شمسي استفاده مي كرده اند. همين طور در دوره اشكانيان بر لوحه هاي سفالي كه از آنها به عنوان در خمره استفاده مي شده است و درمنطقه نيسا كشف شده اند تاريخ هايي رقم خورده است كه نشان مي دهد گاهشمار آن دوران خورشيدي بوده است .
درباره تقويم هاي زرتشتي كمي توضيح بدهيدكه اين تقويم ها چه ساختاري دارند و نحوه زمان بندي هاي مذهبي اين تقويم چگونه است ؟
تقويم زرتشتي يك تقويم مذهبي است و ازآن به عنوان معيار اعمال مذهبي استفاده مي شود. اين تقويم حكم تقويم قمري رابراي ما مسلمانان دارد، منسوب به زرتشت است كه اين تقويم را براي انجام فرايض مذهبي تنظيم كرده است . چون هر روز دعا و نمازي مخصوص به خود داشته ونمي بايست دعاهاي مخصوص به يك روز را در روز ديگر مي خواندند. نامگذاري ماه هانيز بر اساس نام شش امشاسپند از هرمزد آغاز مي شد كه روز اهورامزدا بود و به روزسي ام كه يك روز انيران بود، خاتمه مي يافت و باز از نو شروع مي شد. در هر ماه نيز گاهنبارها يا جشن هاي ماهانه اي داشتند كه از انطباق نام آن روز با ماه برگزار مي شد، مثلاً در روز مهر از ماه مهر جشن مهرگان برگزار مي شد و ديگرجشن ها نيز بر همين منوال بود.
شايد به اين خاطر كه زمان در آيين زرتشت هنوز بيشتر «كيفي » است تا «كمي » و همچون زمان اساطيري بر حسب فلان حادثه آييني يا واقعه ديني تعيين مي شود. اين طور نيست ؟
دقيقاً همين طور است . اما بعدها در دوران ساساني استفاده از اين تقويم منجر به اختلافات زيادي شد. چون تقويمي كه براساس اعمال مذهبي تنظيم شده بود حالامي بايست به عنوان تقويم خراجي و سياسي كشور مورد استفاده دولتمردان و خراج گيران قرار گيرد. امروز هم كه محققان براي ثبت اطلاعات گذشته به تقويم هاي آن دوران مراجعه مي كنند با مشكلات فراواني در فهم آنها روبه رو هستند. چون اين تقويم ها بيش از آنكه با عدد سروكار داشته باشند با اسامي متعدد و پي درپي پرشده اند. به طوريكه رديابي تاريخ يك واقعه كاربسيار دشواري است .
|
|
|
البته در اواخر حكومت ساسانيان دولت تغييراتي را در تقويم ها ايجاد كرد كه چندي بعد با انقراض آن از رواج افتاد. زيرا با ورود اسلام همه چيز تغيير كرد. در دوران اسلامي هم بار ديگر اختلالاتي در گاهشماري به وجود آمد. چون مردم ايران مجبور بودند به دولت اسلامي خراج بپردازند و دولت هم ديگر از تقويم ساساني استفاده نمي كرد. مبناي خراج گيري را بر تقويم قمري قراردادند. اما تقويم قمري در گردش بود. اگردولت تعيين مي كرد كه از اين به بعد در ماه محرم خراج خواهد گرفت ، چون ماه محرم هر بار در يكي از ماه هاي سال واقع مي شد،دردسرهايي به وجود مي آمد، زيرا مشاغل اصلي در آن زمان بيشتر دامداري وكشاورزي بود. اگر فصل خراج گيري براي يك كشاورز در ماه اسفند واقع مي شد او چيزي نداشت كه به دولت بپردازد به همين دليل مجبور مي شدند محصولات خود را به بازرگانان و متمولين پيش فروش كنند كه اينها همه پيامدهاي منفي اي همچون ربا،رشوه و نزول را به همراه داشت . دولت با مشاهده اين وضع تصميم گرفت اصلاحاتي را در نظام گاهشماري رسمي كشور به وجود بياورد و از منجمان خواست كه اين تغييرات را اعمال كنند. پس از آن بار ديگراصلاحاتي كه در پايان حكومت ساسانيان ايجاد شده بود، تاييد شد و آنان به مرور بااعمال كبيسه تقويم شمسي - قمري رامورد استفاده قرار دادند. فصل خراج گيري را هم با آغاز هر بهار منطبق كردند.
به نظر مي رسد كه در ابتدايي ترين گاهشماري ها كه از دوران اسطوره اي آغازمي شود تا امروز، تقويم نگاري را مي توان درپيوند با دين و آيين يافت . از خدايان اساطيري زمان گرفته تا گاهشماري زرتشتي و تقويم هاي شمسي و قمري اسلامي و تقويم ميلادي غربي. آيا هرگز تقويمي كه وراي تفكرات مذهبي تنظيم شده باشد يا اينكه تااين حد دين محور نباشد وجود داشته است ؟
اكثر تقويم هايي كه من روي آنها كار كرده ام وابسته به اسطوره و آيين هستند. حتي تقويم هاي سياسي هم بر پايه تفكرات اسطوره اي و ديني تنظيم شده اند. با اين همه تقويم هايي نيز وجود دارند كه مبدا تاريخي آنها مذهبي نيست اما همچون تقويم هاي مذهبي بزرگي كه نام برديد دوام نداشته اند. در واقع تقويم يا شمسي است يا قمري و يا شمسي- قمري. آنچه كه تعيين كننده است مبدا تاريخي است كه مي تواند قراردادي باشد ولي به هر حال توسط حكومت ها به رسميت شناخته مي شود. چون تقويم وسيله اي براي نظم بخشيدن به فعاليت هاي اجتماعي است و حالتي همگاني دارد، بايد رسمي باشد و اغلب اين وظيفه را دولت ها به عهده مي گيرند.
با اين حساب آيا صحيح است اگر بگوييم كه تعيين يا تغيير مبداهاي تاريخي همواره عملي سياسي بوده است حتي اگر مبناي آن يك اتفاق ديني بوده باشد؟
درست است . در دوران ساسانيان هم ، هرشاهي كه بر سر كار مي آمد از آنجا كه خود را نماينده خدا در زمين مي دانست و مردم هم او را به همين عنوان قبول كرده بودند سال آغاز حكومتش را مبدا تقويم قرار مي داد و تا زماني كه او شاه بود اين وضعيت ادامه داشت . وقتي كه شاه مي مرد يا عزل مي شد،تقويمش هم برچيده مي شد و آن را از نو با مبدا جديد مي نوشتند. در سرزمين اعراب نيز هم تقويم قمري وجود داشت هم تقويم شمسي ، منتهي نه به اين شكلي كه امروز ما داريم . در مناطق شمالي عربستان كه زيرسلطه ساسانيان بود مردم از تقويم ايرانيان استفاده مي كردند. اما در شبه جزيره عربستان افرادي بودند به نام قلاميص كه وظيفه آنها تهيه تقويم رسمي بود. البته تقويم رايج اعراب امروزه اغلب تقويم ميلادي است و دليل آن هم ارتباطات بازرگاني آنها با اروپا و آمريكاست .pict]
به هر حال اعراب هم پس ازرسمي شدن دين اسلام هجرت پيامبر را مبدا تاريخي خود قرار دادند.
البته هجرت هم خود يك مقوله سياسي است ، زيرا كه سرآغاز تشكيل حكومت مستقل اسلامي در مدينه است، چرا كه مسلمانان هم مي توانستند مانند مسيحيان ولادت پيامبر را مبدا تاريخي خود قرار دهند، كه در اين صورت با ساختار يك تقويم مذهبي مواجه بوديم .
همين طور است . البته شما اگر غرب را هم مطالعه كنيد مي بينيد كه تقويم ميلادي ۵۲۵سال بعد از ميلاد مسيح ابداع شد. پس ازآنكه در قرن سوم ميلادي نخستين پادشاه مسيحيت را پذيرفت اين دين كم كم رسمي شد. چون تا قبل از آن حكومت ها با دين مسيح مخالف بودند. البته در ميان اقوام وملل گوناگون مبداهاي تاريخي متعددي براساس فرهنگ و اعتقادات آن قوم يا ملت به شكل رسمي يا غيررسمي رواج دارد. برخي از ملل اروپايي هستند كه مبدا را به صليب كشيده شدن عيسي مسيح قرار مي دهند.
پيش از ميلاد مسيح هم بر همين منوال تقويم هايي رواج داشته است از جمله در يونان ، تقويم المپياد وجود داشت كه براساس آن زمان كارناوال ها و مسابقات ورزشي تعيين مي شد. تقويم «نوما» هم تقويمي ۱۰ ماهه بود كه در غرب اروپامدت ها كاربرد داشت و بعدها تبديل به ۱۲ماهه شد. ماه هاي اين تقويم عددي بود و اسم نداشت درست برعكس تقويم هاي شرقي ، ولي نسبت به تقويم هاي شرقي ازدقت كمتري برخوردار بود و حالت سياري داشت . اين تقويم در ۴۴ سال قبل از ميلاد به وسيله ژوليوس سزار اصلاح شد و از آن پس تقويم ژولياني خوانده شد. ماه دهم را ژوليوس و ماه يازدهم را آگوستوس ناميدند.البته نام هايي هم كه براي اين ماه ها برگزيدند ريشه عددي داشتند، نوامبر به معني ۹ و دسامبر به معني ۱۰ است .
نمونه ديگري از مبداهاي قراردادي رامي توان در تقويم عبري يهودي ديد. تقويم عبري هم تقويمي قمري و كبيسه دار است اما به خاطر پافشاري قوم يهود بر جداكردن و برتري دادن خود به ديگر اقوام مبداتاريخي متفاوتي را در نظر گرفته اند. آنان دررقابت با مسيحيان براي تاكيد بر قدمت تمدن خود به جاي ولادت حضرت موسي ولادت حضرت آدم را به عنوان مبدايي فرضي برگزيده اند كه به ۵۰۰۰ سال پيش برمي گردد. از سوي ديگر آنان ۵ روز كبيسه را كه براي ايرانيان سعد است ؛ نحس به شمار مي آورند. ايرانيان معتقد بودند كه دراين ۵ روز خداوند در حال خلقت جهان بوده است و روز ششم را كه آغاز سال نواست جشن مي گرفتند كه تا امروز هم ادامه دارد.
به اين ترتيب تعيين مبدا تاريخي همواره به عهده قدرت حاكم است ، كه يا متجلي در دين بوده است يا دولت و يا هر دو. سؤالي كه در اينجا پيش مي آيد اين است كه چرا رنسانس كه نهضتي روشنگرانه براي محدود كردن قدرت كليسا بود، تغييري در مبدا سال ميلادي به وجود نياورد حال آنكه نوزايي به شكل تكان دهنده اي جهت گيري هاي فكري ، فلسفي و سياسي غرب را متاثر كرد؟
شايد چون تغييراتي كه در اثر رنسانس به وقوع پيوست در عين عظمتي كه داشت ،بسيار بطئي بود و نمي توانست با شتاب ،همه موانع و مقدسات رايج آن زمان را پشت سر بگذارد.از سوي ديگر قدمت و جا افتادن مبدا ميلادي در ميان مردم هم عامل كم اهميتي نبود. مبداهايي كه با دخالت يك عامل سياسي هر چند مقتدر ايجاد مي شوند،چنانچه از تاريخ و فرهنگ جامعه نجوشيده باشند دوام نمي آورد. مثلاً تقويم انقلاب كبير فرانسه تقويمي بود كه به دستور ناپلئون تهيه شد و هريك از ماه هاي آن را به نام يكي از قهرمانان انقلاب خواندند. اين تقويم چندان دوامي نداشت و پس از چندسال جاي خود را به تقويم ميلادي داد.
آيا نمي توانست به اين دليل باشد كه رنسانس بيشتر يك انقلاب فرهنگي و فكري بود تايك اتفاق سياسي ؟ چرا كه تغييرات شتاب آلودي از اين دست فقط مي تواند ناشي از جابه جايي ناگهاني قدرت باشد.
بله اين احتمال هم وجود دارد. به هر حال دولت ها سعي مي كردند اين موضوع راخيلي آشفته نكنند و اجازه بدهند مردم روالي را دنبال كنند كه به آن خو گرفته اند.پهلوي پسر هم زماني كه كوشيد تقويم را ازهجري شمسي به شاهنشاهي برگرداند با مقاومت هاي مردمي مواجه شد. البته مبدايي كه دولت محمدرضا پهلوي آن را از۲۵۰۰ سال قبل در نظر گرفته بود محاسبه چندان دقيقي نبود. سابقه شاهنشاهي به بيش از ۲۵۰۰ سال پيش برمي گشت. به نظرمي رسد كه سلطنت مادها در اين محاسبه ازقلم افتاده است . به هر حال او، ۳۵ سال سلطنت خود را از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۵ هجري شمسي به اين سابقه افزود و از سال ۵۵تقويم رسمي كشور ۲۵۳۵ شاهنشاهي اعلام شد و حتي سكه هم با آن ضرب گرديد، اما چون ساختگي بود به راحتي ازبين رفت .
