سهيلا نياكان
اشاره؛ جايزه بزرگ معمار توسط مؤسسه معمار نشر براي نخستين بار در سال ۱۳۸۰ بنياد نهاده شد. اين جايزه كه با مشاركت شركت بهريزان به حمايت از آثار برتر ساخته شده در ساليان اخير مي پردازد، در دي ماه امسال براي سومين دوره پياپي با موضوع ابنيه عمومي برگزار مي شود و در واقع، اعلام نتايج آن، يك ارزيابي از حركتهاي اخير معماري معاصر كشور خواهد بود.
به دليل اهميت جنبه هاي مختلف اين رويداد و جريانهايي از اين دست در عرصه هنر معماري معاصر ايران كه نهايتاً  در راستاي پيشرفت فرهنگ معماري كشور صورت مي گيرد، گفت و شنودي با دكتر كامران افشار نادري معمار و پژوهشگر معماري به عنوان يكي از اعضاي هيأت داوري انجام شده كه در آن به اهداف و كم و كيف برگزاري اين جايزه به انضمام مباحثي در خصوص اهميت ابنيه عمومي در كشور پرداخته شده است.
دكتر افشار نادري هدف از برگزاري جايزه معمار را چنين بيان مي كند: به طور كلي ما بعد از انقلاب در كشورمان مدتي با پديده ركود در معماري روبه رو بوده ايم. منظور از معماري در اينجا فقط فعاليتهاي ساختماني نيست، بلكه معماري آن بخش از فعاليتهاي ساختماني است كه هدفي فراتر از ايجاد يك سرپناه را دنبال مي كند و در پي اهداف فرهنگي، هنري و علمي است. منتها داراي ايده هاي روشن و مشخص معمارانه است، اين فعاليتهاي ساختماني كه ما نام آن را معماري مي گذاريم، پس از انقلاب تحت تأثير شرايط مختلفي، از جمله جنگ قرار گرفت. اما پس از جنگ به تدريج متوجه شديم كه توجه به معماري در كشور افزايش پيدا مي كند و به طور مشخص از حدود ده سال پيش تحول كاملاً مشخصي در معماري ايران به وجود آمد. طبيعي است در كنار رشد معماري، به زودي افرادي كه در اين زمينه فعاليت مي كردند متوجه شدند پيشبرد معماري فقط از طريق ساختمان  سازي ممكن نيست و فعاليتهايي كه در جهت پيشبرد فرهنگ معماري صورت مي گيرند، بسيار مؤثر است.
اين فعاليتها شامل مسابقات، جوايز، سخنراني ها، نشريات معماري و ... مي شوند و نقش مؤثري ايفا مي كنند. چون همه اين موارد، نه تنها خوراك فرهنگي را براي كساني كه مي خواهند كار فرهنگي انجام دهند، آماده مي سازند؛ بلكه به افرادي كه در زمينه طراحي و اجرا فعاليت دارند، در زمينه هاي نظري و تئوري اطلاعات و راهكارهاي مشخص و مختلفي را نشان مي دهند. از طرف ديگر، اين مجموعه فعاليتها باعث مي شوند كه برخورد عقايد و نقد به وجود آيد و افراد بتوانند از طريق اين برخورد آرا در زمينه فرهنگ معماري عقايدشان را دقيق تر اصلاح كرده و مكان خود را در رابطه با فرهنگ ايران و فرهنگ جهان پيدا كنند.
بنابراين ما با افرادي كه در مجله معمار و مؤسسه معمار نشر فعاليت مي كردند و از قبل نيز در اين زمينه مشغول بودند، به اين فكر افتاديم كه يكي از اقدامات بسيار مثبت را كه مي تواند ايجاد يك واقعه سالانه باشد، با عنوان «جايزه معمار» برگزار كنيم.
دكتر افشار نادري در ادامه مي گويد: اهميت جايزه معمار از اين جهت است كه هيچ هدف اقتصادي را دنبال نمي كند، در حالي كه حتي مسابقات معماري هميشه به دنبال اين هدف هستند تا بين گروهي از معماران، رقابت ايجاد شود و از طريق آن رقابت يك پروژه برتر انتخاب شده و به احداث يك ساختمان برتر منجر شود. به هر حال در يك مسابقه، هم هدف عملي و هم هدف اقتصادي وجود دارد. ولي زماني كه ما به ساختمانهايي كه در اقصي نقاط ايران توسط افراد مختلف ايجاد شده اند، جايزه مي دهيم به اين معناست كه تنها به موضوع معماري ارج مي گذاريم. در واقع، جايزه معمار براي كارهايي است كه انجام شده و معماران از پيش برايشان زحماتي را متحمل شده اند. بنابراين لازم نيست كه معماران، محصول جديدي را توليد كنند و به اين گونه در عرصه رقابت قرار گيرند. در جايزه معمار، از طرفي استعدادهايي كه در خيلي از موارد خارج از مركز قرار دارند و متعلق به معماران جوان و ناشناس هستند، مورد تشويق واقع مي شوند و از طرفي ديگر، كليه معماران در جريان سطح انجام كارها، تنوع آنها و ايده هاي مختلف موجود در كل ايران قرار مي گيرند.
وي ادامه مي دهد: به طور كلي معماري از دو طريق به جلو مي رود. يكي از طريق انجام كار فردي و يا گروهي معماران و طراحاني كه بر روي پروژه ها و ايده هايي فكر مي كنند و آنها را به ثمر مي رسانند. دوم، از طريق تمامي گفت وگوها، نقدها و تبادل نظرهايي كه حول آن كارها انجام مي شوند.
تا زماني كه ما از فرهنگ مان خودآگاهي نداشته باشيم، قادر نيستيم آن را پيش ببريم. يعني بايد بدانيم كجا قرار داريم و سپس آن را مدون كنيم و به شناسايي، دسته بندي و نقد آن بپردازيم. اكنون تمام وقايع معماري نيز، برگهايي مي شوند از تاريخ معماري معاصر ايران. جاي اين بخش در فرهنگ ما بخصوص در ربع قرن اخير خالي بود و ضروري به نظر مي رسيد تا بدانيم امروز چه گرايش ها و مكاتبي در ايران وجود دارند و يا شكل مي گيرند.
مسابقه معمار، گامي است كه توسط يك گروه بي آن كه از نهادي دولتي كمك مالي بخواهد،در اين راه برداشته شده است. فكر مي كنم اين فعاليت و نظاير آن مي تواند زمينه هاي مناسبي را براي پيشبرد فرهنگ معماري در كشور فراهم كند.
دكتر افشار نادري در مورد نحوه داوري و معيارهاي آن در اين دوره از مسابقه معمار مي گويد: معيارهايي كه ما در هر دوره مسابقه معمار رعايت كرده ايم، متناسب با موضوع مسابقه است. مثلاً در دوره قبل كه قرار بود به ساختمانهاي مسكوني جايزه داده شود، معيارها نيز متناسب با ساختمانهاي مسكوني انتخاب مي شد. در اين نوع ساختمانها نيز جنبه هاي انساني، اجتماعي و عملكردي بسيار با اهميت اند. در داوري اين دوره كه با موضوع ساختمانهاي عمومي است، طبعاً  مسائل ديگري اهميت مي يابند، مثل موضوع تأسيسات ساختمانها، چون ابنيه عمومي، كاربري پيچيده اي دارند و عموماً عده كثيري از مردم مي خواهند از آن بهره برداري كنند. به همين دليل ما حتي در تركيب داوري جايزه امسال از يك متخصص بسيار برجسته تأسيسات دعوت كرده ايم. يك ساختمان عمومي به هر صورت يك نهاد جمعي است و مي خواهد در مدت زمان طولاني در يك شهر مورد استفاده قرار  گيرد. بنابراين به لحاظ نمادين و سيمايي كه در شهر دارد، نقش مهمي در قضاوت خواهد داشت. ما از لحاظ فني نيز براي اين كه مشكلي در موقع داوري پيش نيايد، با رايزني كه با داوران انجام مي دهيم، متد دقيق داوري را مشخص مي كنيم. يعني در چند مرحله كارها را مورد قضاوت قرار مي دهيم.
افشار نادري در پاسخ به اين سؤال كه تأثيرات جايزه معمار در محافل دانشجويي به چه ترتيب خواهد بود، مي گويد: يكي از اهداف اين جايزه به طور يقين تشويق جوانان است. مسابقات مهم معماري كه امروزه در كشور برگزار مي شوند، عموماً به اين سمت حركت مي كنند كه فقط ميان گروه شركتهاي صاحب نام و يا معماران باسابقه برپا شوند. ولي جايزه معمار، يكي از آن فضاهاي موجود است كه جوانها به راحتي مي توانند در آن شركت داشته باشند. ما شخصاً اعتقاد داريم كه سرمايه گذاري عمده فرهنگي و تخصصي در زمينه معماري بايد بر روي جوانها انجام گيرد.
البته اين توجه فقط از طريق جايزه معمار نيست، بلكه ما سعي مي كنيم نيازهاي دانشجويان و نقاط ديد آنها را در نظر بگيريم و به طور كلي از جوانها در برنامه ريزي هايمان نيز استفاده كنيم. به همين دليل، معماران جوان عموماً از فعاليتهاي ما استقبال مي كنند. من اميدوارم حاصل كار جايزه معمار، بيشتر از آنكه الگويي براي جوانها شود، به آنها نشان دهد كه فرهنگ ما در چه جايي قرار دارد و آنها سعي كنند تا از طريق كارهايشان پيشي بگيرند و جلوتر حركت كنند.
افشار نادري همچنين در پاسخ به اين پرسش كه برگزاري جوايزي مثل جايزه معمار چه تأثيري در معيارهاي شهرداري براي انجام پروژه هاي مختلف دارد،مي گويد: معماران شبيه كساني اند كه مي خواهند شنا ياد بگيرند و به اين علت در خشكي شروع به تمرين حركات دست و پا مي كنند. بعد متوجه مي شوند كه آب و استخري براي شنا كردن وجود ندارد. من در اينجا تشويق فضاي معماري و جو اجتماعي و عمومي فعاليت معماري را به آب و استخر شبيه مي دانم. بنابراين ما معماران متوجه شديم چنانچه همراه فعاليت هاي حرفه اي مان فضاي مناسبي نيز براي طرح ايده ها وجود نداشته باشد، براي اينكه بدانيم چقدر پتانسيل داريم، ره به جايي نمي بريم. شهرداري متأثر از اين فضاست. اكنون به طور مشخصي، فضاي بسيار مساعد تري براي پذيرش ايده هاي نوين در كشور نسبت به ده سال قبل وجود دارد.
همچنين بايد دانست كه يك ساختمان، بخشي از فرهنگ معاصر جامعه مي باشد. پس، پيشرفت فرهنگي نيز از طريق احداث ساختمانهايي صورت مي گيرد كه داراي ايده هاي نوين، افكار خلاق و ابداعات هستند و قبلاً تجربه نشده اند.
به هر حال اين نكته مهمي است كه بتوان نيازهاي عملي خود را با تكرار كردن نمونه اي كه از قبل بارها تجربه شده، تا حد زيادي به نتيجه رساند.
بنابراين، براي هر بنايي كه شهرداري بخواهد ايجاد كند، هميشه يكسري ايده هايي از قبل موجود است و از اين طريق فرهنگ معماري به تدريج رو به قهقرا مي رود. مي توان گفت هر قدر جلوتر برود،  پيش پا افتاده تر، معمولي تر و ناكار آمدتر خواهد شد. از طرف ديگر كسي كه به عنوان بنيانگذار و يا مشوق، اثر معماري به مفهوم خاص خودش را در نظر داشته باشد، به نوعي بايد در يك امر ناشناخته قدم بگذارد. نهادي مثل شهرداري اكنون از طريق اقداماتي كه در زمينه پيشبرد فرهنگ معماري انجام شده، به تدريج در زمينه گام گذاشتن به سرزمين ناشناخته ها در حال تحول بيشتري است و امكان اينكه معماراني بيايند وراي آن ايده هاي ناشناخته شده، حرفهاي جديدي بزنند و بهايش را نيز بپردازند، فراهم شده است.
اميدواريم نه تنها شهرداري بلكه بقيه نهادهاي ذيربط نيز به اين مسئله فكر كنند كه در زمينه فرهنگي بايد سرمايه گذاري كرد.
داور جايزه بزرگ معمار ادامه مي دهد: اگر فقط از نمونه ساختمانهايي كه تاكنون صد بار مثل آنها را ديده ايم، استفاده كنيم و فقط كار معماراني را كه سالها تجربه دارند، دنبال كنيم؛ فرهنگ معماري را براي هميشه نابود كرده ايم. اگر قرار بود چنين روندي همواره طي شود، هرگز شكوفايي معماري را در دوره هاي صفويه، تيموري و يا سلجوقي شاهد نبوديم. چون در اين دوران معماران با شجاعت بسياري تمام الگوهاي باارزش قبلي خود را كنار زدند و به جلو پيش رفتند. به نظر من، اينگونه مسابقات و جوايز زمينه را تا حدي فراهم مي كنند كه نهادهايي مثل شهرداري نه اينكه الگو برداري كنند، بلكه قابليتها و افكار طراحان تواناي جوان را براي ايجاد كارهاي كاملاً بديع ببينند. معمار خوب كسي است كه بتواند با بودجه محدودي كه در اختيارش قرار داده مي شود، علاوه بر پاسخ دادن به نيازهاي عملي مورد نظر كارفرما، برنامه هاي مختلف ديگري را نيز تحقق بخشد.
دكتر افشار نادري در زمينه بازتاب نتايج و دستاوردهاي دو دوره قبل جايزه بزرگ معمار مي گويد: يكي از نتايج اين بوده كه ما تا حد زيادي توانسته ايم از طريق نشريات به هدف اصلي خود كه معرفي، اطلاع رساني، تشويق و توسعه فرهنگ معماري است، دست يابيم. نشريات، آينه اجتماع اند و زماني كه نشريات به ما توجه مي كنند، يعني جامعه به ما توجه مي كند. نكته بعدي، علاقه به شركت هر چه بيشتر طراحان در برنامه ريزي است. دستاورد ديگر نيز اين است كه ما در ابتداي كار با ترديد بسيار به دنبال حامي مالي و سرمايه گذار خصوصي رفتيم. چون عجيب به نظر مي رسيد كه سرمايه گذار خصوصي، سرمايه هنگفتي را در اين خصوص اختصاص دهد ،در حالي كه مي داند هيچ فايده عملي مستقيم برايش در بر ندارد.
اين مسئله نشان مي دهد كه اين جايزه توانسته تأثير خود را در بخش صنايع نيز بگذارد و آنها دريافته اند كه بازتاب انجام اين اقدام برايشان اهميت دارد. يكي ديگر از نتايج مهم برگزاري اين جايزه، مربوط به به استقبالي بود كه از جانب متخصصين صاحب نام و برجسته جهان صورت گرفت. به اين ترتيب متوجه شديم كه اين اقدام فقط محدوده منطقه اي ندارد و هر چند كاري است كوچك ولي مورد توجه جهاني و مورد تأييد صاحب نظران مختلف دنيا قرار گرفته است.
افشار نادري علت انتخاب موضوع «ساختمانهاي عمومي» را براي جايزه معمار ۸۲ چنين بيان مي كند: ما در هر دوره جايزه سعي مي كنيم به يك بخش از فولدرهاي ساختماني توجه كنيم. در اين دوره احساس كرديم كه سالهاي اخير در زمينه ساختمانهاي عمومي فعاليت هايي انجام شده است.
در اولين دوره جايزه معمار، ساختمانهايي مد نظر قرار گرفت كه به صورت ابنيه دولتي نبودند.
در دومين جايزه از ساختمانهاي مسكوني براي شركت دعوت كرديم و امسال نيز بخش هايي را كه شامل ساختمانهاي عمومي اند و كارهاي مهمي در اين زمينه صورت گرفته، مورد توجه قرار داديم. به طور كلي بناي عمومي اهميت بسياري دارد. چون در شهري مثل تهران كه همه چيز روز به روز تغيير و رشد مي كند، نقاط ثابت را همين بناهاي عمومي تشكيل مي دهند. معمولاً در تهران ساختمانهاي ثابت، وزارتخانه ها هستند. اينها به عنوان يك نقطه مرجع اند كه شهروندان توسط آنها قادر به مكان يابي در شهر مي شوند.
همچنين اين ساختمان ها نقش مهمي در شكل دادن به سيماي شهر دارند. در واقع، اين ابنيه به دليل داشتن ابعاد و كاربري هاي پيچيده، زمينه هاي بسيار مهمي براي خلاقيت معماري به شمار مي روند. امروزه خلاقيت معماري در دنيا به طور عمده در زمينه ابنيه عمومي صورت مي گيرد. اگر به تاريخ معماري كشور خود نيز بنگريم اين مسئله خيلي مشخص است.
من در سال ۱۹۸۶ در ايتاليا به اتفاق همكارم كتابي تحت عنوان نهادهاي عمومي در شهرهاي اسلامي را تدوين كردم كه بحث اصلي آن درباره شهرهاي اسلامي به خصوص شهرهاي ايران دوره اسلامي بود. در جريان تدوين اين كتاب معلوم شد كه نهادهاي عمومي مانند مساجد، بازار، مدارس، كاروانسرا، تكايا و... يك فضاي بسيار مشخص، بارز و وسيع بودند و معماري هاي بسيار برجسته داشتند.
از طرفي، تمامي مورخين و صاحب نظران بر اين عقيده اند كه هيچ تمدني در دوران باستان به اندازه مسلمانان در زمينه ابنيه عمومي پيشرفته نبوده است.
وي در ادامه سخنانش مي گويد: در عين حال بايد توجه كرد كه در طول تاريخ آنچه را كه ما به مفهوم خاص نامش را معماري مي گذاريم، در همين ابنيه تحقق مي يافته است. مثلاً خانه سازي هزاران سال همين طور شكل گرفته، در حالي كه مي توانيم تغيير فرم معماري را در مساجد و مدارس و كاخ ها نيز ببينيم. همچنين در ميادين قادريم پويايي معماري را ببينيم نه در ساختمانهاي عادي مسكوني. ساختمانهاي عادي مسكوني از سبك ها و گونه شناسي هاي قوام يافته در يك منطقه خاص جغرافيايي تأثير مي گرفتند و در طول دوره هاي متوالي به ندرت تغيير مي كردند.
به هر حال ابنيه عمومي بايد به نوعي بهتر از ديگر ابنيه، نشان دهنده وضعيت و پويايي فرهنگ معماري در كشور ما باشد. ما نيز مي خواهيم از اين طريق حساسيت كلي كساني را كه در اين زمينه فعاليت مي كنند، تحريك كنيم تا وقتي كه با مسئله بناي عمومي مواجه اند به ياد داشته باشند اين بناها بسيار فراتر از جعبه يا محفظه اي براي جاي دادن يك سري از كاربريها هستند.