اشاره:
مطلب حاضر متن خلاصه شده سخنراني جوليا ناني مدير شركت نفتي واشنگتن بيس در آمريكا است كه در كنفرانس منطقه اي درياي خزر و CIS در وين پيرامون انتقال نفت و گاز ارائه گرديده است. اين مقاله اطلاعات مفيدي در زمينه تحولات انتقال نفت و گاز در آسياي شرقي و شمال شرقي، طرح هاي انتقال، مشاركت شركت هاي محلي و بين المللي، بازارهاي منطقه اي و بين المللي سياست هاي كشورهاي منطقه و شركت ها در طراحي و اجراي طرح هاي انرژي در اين منطقه ارائه مي نمايد.
ترجمه و تلخيص: دكتر عليرضا سلطاني
تأكيد دولت روسيه: توسعه اقتصادي در كشورهاي آسيايي
علاقه روزافزون شركت هاي نفتي روسيه به صادرات نفت و گاز به بازارهاي آسيايي با سياست دولت روسيه مبني بر توجه بيشتر به منطقه شرق منطبق است. اين انطباق ناشي از اهميت نقش روبه رشد چين در تعاملات اقتصادي آسيا و جهان و سودآوري بالاي بازارهاي انرژي جنوب و شرق آسيا مي باشد.
انطباق سياست دولت روسيه با گرايش شركت هاي روسيه به مناطق شرقي آسيا مستلزم شناخت طرح هاي بالقوه و بالفعل صادرات نفت و گاز در چين، ژاپن و كره مي باشد. نكته قابل توجه اينكه عرضه كنندگان ديگري از مدت ها قبل در اين بازارها فعال مي باشند و براي جذب بيشتر اين بازارها رقابت مي كنند. علاوه بر اين، هزينه اجرايي طرح هاي انتقال نفت و گاز به ويژه از نواحي سيبري بسيار سنگين مي باشد. از اين رو اجراي اين گونه پروژه ها به قيمت هاي بالاي نفت و حجم بالاي بازارها وابسته است. به نظر مي رسد تا سال ۲۰۰۴ قيمت نفت در صورت عدم وقوع حادثه غيرقابل پيش بيني تاحدي كاهش يابد.
در يك تحليل كلي تري علاوه بر مسأله بالا بودن هزينه هاي اجرايي طرح ها، مسأله رقابت با رقباي آسيايي در بازارهاي نفت نيز قابل توجه است. اين رقابت و تهديد از سوي عراق بازسازي شده مطرح است. بازگشت يا ورود مجدد عراق به روند كلي در سرمايه گذاري هاي نفتي و عرضه نفت به بازارهاي جهاني، تأثير چشمگيري بر قيمت هاي نفت و بر نقش نفت خام حوزه درياچه اورال در بازارهاي اروپايي خواهد داشت. صادرات نفت خام عراق، قيمت نفت را به طور خاص كاهش مي دهد. همچنين قيمت هاي پايين نفت، چشم انداز سرمايه گذاري در پروژه هاي گران قيمت شرق روسيه را تحت الشعاع قرار مي دهند. تنها عامل مثبت در اينجا اين است كه ايالات متحده و چين بازار بهتر و سود ناخالص بالاتري را براي نفت خام روسيه نسبت به بازارهاي جديد به بار آورد. هنوز اين حقيقت درك نشده است كه شركت هاي آسيايي درست به مانند همتاهاي غربيشان، به نفت عراق كه نياز هاي آنها را براي چندين سال برطرف مي سازد نظر دارند. عراق متغيري است كه حجم بالاي نفت آن با هزينه پايين مي تواند رقيب روسيه باشد. به عبارت ديگر شركت هاي آسيايي سعي مي كنند تا عرضه هاي مازاد و اضافي نفت را براي رشد و توسعه خود مورد توجه قرار دهند و اين بيانگر نيازمندي مستقيم آنها مستقيماً نيازمند عراق مي باشند و اين وجه ديگر رقابت روسيه مي باشد.
اين تمايل، خريداران آسيايي را تشويق مي كند تا ازميان توليد كنندگان، همسايه نزديكتر يعني روسيه را انتخاب كنند. اين مسأله زماني به حقيقت خواهد پيوست كه اعتماد بيشتري بين كشورهايي نظير روسيه و ژاپن و چين ايجاد گردد. در حال حاضر چيني ها در مقايسه با انرژي خاورميانه، اطمينان كمتري نسبت به انرژي روسيه دارند. اين عدم اطمينان به پروژه هاي خطوط لوله گاز بيش از پروژه هاي نفتي صدمه مي زند.
پروژه هاي نفت و گاز روسيه در سيبري شرقي و خاور دور مهم ترين شركت هاي فعال در انتقال انرژي روسيه عبارتنداز: يوكو براي انتقال نفت از سيبري شرقي، BP و TNK براي انتقال گاز از سيبري شرقي و طرح هاي مختلف شركت هاي غربي و روسنفت براي انتقال نفت و گاز از سواحل جزيره ساخلين.
الف- پروژه هاي نفت و گاز در سيبري شرقي
يوكو: آنگاراسك- راكوئينگ
در ميان شركت هاي نفتي روسيه، يوكو بهترين فرصت را در سيبري شرقي داراست. بزرگترين ذخاير نفتي منطقه در مقايسه با ساير شركت ها (كراسنومارك، اركوتسك، ساخا) در اختيار اين شركت است و يوكو همچنين ميزان بالايي از تصفيه و پالايش و سيستم توزيع را دارا و در شركت هاي نفتي منطقه روسيه سرمايه گذاري كرده است.
يوكو، ساخت خط لوله ۷/۱ ميليون دلاري را پيشنهاد كرده است تا از طريق آن نفت سيبري غربي را از مناطق تامكنفت (منطقه اي كه پيشنهاد شده است توليد از ۲۴۰۰۰۰ بشكه به ۶۰۰۰۰۰۰ افزايش يابد) و نفت سيبري شرقي را از منطقه مجاورفعاليت شركت (شركت نفت و گاز سيبري شرقي) VSNK يوربا خونشكو در كراسنويارسك (ظرفيت در سال ۲۰۰۵-۲۰۰۶ كامل مي شود) تا راكوئيك در شمال شرقي چين تأمين كند.
با انعقاد يك قرارداد ۲۵ ساله، خط لوله آنگاراسك- داكوئينگ از سال ۲۰۰۵ با عرضه ۴۰۰ هزار بشكه به چين كار خود را آغاز مي كند. اين ظرفيت در سال ۲۰۰۵ در حدود ۸ درصد برمبناي مصرف ۵/۴ ميليون بشكه پيش بيني شده و۲۶ درصد بر مبناي واردات پيش بيني شده اش در حدو ۵/۱ ميليون بشكه خواهد بود. خطوط علامت گذاري شده مناطق ديگر روسيه را به هم متصل مي كنند يعني مناطق تلاكنشكوي و وركن- چونكو را به هم متصل مي كند تا به خط اصلي وصل شوند. يا خطوط علامت گذاري شده مناطق ديگر روسيه را بر خط اصلي متصل مي كنند. ظرفيت اين طرح تا سال ۲۰۱۰ به ۶۰۰۰۰۰ بشكه در روز افزايش مي يابد. يوكو و ترانسنفت اهداف مختلفي را در اجراي اين طرح دنبال مي كنند.
يوكو علاقه مند به ايجاد خط لوله اي از سيبري شرقي به چين مي باشد. ولي ترانسنفت مسير ساحلي را پيشنهاد مي كند كه از آنگارسك شروع و به ناكودا منتهي مي شود. از آنجا كه اين طرح هزينه زيادي را در پي دارد و مستلزم حسن نيت چين است، ترانسنفت عقيده دارد كه مشكلات سياسي بين دو كشور مي تواند در هر موقع و در هر زماني تمام پروژه هاي خط لوله را كه مستقيماً به آنها وصل مي شود از دور خارج كند.
از نظر ترانسنفت، ارسال نفت خام به آسيا از بندري در ناكودكا، به توليد كنندگان روسيه حق انتخاب بيشتري در گزينش خريداران آسيايي مي دهد. (همين طور بازارهاي ايالات متحده را در دسترس قرار مي دهد.)
به نظر مي رسد راه ارزان تر يعني طرح يوكو ظاهراً در برداشت هاي اوليه پيروز شود و پشتيباني هر دو دولت روسيه و چين را به دست آورد. پيشنهاد اوليه يوكو بر اين اساس بود كه اين خط لوله از آنگاراسك تا پكن كشيده شده و سراسر مغولستان را طي كند. اين طرح به لحاظ اقتصادي كم هزينه تر و نزديك تر خواهد بود اما ژئوپلتيك ها با توجه به علايق امنيتي چيني ها تغيير مسير اين خط لوله را پيشنهاد كردند. براساس اين پيشنهاد خطوط لوله اصلي داكوئينگ مي باشد و خط لوله فرعي از مغولستان مي گذرد و به پكن مي رود.
چيني ها موافقت كرده اند تا۸۰۰ كيلومتر خط لوله يوكو را در منطقه تحت نفوذ خود تحت حمايت مالي قرار دهند و براي اينكه خط لوله اي بسيار مطلوب و مناسب براي عبور از مغولستان ساخته شود طرح ارائه وام يوكو براي تأمين بخشي از هزينه هاي خط لوله۱۴۰۰ كيلومتري كه از داخل روسيه مي گذرد مطرح مي باشد.
ساخت خط لوله نفتي آنگارسك- داكوئينگ در سال ۲۰۰۳ آغاز مي شود همچنين پيشنهاد شده است كه اولين ارسال محمولات نفتي كه در حدود۴۰۰ هزار بشكه مي باشد در سال ۲۰۰۵ آغاز شود. اين ارسال همزمان با راه اندازي طرح خط لوله نفتي باكو- تفليس- جيحان مي باشد، در حقيقت BP كه شركت پيشرو در كنسرسيوم نفتي آذربايجان و درخط لوله باكو- جيحان است، به عنوان شريك ذخيره يوكو در توسعه خط لوله نفتي شرق سيبري مطرح مي باشد.
BP ، TNK، كوويكتا- چين- كره جنوبي
ذخاير گازي كوويكتا در۴۰۰ كيلومتري شمال ايركوتسك در سيبري شرقي در حدود۹/۱ تريليون متر مكعب است و مورد بهره برداري شركت نفت روسيه قرار دارد. اين ميدان كه BP ۳۳%، TNRC ۲۹%، اينتروس۲۶% و ايركوتسك۱۲% سهام آن را در اختيار دارند با عرضه ۲۰ بيليون متر مكعب در سال به شمال شرقي چين تا سال ۲۰۰۸ به علاوه صادرات۱۰ بيليون متر مكعب در سال به كره جنوبي از اهميت زيادي برخوردار است.
ايجاد زيرساخت هاي مشترك براي نفت و گاز كه بر خط لوله نفتي آنگارسك- داكوئينگ تكيه دارد، پيشنهادي براي كشيدن خط لوله گاز به بخش شمال شرقي چين و كوويكتا است. با اين وجود، برخلاف خط لوله نفتي آنگارسك- داكوئينگ، ايجاد خط لوله چين- كوويكتا براي انتقال گاز به شمال شرقي چين سخت تر است. چيني ها نسبت به تقاضاي روسيه مبني بر اينكه گاز پروم تنها شركت عامل فروش باشد اعتراض كرده اند چرا كه شركت هاي چيني ناتوان از رقابت با عرضه كنندگان خصوصي گاز در روسيه هستند و چيني ها حاضر نيستند با اين قيمت به توافق برسند. انتقال گاز كوويكتا با قيمت هاي محلي به وسيله خط لوله اي از شرق به غرب چين نامطلوب تر است. شركت پتروچيني مسير غرب- شرق را براي انتقال گاز خانگي از حوزه تاريم پيشنهاد مي كند كه مي تواند جايگزين گاز منطقه كوويكتا شود و اتكا به واردات گاز از روسيه را از بين ببرد. با اين وجود بعيد است كه اين خط لوله بتواند مورد اتكا عرضه كنندگان گاز به شمال شرق چين باشد. عرضه هاي خانگي به اين بازار از كشفيات گازي جديد در داخل مغولستان مقبول تر است.
اين مشكلات و مسائل حول و حوش قيمت گذاري و منابع، عرضه كنندگان گاز در روسيه را با بن بست مواجه ساخته است. جذب كردن منابع مالي لازم كه پاسخگوي نيازهاي اين منطقه در حال توسعه باشد سخت است. با اين حال TNK خط لوله گاز روسيه را پيشنهاد كرده است تا گاز كوويكتا را حمل كند. اين خط لوله موازي با خط لوله نفتي پيشنهادي ترانسنفت به ناكودكا در ساحل آرام است و زمينه ساز اجراي طرح LNG نيز مي باشد. با اين وجود هزينه هاي اين انتخاب بسيار بالا و غيراقتصادي است.
ب - طرح هاي نفت و گاز در خاور دور
در حالي كه ساخت خط لوله نفت و گاز سيبري شرقي در جريان است، دو طرح در ساخالين در حال اجرا است: ساخالين۱ (اگزون موبيل، سودكوژاپن، ONGC ( شركت نفت و گاز هند) هند و روسنفت) و ساخالين ۲ (شل، ميتسويي ژاپن و ميتسوبيشي و بدون مشاركت شركت هاي روسي) و هر دو براي توليد و توسعه مشترك منابع نفت و گاز با تأكيد بيشتر بر گاز پيش بيني شده اند. انتظار مي رود اين دو طرح حداكثر در حدود۴۰۰۰۰۰ بشكه در روز نفت كه برابر با حجم انتقالي يوكو مي باشد از سيبري شرقي به شمال شرقي چين حمل كند. با اين حال هدف اصلي طرح هاي ساخلين توليد نفت نيست. بلكه توليد و حمل گاز طبيعي به صورت LNG (ساخلين ۲) يا به وسيله خط لوله (ساخلين ۱) به چين، ژاپن و كره مي باشد.
از آنجايي كه ساخالينجزيره اي كوچك و جدا از خاك روسيه مي باشد، دولت روسيه تلاش دارد با اجراي طرح هاي وسيع و هزينه بر در زمينه توسعه گاز، اين جزيره را به خاك اصلي كشور مرتبط سازد. گاز توليدي از طريق خط لوله به سرزمين اصلي و از آنجا به كشورهاي همجوار صادر مي شود. در اين زمينه دولت روسيه و شركت روسنفت در بخش اول پروژه همكاري مي كنند و طرح هايي صادراتي با شركت اگزون موبيل، ساخالينيك و ساخالينيك و شل انجام مي شود.
روسنفت و ساخالين
اهميت يوكو در سيبري شرقي ناشي از فعاليت شركت روسنفت روسيه در طرح هاي انتقال انرژي در خاور دور مي باشد. به استثناء طرح ساخالين۲ (شل)، روسنفت در اكثر طرح هاي بزرگ ساخالينمشاركت دارد. نقش روسنفت در ساخالينبه واسطه رئيس اين شركت سرجي بوگدانچيكو كه به طور كلي مديريت طرح هاي نفت و گاز درياي ساخالين را بر عهده دارد تقويت مي شود. yakhalin morne ftegas (SMNG) به عنوان طرح نفت و گاز درياي ساخالين اكنون يك روسنفت فرعي محسوب مي شود. به علاوه روسنفت و گازپروم هر دو به تحولات گاز هماهنگ سيبري شرقي و خاور دور توجه دارند و هدف آنها احداث خط لوله نفت روسيه به چين به همراه خط لوله گاز مي باشد. گاز پروم درصدد تكميل برنامه اي جهت توسعه حوزه هاي گاز در سيبري شرقي و خاور دور است. همچنين توسعه سيستم ذخاير گاز در روسيه شرقي و طراحي مسير صادراتي به آسيا از برنامه هاي ديگر اين شركت است. با اين حال با افزايش نقش گاز پروم به شرق روسيه، شركت هاي خارجي فعال در اين ناحيه نيز مجبور خواهند بود نقش جدي تري را ايفا كنند.
اكسان موبيل: ساخالين ۱
ميادين آركوتون- دجيكو، چايوو و حوزه هاي آلاپتو كه در شمال ساخالين۲ قرار گرفته اند و پيش بيني مي شود دارنده۳/۲ بيليون متر مكعب ذخاير نفتي و۱۷ تريليون فوت مكعب ذخاير گازي باشند. هزينه كامل توسعه اين ميادين در حدود ۳/۱۲ ميليارد دلار برآورده شده است. ساخالينيك و دو هر دو تحت نظر PSAS (production-sharing Agreements)توسعه داده مي شوند.
با اعلام فعاليت ساخالين ۱ در اكتبر ۲۰۰۱، توسعه فاز ۱ در اوايل ۲۰۰۲ آغاز شد و انتظار مي رود توليد نفت از چايوو در دسامبر ۲۰۰۵ و از آدوتيو در ژانويه۲۰۰۷ و توليد گاز از اين دو ميدان در سال ۲۰۰۸ آغاز شود.
هزينه اجرايي فاز يك در حدود۴ بيليون دلار تخمين زده شده و حداكثر توليد نفت ۲۵۰۰۰۰ بشكه در روز برنامه ريزي شده است. نفت توليدي از غرب توسط خط لوله اي به يك ترمينال در كشور روسيه جاري مي شود و از آنجا صادر خواهد شد.
اگزون موبيل يك خط لوله گاز زيردريايي از كرانه حوزه هاي ساخالين ۱ به هوكايدوي ژاپن و سپس يا با۱۴۴۰ كيلومتر خط لوله به توكيو از طريق ساحل آرام يا ۱۱۲۰ كيلومترخط لوله به ينگاتا در ساحل غربي و از آنجا به توكيو را در دست اجرا دارد.
اين طرح ساحلي باعث مي شود كرانه ساخالينو كشور روسيه دو راهي شود. در حالي كه ژاپن اولين بازار براي محموله هاي۸ ميليارد متر مكعب گاز در سال تا سال ۲۰۱۰ مي باشد (معادل ۶-۵ ميليون تن در سال از (LNG ساخت يك خط لوله از ساخالين ۱ به ژاپن اولاً يك شبكه خطوط لوله صادراتي گاز خارج از خاك روسيه ايجاد مي كند، بنابراين خارج از كنترل گاز پروم مي باشد، ثانياً اين خط لوله گاز با مالكيت خارجي خواهد بود. پذيرفتن طرح خط لوله صادرات گاز از سوي شركت هاي خارجي ساخالين ۱، قدمي بزرگ براي دولت روسيه خواهد بود. امتياز ديگر استفاده از خط لوله گاز اخا مي باشد كه در طول دره رودخانه آمور به كومسومولسك اجرا مي شود. روسنفت تقريباً اين بخش را به خاباروسك متصل مي كند. طول خط لوله اخا- خاباروسك، ۱۳۷۵ كيلومتر مي باشد. قطعه بعدي خط لوله، خاباروسك به هاربين و شنجيانگ چين و بازارهاي شمالي چين خواهد بود.
شل - ساخالين ۲
حوزه نفتي پيلتون- آستوخسكوي و حوزه هاي گازي لانسكوي خارج از شمال شرقي ساحل ساخالينقرار دارند و در حدو د ۸/۲ بيليون بشكه از ذخاير نفتي و۱۸ تريليون متر مكعب ذخاير گازي را دارا مي باشند. هزينه كامل بهره برداري از آن انتظار مي رود به ۱۰ ميليارد دلار برسد. شل در حال مطالعه ايجاد كارخانه۶/۹ ميليون تن (در سال) در ساحل جنوبي ساخاليننزديك پريگوردونوي مي باشد. در صورت اجرا، اين طرح به بزرگترين واحد LNG تبديل مي شود و اولين محموله هاي LNG در اواخر ۲۰۰۶ توليد و صادر مي گردد. در حدود ۵ ميليارد دلار نيز جهت خط لوله گاز شمال جنوب جزيره ساخالينو براي تأسيس LNG سرمايه گذاري شده است. ساخالين۲ تنها شريك خارجي PSA در روسيه مي باشد. با اين حال ممكن است مانند طرح گاز پروم تغيير كند. هزينه هاي ساخالين۲۲،/۲بيليون دلار تا پايان ۲۰۰۲ تخمين زده شده است.
پيشرفت طرح هاي ساخالين۱ و ۲ به دليل عدم اجراي تعهدات خريد ثابت گاز در بازار بسيار بي ثبات آسيايي با موانعي مواجه است.
در حالي كه تقاضاي گاز چين از سطوح فعلي آن بالا خواهد رفت اما يك مسئله باقي مي ماند و آن تعدد توليد كنندگان گاز و رقابت آن درآينده مي باشد. طبق گزارش شركت نفت خام چين، تقاضاي گاز چين تا سال ۲۰۱۰ به۱/۱۱۲ ميليارد متر مكعب در سال خواهد رسيد. در حالي كه۸۳ ميليارد مترمكعب توليد داخل بوده و اين۲۹ ميليارد متر مكعب باقي مانده بايد به وسيله خط لوله و واردات LNG تأمين شود. چين در حال حاضر ۳۰ ميليارد متر مكعب گاز توليد كرده كه ۲۸ ميليارد متر مكعب آن از داخل تأمين مي شود.
اما عرضه گاز بسيار زيادتر از مصرف در سال ۲۰۱۰ مي باشد. توليد ۸۵ ميليارد متر مكعب در سال ۲۰۱۵ بستگي به تقاضاي مورد انتظار ۱۸۵ ميليارد متر مكعب در سال دارد و با شناخت چين كه مهمترين بازار جديد گاز مي باشد، اين كشور در مقابل ديگران نقش مهمي را ايفا مي كند. توسعه پرهزينه گاز در سيبري شرقي و خاور دور روسيه در رقابت با توسعه طرح هاي LNG در استراليا انجام مي شود.
چين ترجيحاً براي تأمين LNG به خاورميانه روي خواهد آورد. بازارهاي مهم ديگر يعني ژاپن و كره نيز توسط توليد كنندگان مورد توجه مي باشند. وزير اقتصاد، تجارت و صنعت ژاپن، رشد تقاضاي نفت و گاز ژاپن را از ۵۳ ميليون تن در سال ۲۰۰۲، به۵۹ ميليون در سال ۲۰۱۰ پيش بيني مي كند. نيمي از ۶ ميليون تن انرژي در حال افزايش از طريق LNG تأمين خواهد شد.
گاز پروم در نظر دارد به ساخالين ۲ بپيوندد و مشاركت آن براي فروش به مصرف كنندگان روسيه قطعي است.
تحولات نفت و گاز سيبري شرقي
و خاور دور و استراتژي دولت روسيه
فراواني نفت و گاز شرق روسيه دولت اين كشور را واداشت تا استراتژي نفت و گاز مشخصي را درپي گيرد. اين تأثير منفي روي شركت هاي خارجي حاضر در طرح هاي جزيره ساخالينخواهد داشت. در سال ۱۹۹۹ روسنفت برنامه هايي براي يك طرح جامع و كامل جهت انتقال به سيبري شرقي و خاور دور) داشت اما مسأله اي كه وجود داشت اين بود كه چه شركتهايي در آن فعال شوند. اكنون روسنفت و گازپروم با يكديگر كار مي كنند. ممكن است تلاش هايي جهت جذب شركت هاي خارجي و بهره برداري در اين ناحيه انجام گيرد تا هرچه بيشتر مراحل اجراي كار انجام شود و اهداف آشكار دولت زودتر به سرانجام رسد. طرح هاي دولت لزوماً با اهداف شركت ها يا با طرح هاي سرمايه گذاري آنها مناسب نيست.
طرح هاي ساخاليننشان مي دهد روسيه هنوز با بسياري از موانع غيرمحسوس براي سرمايه گذاران خارجي روبه روست. اين خطرات احتمالاً بيشتر در شرق است و بستگي به بازارهاي نفت آسيا دارد. دسترسي به بازارهاي گاز آسيا براي طرح هاي روسيه در سيبري شرقي و خاور دور مشكل خواهد بود. خط لوله و طرح هاي LNG هر دو با موانع اقتصادي و سياسي بسياري براي فعاليت مواجه خواهند شد.
