ناهيد شمشيري
سوار اتومبيل شخصي مي شويد و خيابانها را با برنامه و بي برنامه دور مي زنيد، از توقف فراوان در ترافيك هراسي نداريد، اتومبيل را حتي حين پياده شدن و خريد هم روشن مي گذاريد... چرا؟ چون بنزين ليتري ۶۵ تومان است، فقط ۶۵ تومان . در حالي كه همين بنزين در كشورهاي صنعتي حدود ليتري ۱۲۰۰تومان به فروش مي رسد. ارزان بودن قيمت بنزين در مقايسه با ساير اقلا م عملا ً بسياري از شهروندان را به مصرف زيادخواهانه و گاه بيهوده اي كشانده است.
افزايش تعداد خودروها، بالا  بودن قيمت خودرو، فقدان حمل و نقل عمومي مناسب، مصرف بي رويه بنزين و آلودگي هوا، ترافيك، اتلا ف وقت، بروز بيماريها، آثار نامطلوب مصرف بالا ي بنزين و سوخت در كشوراز جمله بحرانهايي است كه در شهرهاي بزرگ مانند تهران هر روز به نوعي خانواده ها را درگير كرده و هزينه هاي پيدا و پنهان بسياري را به خانواده ها تحميل مي كند.
طبق آمار موجود مصرف بنزين در برخي روزهاي مهر ماه از مرز ۶۵ ميليون ليتر در روز گذشته است. ديگر ارقام حاكي از اين هستند كه متوسط مصرف بنزين در ۷ ماهه اول امسال از ۵۶ ميليون ليتر در روز گذشته كه نسبت به سال قبل ۶ ميليون ليتر افزايش يافته است. كارشناسان مي گويند: اگر مصرف بنزين با اين رشد فعلي بالا  رود در سال ۱۳۸۹ بايد روزانه ۱۰۸ ميليون ليتر بنزين مصرف كنيم ، به طوري كه تا سال ۱۴۰۰ مصرف روزانه بنزين به ۳۰۰ ميليون ليتر مي رسد. كارشناسان اقتصادي با اشاره به هزينه تمام شده واردات هر ليتر بنزين با نرخ ۲۰۰ تومان توليد داخلي آن با هزينه ۱۸۰ تومان (كه مصرف كننده تنها ۶۵ تومان مي پردازد و بقيه يارانه دولتي است) مي گويند: محاسبات نشان مي دهد كه هر خودروي فرسوده سالي يك ميليون و چهار صد هزار تومان بنزين مصرف مي كند كه راننده تنها ۴۰۰ هزار تومان آن را به دولت مي پردازد و دولت در واقع يك ميليون تومان يارانه به هر خودروي فرسوده مي دهد تا بنزين بسوزاند و ترافيك، آلودگي و ناراحتي، بيماري، عصبيت و دردهاي مزمن ايجاد كند اما آيا با اين يارانه و منابع نمي توان تكنولوژي توليد را اصلا ح و مصرف بنزين را كاهش داد و رفاه و سلا مت خانواده ها را بهبود بخشيد؟
اگرچه طرحهاي ضربتي مختلفي از سوي دولت و مجلس پيگيري مي شود تا كمبود بنزين را موقتاً رفع كند اما بايد توجه داشت كه امسال هزينه واردات بنزين با احتساب رشد مصرف ۱۰ درصدي حدود ۵/۱ ميليارد دلا ر است كه ۸۰۰ ميليون دلا ر از طريق منابع داخلي وزارت نفت تأمين شده و هيأت وزيران نيز پرداخت ۵۰۰ ميليون دلا ر را اخيراً تصويب كرده ولي ۲۰۰ ميليون دلا ر كسري همچنان باقي است و اگر رشد مصرف در حد ۱۳ درصد باقي بماند كسري منابع بيشتر خواهد شد.
در حالي كه رشد مصرف بنزين در كشورهايي مانند چين و هند كه پرجمعيت ترين كشورهاي دنيا هستند منفي شده است و چين با بيش از يك ميليارد نفرجمعيت رشد مصرف بنزين ۵ - درصدي دارد، اما در ايران شاهد رشد ۱۳ درصدي مصرف بنزين هستيم پديده اي كه در كشورهاي صنعتي و متمول هم ديده نمي شود!
اگر رشد مصرف بنزين با اين شدت افزايش يابد آيا احتمال كمبود بنزين وجود خواهد داشت؟ و اگر آري، چه تأثيري بر كار و زندگي و رفاه مردم خواهد گذاشت؟
در شرايطي كه رشد مصرف بنزين در ژاپن ۱ - درصد، در كشورهاي آسيايي ۴/۰ - درصد، در اروپا ۲ - درصد، در آمريكاي مركزي و جنوبي ۲ - درصد، در آمريكا و كانادا، يك درصد و حتي در آفريقا ۲ درصد است، چرا در كشور ما مسأله بنزين و رشد بي رويه مصرف انرژي و اثرات منفي آن بر زندگي و سلا مت و رفاه خانواده ها تا اين حد مشكل زا شده؟اكنون اين پرسش مطرح است كه دولت و مردم و خانواده ها چه بايد بكنند تا همانند كشورهاي ديگر از روند مثبت مصرف معقول، كاهش آلودگي و ترافيك و سروصدا و كاهش هزينه ها و اتلا ف وقت و... برخوردار شوند؟  
اگر خانواده هاي داراي اتومبيل شخصي هفته اي دوبار باك بنزين اتومبيل خود را پر كنند فقط حدود ماهي ۱۵ هزار تومان هزينه در اين زمينه مي پردازند كه در مقايسه با ساير هزينه ها چندان نيست. در حقيقت بخشي از مشكل جاري، ارزان بودن قيمت بنزين است.كارشناسان نيز با اشاره به ظرفيت محدود كشور براي واردات هشدار داده اند كه اگر مصرف بنزين باز هم بالا  برود ديگر نمي توان روي واردات حساب باز كرد مگر آنكه با كاميون از كشورهاي همسايه وارد كنند كه آن هم مشكلا ت و خطرات خاص خود را دارد.
نسرين كريمي كارشناس روانشناسي مي گويد: اگر قيمت بنزين همچنان پايين باشد و دولت فكري براي جمع آوري خودروهاي فرسوده نكند علا وه بر افزايش آلودگي هوا و ترافيك شاهد افزايش بيشتر جابه جايي هاي بي مورد صاحبان اتومبيل به عنوان وقت گذراني و به زعم خودشان تفريح خواهيم بود. ضمن آنكه در شرايط كنوني هر كس به فكر رفت و آمد خود و رفع مشكلا ت شخصي است در نتيجه خودروهاي تك سرنشين زيادتر مي شود. توليد خودرو سالا نه به ۷۰۰ هزار دستگاه رسيده و خيابانها توان جذب و سرويس دهي به اين همه خودرو را ندارد. با وجودي كه سرانه خودرو در ايران يك دستگاه به ازاي هر ۱۶ نفر و سرانه خودرو در اروپا يك دستگاه به ازاي هر دو نفر است اما راهكارهاي مناسب براي توسعه حمل و نقل عمومي و گسترش فرهنگ استفاده مناسب از خودرو را نداريم. در نتيجه همه با خودروي شخصي به خيابان ميآيند و معتقدند كه شهرداري و دولت بايد خيابانها، پلها و معابرجديدي را درست كند تا مردم به راحتي عبور كنند.
خانم سميه ناصري در اين زمينه مي گويد: در هيچ جاي دنيا بنزين به ارزاني ايران نيست. بالا خره مردم با دادن ماليات و عوارض و نرخ بنزين بالا تر بايد مشاركت كنند. ما كه فقيرتر از هندي ها نيستيم. دولت هم از محل درآمد بنزين بايد بزرگراه، خيابان، پل و زيرگذر بزند و حمل و نقل را گسترش دهد.
وي تصريح كرد: اگر بنده و خانواده ام احساس كنيم كه با اتوبوس و مترو و تاكسي راحت تردد خواهيم كرد و هزينه كمتري مي پردازيم طبيعي است كه خودروي شخصي را تنها در مسافرت و مواقع ضروري مانند اروپايي ها استفاده خواهيم كرد. بنابراين پول زيادي براي بنزين نمي پردازيم . در نتيجه مصرف بنزين و واردات آن كم خواهد شد و آلودگي هوا و آلودگي صوتي و بيماري و... نيز كاهش مي يابد.
نازنين عيسي خاني راننده يك خودروي پرايد مي گويد: مشكل كمبود بنزين نتيجه سياستهاي غلط و رشد ناهماهنگ توليد خودرو با اصلا ح هندسي شهرها و عقب ماندگي جامعه از تكنولوژي روز است.
وي افزود: توسعه پايدار متأسفانه توليد خودرو با قيمت بالا  بدون اصلا ح هندسي شهرها و بالا  رفتن قيمت بنزين و توسعه حمل و نقل عمومي دنبال شده و مردم احساس مشاركت براي كاهش ترافيك و آلودگي هوا ندارند و هر كس براي رفع مشكل خود با خودروي شخصي به خيابان ميآيد. حتي مراكز خريد و تفريحي در مركز شهر متمركز شده و خانواده ها مجبورند ترددهاي پرشماري براي مراجعه به مركز شهر، بازار و مراكز آموزشي و تفريحي و اداري داشته باشند.
وي تأكيد كرد: وقتي تمام كارهاي اداري، بانكي، خريد آموزش و... در مركز شهر متمركز شده و هيچ اداره و سازماني طرحي براي كاهش تردد خانواده ها به مركز شهر ندارد بنابراين چه انتظاري از خانواده ها مي رود؟ شعب بانكها در مناطق مسكوني براي باز كردن حساب جاري مي گويند محل كار شما كجاست، بايد به شعبه خيابان استاد نجات اللهي برويد و آنجا حساب باز كنيد.نمونه هاي بسياري وجود دارد كه مردم با وجود اين همه وسائل ارتباطي و تكنولوژي روز، بايد مانند گذشته از روشهاي سنتي استفاده كنند. دولت بايد طرح قاطع و گسترده اي براي جلوگيري از افزايش مصرف بنزين اجرا نمايد.مصرف بي رويه بنزين سبب شده قانون بودجه كشور دستخوش تغيير شده و براي جبران افزايش مصرف ناچار به برداشت از ذخاير صندوق ارزي كشور بپردازد. در حالي كه اين صندوق براي سرمايه گذاري در توسعه كشور و اختصاص ذخاير ارزي موجود در آن به بخش خصوصي تأسيس شده و برداشت از آن به منظور واردات بنزين هدر دادن منابع ملي و درآمدهاي كشور است كه بايد صرف توسعه و عمران شده اما به خريد بنزين اختصاص مي يابد.با توجه به اين كه ۲ تا ۲/۲ ميليون دستگاه خودرو در تهران وجود دارد و توليد خودرو سال آينده به يك ميليون دستگاه در سال افزايش مي يابد به سادگي مي توان حدس زد كه تهران در سال هاي آينده با وضعيت آلودگي هوا و كمبود بنزين بحراني تر از وضعيت كنوني مواجه مي شود. شهرهاي بزرگ نيز در ترافيك متوقف شده و قادر به تنفس نخواهند بود.
افزايش قيمت بنزين؟
مهشيد صالحي دانشجوي اقتصاد مي گويد: بعيد است كه دولت و مجلس تن به افزايش قيمت بنزين بدهند و مردم نيز موافق نيستند. افزايش قيمت بنزين مترادف با افزايش ساير اقلا م است و فشار مالي خانواده ها را بيشتر مي كند. بنابراين بايد از رده خارج كردن خودروهاي فرسوده در كوتاه مدت مورد توجه باشد.برخي كارشناسان شركت پالا يش و پخش نيز معتقدند كه راهكار كوتاه مدت و يكي، دو ساله براي حل معضل ترافيك و آلودگي هوا و بحران بنزين اين است كه در مقابل توليد و عرضه خودروي نو پلا ك خودروي فرسوده را بگيرند و از رده خارج كنند. از اين طريق مصرف بنزين خودروهاي نو نسبت به خودروهاي فرسوده كمتر خواهد بود و در كل رشد مصرف بنزين كمتر خواهد شد.
محمد آقايي مدير عامل شركت پخش و پالايش فرآورده هاي نفتي معتقد است: دولت با عرضه بنزين شصت و پنج توماني يارانه اي سنگين پرداخت مي كند كه در صورت موافقت دولت و مجلس بنزين با بهاي اصلي آن يعني ليتري ۲۰۰ تومان عرضه مي شود.محمد جمشيدي كارمند مخابرات مي گويد: اين تصميم از چند منظر قابل بررسي است از آنجا كه در ازاي افزايش قيمت بنزين قيمت بسياري از كالا ها به طرز چشمگيري افزايش مي يابد و فشار اقتصادي سنگيني بر خانواده ها وارد مي شود چرا كه اين افزايش مستقيماً بر روي كالا هايي كه در سبد مصرفي خانواده قرار دارد تأثير مي گذارد و فشار فراواني به اقشار آسيب پذير جامعه با مشكلا ت معيشتي وارد ميآورد به طوري كه اين روزها به دنبال بحث واقعي شدن قيمت بنزين نوعي نگراني همه گير در ميان مردم ديده مي شود .
افزايش قيمت حتي بر روي نرخ حمل و نقل شهري تأثيري مستقيم دارد. ناوگان حمل و نقل شهري نيز از كميت و كيفيت لا زم براي جابه جايي افراد برخوردار نيست.اگرچه افراد مرفه بيشترين استفاده را از يارانه بنزين مي كنند اما تبعات ناشي از افزايش دامن اقشار آسيب پذير را مي گيرد. به سادگي مي توان نتيجه گرفت واقعي كردن قيمت بنزين مستلزم تهيه و اجراي طرح هدفمندكردن يارانه ها است كه به گفته برخي كارشناسان و نمايندگان مجلس به دليل پيچيدگي و كارشناسي بودن طرح، دولت توان ارائه آن را براي تصويب و بررسي در مجلس دارا نيست.
يك كارشناس خودرو مي گويد: ۶/۱ ميليون خودروي فرسوده در كشور روزانه بيش از دو سوم كل بنزين مصرف كشور را مي بلعند اين بدين معناست كه به همين مقدار مواد آلوده كننده در هوا پخش مي كنند و با مصرف معادل سه برابر مصرف معمول تكنولوژي روز دنيا منابع موجود را هدر مي دهند. اين بدترين شكل استفاده از انرژي است. خودروهاي فرسوده مصرف بنزيني معادل بيست ليتر در هر صد كيلومتر دارند كه در مقايسه با معيارهاي تكنولوژي امروز بسيار بالا ست در حالي كه ميزان سوخت خودروهاي سواري در دنيا پنج تا پنج و نيم ليتر در هر صدكيلومتر است. در اين مقايسه مسئولا ن و كارشناسان اظهار نظرهاي متفاوتي ارائه مي دهند.
معصومه ابتكار رئيس سازمان حفاظت محيط زيست معقتد است اجراي طرح تعويض خودروهاي فرسوده در گرو واردات خودرو است اگرچه به گفته وي دو كارخانه بزرگ خودروسازي طرح تعويض خودروهاي فرسوده را براي شركت هاي خود اجرا مي كنند.
اما صرف توليد يك طرفه و ورود آن به بازار مصرف جوابگو نيست و بايد مكانيسم و ساز و كارهاي لا زم براي خروج از رده خودروهاي فرسوده تدوين شود.
ابتكار با بيان اينكه سن خودروهاي فرسوده بالا ي ۲۰ سال اعلا م شده است گفت: هماهنگي هاي لا زم با راهنمايي و رانندگي و وزارت صنايع در اين زمينه انجام شده و اجراي طرح تعويض خودروهاي فرسوده نيازمند اراده اي جدي است. اگرچه از سوي دو كارخانه خودروسازي تمهيداتي در اختيار متقاضيان قرار داده شده است. مثلا ً تاكسيراني تهران خودروي سمند را با قيمتي كمتر و به صورت اقساطي در اختيار صاحبان تاكسي هاي فرسوده قرار مي دهد اما از اين طرح استقبال چنداني نشده است و اجراي اين طرح نيازمند تسهيلا ت مناسب تري است.

شما شهر را آلوده مي كنيد
مسأله آلودگي تهران بسيار جدي است و شهروندان تهراني با بيماري هاي مختلفي به دليل آلودگي ناشي ازتردد بي حصر وسائط نقليه روبه رو هستند. همين روند است كه برنامه ريزها را به سمت بهبود تكنولوژي توليد خودرو، كاهش مصرف سوخت،  ماليات بر خودروهاي بالا ي ۵ سال و از رده خارج كردن خودروهاي بالا ي ۱۰ سال كشانده است.
در حالي كه ۲۰۰ نوع ذره سرطان زا در هواي تهران معلق است، شهروندان تهراني روزانه ۲۰ تا ۲۵ گرم مواد آلا ينده استنشاق مي كنند و تهران پذيراي نيمي از خودروهاي توليدي كشور است.اكبر ناصري مكانيك خودرومعتقد است: وزارت نفت اعلا م كرده بنزين بدون سرب با دو اكتان ۸۷ و ۹۵ در دسترس خودروهاست ولي چرا خودروسازان تكنولوژي توليد را در اين زمينه اصلا ح نمي كنند.حتي اگر كاهش مصرف سوخت را در خودروهاي جديد ببينيم، مشكل خودروهاي فرسوده هنوز باقي است. اين خودروها علا وه بر آلودگي هوا و توليد منواكسيد كربن به ميزان زيادي آهن قراضه و آلودگي صوتي ايجاد مي كنند.
ناصر ابراهيمي دانشجوي مهندسي نساجي نيز مي گويد: دولت و مردم بايد در مقابله با اين مشكل مشاركت كنند و هزينه مقابله با دردها و بيماريها، عصبيت و مشكلا ت رواني ناشي از آلودگي هوا و مصرف بي رويه بنزين را بپردازند. اگر خودروسازان قيمت خودرو را كاهش دهند و سيستم بانكي به مردم ۲ تا ۳ ميليون وام براي خريد خودرو بدهد و دولت نيز حداقل يك ميليون تومان يارانه (يارانه يك سال بنزين خودروي فرسوده) بپردازد و مردم نيز يك تا دو ميليون هزينه كنند و يك خودروي فرسوده را به ازاي يك خودروي نو از رده خارج نمايند مصرف بنزين در كوتاه مدت كاهش مي يابد. اما در شرايطي كه قيمت بنزين بالا  نرود يا به ميزان اندكي بالا  رود تنها راه باقي مانده كاهش قيمت خودرو و جايگزيني خودروي نو در برابر جمعآوري خودروي فرسوده است.شايد طرح پلا ك در مقابل پلا ك بتواند معضل را براي يكي، دو سال آينده كاهش دهد.
ميزان صرفه جويي حاصل از گاز سوز كردن  خودروها حدود ۱۳ ميليون ليتر بنزين در روز خواهد بود. اما به عقيده بسياري از كارشناسان افزايش قيمت بنزين به بهاي تمام شده آن هيچگونه تأثيري در كاهش مصرف بنزين و آلودگي هواي شهري و كاهش سفرهاي درون شهري نخواهد داشت. چرا كه سيستم حمل و نقل عمومي راهكار مناسبي براي جايگزيني سفرهاي درون شهري و اتومبيل هاي تك سرنشين ندارد. تا زماني كه سيستم حمل و نقل عمومي ساماندهي نشود به گونه اي كه رضايت شهروندان در اين ميان جلب و استفاده از وسائل نقليه عمومي بر استفاده از وسيله شخصي ترجيح داده  شود، افزايش قيمت سوخت تأثيري در كاهش مصرف ندارد. به نظر مي رسد مهم ترين نكته، تغيير الگوي مصرف خانواده ها در برخورد با بنزين، اين ارزان ترين محصول موجود در كشور ما است.