زير ذره بين
پيش بيني مي شود نزديك به ۶۰۰ هزار دانشجوي خارجي در سال تحصيلي جديد وارد ايالات متحده آمريكا شوند كه بخش بزرگي از آنان را هندي ها و چيني ها تشكيل مي دهند.
با افزايش شكاف ميان آمريكا با باقي دنيا، روند اين گونه مهاجرت ها در حال افزايش است.
ترجمه :فرهاد جم
دانشگاه «لااسپينزا»ي رم هفت سده جنگ و آشوب سياسي را تاب آورد، اما با بازگشايي در پائيز امسال، دانشجويان بزرگ ترين دانشگاه اروپا با دشواري ديگرگون روبرو شدند؛ جايي براي نشستن وجود ندارد. بسياري از ۱۸۰ هزار دانشجوي لااسپينزا در كلا س هايي شركت كردند كه با دستپاچگي زير چادرهاي سيرك برپا شده بود تا مگر خيل عظيم دانشجويان در آنها جاي گيرند. برخي كلاس هاي ديگر نيز در سالن هاي تئاتر برگزار شد و اوضاعشان تنها اندكي بهتر از كلاس هاي نگون بخت جامعه شناسي است كه پارسال در پاركينگ برگزار شد. دستكم، اين ها سقفي بالاي سر خود دارند؛ ۴۰ هزار دانشجوي دانشكده حقوق لاسپينزا، بايد از قبل جايي را براي خود در سالن سخنراني رزرو كنند و هر كس در اين كار كوتاهي كند ناچار است، حتي در باد و باران، بيرون سالن، از پشت پنجره ها در كلاس شركت كند و اميدوار باشد دستكم برخي گفته هاي سخنران برحسب اتفاق به گوشش بخورد!
اين چنين است رم. در ديگر نقاط ايتاليا، دانشگاه ها بايد با نرخ رشد شديد ترك تحصيل دانشجويان دست و پنجه نرم كنند؛ در برخي دانشگاه ها از هر ۳ دانشجو ۲ نفر هرگز دانشنامه نمي گيرد. دانشگاه هاي ديگر نقاط دنيا نيز، پنجه در پنجه مشكلات گوناگون و مهارنشدني خود درافكنده اند. مراكز آموزش عالي پاكستان در حسرت بهره گيري از استادان مجرب [به سبب مشكلات مالي] ناچار به بهره گيري از استادان كم توقع هستند. در برخي كشورهاي در حال توسعه، جنگ و كشاكش هاي سياسي كاملاً مانع پيشرفت آموزشي شده است. براي نمونه، در قسمت بزرگي از آفريقا حتي ابتدايي ترين سطح سواد هنوز آرزويي است گريزپا.
گردانندگان آموزش عالي در بسياري كشورها مي گويند بزرگترين مشكل، تكيه بر تقريباً يگانه منبع مالي، يعني بودجه دولتي است - سنتي ديرپا كه جز در ايالات متحده، تقريباً در همه جاي دنيا، ريشه دوانده است. به سبب فشارهاي بودجه اي، كه اكنون در بيشتر كشورهاي صنعتي همه گير شده است، پرداخت پول [از سوي دولت] قطع مي شود و در نتيجه نه تنها دانشگاه ها بلكه گردانندگان آن ها نيز، در پرداخت صورت حساب هاشان دچار مشكل مي شوند. از اين حيث، روسيه از بحران زده ترين كشورهاست.» قطع بودجه همچنين به معناي كاهش دستمزد استادان و گردانندگان دانشگاه هاست. به گفته دانشجويان، بسياري از ايشان براي جبران كمبود دستمزدها به ارتشاء روي آورده اند. آندري دانشجوي دانشكده مهندسي جنگلداري سنت پترزبورگ مي گويد: «۸۰۰ دلار پرداخته ام تا بتوانم وارد دانشگاه شوم. شنيده ام اخيراً دانش آموزان ۱۵۰۰ دلار مي دهند تا به دانشگاه راه پيدا كنند.» ماجرا به همين جا ختم نمي شود. هر سال، آندري ۵۰ دلار به استادانش رشوه مي دهد تا امتحانات پايان ترم را بگذراند. اين رسم چنان فراگير شده كه تقريباً خطر گرفتار شدن [خاطيان] از ميان رفته است؛ دانشجويان بيشتر خواهان نمره هاي تضمين شده اند تا رو كردن دست استادان فاسد.
حتي دانشگاه هاي انگليس نيز، كه زماني در شمار بهترين دانشگاه هاي دنيا قرار داشتند، گرفتار نابساماني هاي مالي شده اند. كالين متسون، رئيس اتحاد دانشگاه هاي مدرن بريتانيا، وضعيت نظام دانشگاهي انگليس را چنين توصيف مي كند: «سردرگم، حيران، بي پول و خشمگين». در ۱۵ سال گذشته، شمار دانشجويان دوبرابر شده اما يارانه هاي دولت بيش از ۳۶ درصد كاهش يافته است. اكنون، بريتانيا تنها ۱/۱ درصد از توليد ناخالص داخلي خود را به آموزش عالي اختصاص مي دهد؛ و اين كمتر از نصف بودجه اي است كه آمريكا به آموزش عالي خود اختصاص داده است. در همين حال، لايحه اي تقديم مجلس شده است كه به موجب آن شهريه ها با افزايشي نزديك به سه برابر، تا ۴۵۰۰ دلار در سال افزايش مي يابد. گرچه اين ميزان نسبت به استانداردهاي شهريه دانشگاه هاي آمريكا كه تا ۲۵۰۰۰ دلار در سال هم مي رسد، چندان زياد نيست، اما بسياري در انگليس نگرانند دانشجويان مستعد از تحصيل بازمانند. همچنين، دستمزد استادان به گونه اي قابل توجه كمتر از ميانگين دستمزدها در آمريكاست و اين به معناي جذب برخي از بهترين مغزهاي بريتانيا به ايالات متحده است.
كنترل دولتي، حتي در مواردي كه مشكل مالي وجود نداشته باشد، مي تواند [براي دانشگاه ها] مزاحمت ايجاد كند. چين، با ۱۶ ميليون دانشجو، بزرگ ترين نظام آموزش عالي جهان را دارد. اما تحليلگران مي گويند نظام آموزش عالي چين در تمامي زمينه ها، از پرداخت شهريه گرفته تا انتخاب كلاس، انعطاف لازم را ندارد. پدرومادرها موظفند شهريه كامل تحصيل يك سال فرزندانشان را در سپتامبر بپردازند - و اين خود مانعي [در راه تحصيلات عالي است]، زيرا پيش از اصلاحات اقتصادي در چين، از دانشجويان شهريه دريافت نمي شد. [از سوي ديگر] در پنج سال گذشته نيز ميزان شهريه ها ۵ برابر شده است.
انعطاف ناپذيري نظام دانشگاهي چين، موجب دلسردي و بي علاقگي برخي از بهترين دانشجويان چيني شده است، از سالهاي ميانه دهه ۱۹۷۰ بدين سوكه چين از انزواي بين المللي خارج شد بيش از ۵۸۰ هزار دانشجوي چيني در دانشگاه هاي ايالات متحده ثبت نام كرده اند. تلاش «لو يي تينگ«، دختر «لووي هوا» براي كسب مدرك آيوي ليگ(۱) الهام بخش لو وي هوا در نوشتن «دختر هاروارد» پروفروش ترين كتاب راهنما شد كه او را نزد پدرومادرهاي بلندپرواز چيني، چه در سرزمين اصلي و چه در هنگ كنگ، بدل به يك قهرمان كرد. جوزف چنگ، استاد علوم سياسي در دانشگاه سيتي هنگ كنگ، مي گويد: «رؤياي هر پدرومادر هنگ كنگي طبقه متوسط آن است كه پسر يا دخترشان در هاروارد يا ييل تحصيل كند.»
پروز هودبوي، از استادان برجسته فيزيك هسته اي در دانشگاه قاعد اعظم اسلام آباد، هر ساله، چند ماه براي پژوهش به دانشگاه هاي آمريكا مي رود؛ او در آخرين سفر خود به دانشگاه استنفورد و ام.آي.تي رفت. وي بيش از پيش از وضعيت اسف بار دانشگاه هاي كشورش كه آن ها را «خرابه هاي روشنفكرانه» توصيف مي كند، برآشفته است. مشكلات بسياري [در نظام دانشگاهي پاكستان] وجود دارد: استادان صالح انگشت شمارند، نظام ناكارآمد آموزش عمومي پاكستان دانش آموزاني نامهيا تحويل مي دهد، نظام اداري دانشگاه ها اغلب ناتمام است و دولت آشكارا در امور دانشگاه ها دخالت مي كند.
در واقع، برتري دانشگاه هاي آمريكايي با نسخه برداري از نظام دانشگاهي آلمان و تلفيق تدريس و پژوهش، آغاز شد. اما از سالهاي آغازين دهه ۱۹۹۰، دانشگاه هاي آلمان دستخوش فاجعه شدند. پذيرش سختگيرانه و شهريه ها منسوخ شد و مؤسسات آموزش عالي [آلمان] را كه زماني سرآمد روزگار خود بودند بدل به مراكزي پرازدحام كرد. استادان به مستخدمان عمومي بي انگيزه تبديل شدند كه معيار تعيين دستمزدها نه شايستگي، بلكه، سابقه خدمت ايشان بود. نرخ ترك تحصيل دهشتناك بود و تا ۸۰ درصد در بسياري از رشته هاي علوم انساني و خدمات اجتماعي مي رسيد.
اكنون آلمان در ميانه راه اصلاحات بنيادين نظام دانشگاهي خود و نسخه برداري بخش بزرگي از نظام آمريكايي است. قدم نخست، اعطاي استقلال بيشتر به دانشگاه ها در عين پرهيز از خصوصي سازي مطلق است تا هر دانشگاه بتواند استقلال مالي پيدا كند، خود دانشجويانش را انتخاب كند و از اين رهگذر كيفيت خود را بالا برد. شمار استاداني كه دستمزدشان بر مبناي شايستگي پرداخت مي شود رو به فزوني گذاشته است. حاصل اين اصلاحات آن است كه از سال ۲۰۰۰ تاكنون ثبت نام دانشجويان خارجي در دانشگاه هاي آلمان ۳۰ درصد افزايش يافته است. ولفگانگ هرمان، رئيس دانشگاه صنعتي مونيخ، از مدافعان سرسخت بازساماني دانشگاه هاي آلمان است. او نظر دولت را براي اعطاي استقلال بيشتر به دانشگاه ها به منظور بالا بردن توان رقابتي آن ها، جلب كرده است و دانشگاه تحت مديريت خود را كه مركز پيشروي آلمان در علوم رايانه اي، مهندسي و بيوتكنولوژي است، سخت دگرگون كرده است. هرمان، كه دانش آموخته ايالات متحده است، به ارائه مديريت حرفه اي و برگزاري كلاس هاي مستمع آزاد پرداخته، شاخه اي از دانشگاه را در سنگاپور تأسيس كرده است و شروع به گردآوري اعانه از شركت ها و دانش آموختگان، كرده است.
ضرورت اصلاح در سراسر اروپا هويداست. در ۱۹۹۸، وزيران آموزش عالي كشورهاي اروپايي براي گراميداشت هشتصدمين سالگرد دانشگاه تاريخي پاريس در سوربن گردهم آمدند. سال بعد، در پي نشست در بولونيا، وزيران ۲۹ كشور با اعلاميه بولونيا، سراسر اروپا را به ارزيابي آموزش عالي فراخواندند. هدف، پديد آوردن نظامي انعطاف پذيرتر و يكپارچه در سراسر اروپا بود. هنوز در برابر اين تغييرات، كه قرار است تا سال ۲۰۱۰ پايان گيرد، مقاومت مي شود. وزير آموزش فرانسه، لوك فري، بر اين نكته پاي مي فشارد كه قرار نيست دانشگاه هاي فرانسه بدل به نسخه هاي عيني هاروارد يا استنفورد شوند بلكه تلاش مي شود بار ديگر فرانسه بدل به نخستين مقصد دانشجويان خارجي شود. به گفته رئيس يوروفرانس، سازماني كه چهارسال پيش تأسيس شده «هدف يوروفرانس، فروش دانشگاه هاي فرانسه است، درست مانند فروش شامپاين، يا عطر فرانسوي.»
در ژاپن، يك مؤسسه فني منطقه اي كه زماني گمنام بود، سرمشق ديگران شده است. انستيتو تكنولوژي كانازاوا (K.I.T) گرچه هنوز آوازه دانشگاه توكيو يا واسادا را ندارد، اما افتخار دارد ۹۹ درصد دانشجويانش پيش از پايان تحصيلات، شغل دارند، كه آماري چشمگير در اقتصاد درحال ركود ژاپن به شمار مي آيد. تحولات در كي.آي.تي، حدود ۱۰ سال پيش آغاز شد. در آن زمان مقامات كي.آي.تي استادان و كاركنان خود را به دانشگاه هاي بزرگ ايالات متحده گسيل كردند تا دليل موفقيت آن ها را دريابند. در ميانه دهه ۹۰ كي.آي.تي اجراي طرح اصلاحات خود را با تأكيد بر تجربيات عملي، آغاز كرد. در «كارخانه رؤياها و ايده ها»(۲)، دانشجويان پروژه هايي همچون روبوتي كه توپ بسكتبال را داخل حلقه مي اندازد يا خودروي خورشيدي ساختند. همچنين، كي.آي.تي ارتباط عميق با صنعت ژاپن به مثابه يك منبع مالي بسيار مهم، دارد. اين مؤسسه، خود شركتي براي اقتصادي كردن پژوهش و توسعه دارد.
خصوصي سازي چشم انداز نظام آموزش عالي برزيل را نيز دگرگون كرده است. در حالي كه بسياري از دانشگاه هاي دولتي اين كشور دچار خمودگي و ايستايي شده اند، بخش خصوصي پويا و زنده است؛ تقريباً از هر ۱۰ دانشجو، هفت نفر در دانشگاه هاي خصوصي ثبت نام مي كند. اكنون، دانشگاه هاي دولتي اندك شمار، همچون دانشگاه كاتوليك ريو، در زمره دانشگاه هاي ترازاول برزيل قرار دارند. از ديگر سو، برزيلي ها براي ارزيابي كارآيي دانشگاه هاشان، آزمون نهايي فراغت از تحصيل، با نام «پرواوو»(۳)، برگزار مي كنند. كلوديو دموراكاسترو، تحليلگر آموزشي در بانك جهاني مي گويد: «پيشتر، ارزيابي آموزش عالي به تمامي بر پايه حدس و گمان بود. با پرواوو انسان احساس مي كند پس از سال ها پرواز كور، افزارمند پرواز مي كند.»
در دهه آينده، با بدل شدن بيش از پيش آموزش عالي به كالايي جهاني، گمان مي رود ايده هاي تازه همچون «پرواوو» و «كارخانه رؤياها و ايده ها»ي كي.آي.تي الهام بخش استادان و دانشجويان، بسيار دورتر از سرزمين اصلي شان، شود.
منبع: نيوزويك
پي نوشت ها:
۱- نام گروهي از دانشگاه هاي قديمي و نامور بخش شرقي ايالات متحده (از جمله: هاروارد، پرينستون، ييل و كرنل). فرهنگ آريان پور.
2-Factory for Dreams and Ideas
3- provao
4- American Association of Collegiate Registrars and Admissions Officers.
