تورج درويشي
اشاره: «ارزشيابي» يا به قول رايج در مدرسه ها «امتحان»، يكي از اركان مهم آموزش و پرورش و بخش جدايي ناپذير آن است. بايد دانست كه آموزش و پرورش فرايندي متشكل و به هم پيوسته است كه تمام مراحل آن به گونه اي سازمان يافته براي رسيدن به هدفي معين ايجاد شده اند.
در پايان هر يك از برنامه هاي آموزشي، معلمان علاقه مندند ميزان تغييرات حاصله در رفتار دانش آموزان را بررسي كنند تا معلوم شود، چه اندازه به هدف هاي مورد نظر نزديك شده اند. اين عمل را اصطلاحاً ارزشيابي يا امتحان گويند كه در نگرش هاي نوين برخلاف گذشته، داراي هدف هاي مهم تر و گسترده تري است.
اينك، ارزشيابي و ۹۷ نكته مهم درباره آن را تقديم خوانندگان همشهري مي كنيم.
۱- ارزشيابي، يكي از اركان هر برنامه آموزشي است.
۲- ارزشيابي، به طور اخص نظارت اندازه گيري كيفيت، كميت و نوع تغييرات حاصل شده در رفتار دانش آموزان است.
۳- ارزشيابي، آگاهي از ميزان كارآيي و كارآمدي به طور اعم عوامل مؤثر در آموزش و پرورش است.
۴- ارزشيابي، تنها به امتحانات پاياني محدود نمي شود.
۵- ارزشيابي وسيله اي كارآمد و بي بديل است براي هدايت مستمر يادگيري دانش آموزان.
۶- ارزشيابي براي برنامه ريزي، تدريس و تصميم گيري، امري ضروري و پايه اي است.
۷- ارزشيابي مطلوب، مستقيماً در بهبود يادگيري دانش آموزان مؤثر است.
۸- دانش آموزان نيز از طريق ارزشيابي به نقاط ضعف و قوت خود پي مي برند.
۹- ارزشيابي مستمر، باعث مرور و باز توليد مطالب آموخته شده توسط دانش آموزان مي شود.
۱۰- ارزشيابي مستمر، نظارت گام به گام بر تحقق هدف هاي رفتاري است.
۱۱- معلم از طريق ارزشيابي روش تدريس و طرح درس خود را ارزيابي مي كند.
۱۲- امتحان وسيله اي است مناسب براي تفهيم هدف هاي درسي به دانش آموزان.
۱۳- نتايج امتحانات موجب شناخت تفاوت هاي فردي دانش آموزان مي شود.
۱۴- امتحان نبايد وسيله تهديد امنيت رواني دانش آموزان شود.
۱۵- ارزشيابي دانش آموزان، نبايد تحت تأثير قضاوت شخصي و حالات عاطفي معلم قرار گيرد.
۱۶- در جريان ارزشيابي بايد سعي كرد فضاي رواني مناسب و خالي از اضطراب براي بچه ها فراهم كرد.
۱۷- سؤال هاي امتحاني بايد با محتواي مواد آموزشي سازگار باشند.
۱۸- سؤال هاي امتحاني را بايد از مطالب مهم تر محتواي آموزشي كه بر يادگيري آنها تأكيد شده است، طرح كرد.
۱۹- سؤال هاي امتحاني بايد توانايي دانش آموزان را در سطوح مختلف يادگيري بسنجند.
۲۰- سؤال هاي امتحاني بايد معرف واقعي هدف هاي آموزش درس مورد نظر باشند(سنجش كارآمد).
۲۱- خطاي اندازه گيري آزمون بايد كم باشد تا باعث اعتبار آن شود.
۲۲- هدف نهايي از انجام امتحان، بهبود كيفيت يادگيري است.
۲۳- در طراحي سؤال هاي امتحاني از جدول دو بعدي (هدف هاي رفتاري- فهرست محتوا) استفاده شود.
۲۴- با توجه به برآيند يادگيري، از انواع ابزار آزمون استفاده شود.
۲۵- متن سؤال هاي امتحاني با بياني ساده و روشن و دور از ابهام نوشته شود.
۲۶- از طرح پرسش هاي چند پهلو و گمراه كننده جداً اجتناب كنيد.
۲۷- متن سؤال ها را به صورت جملات مثبت بنويسيد.
۲۸- سؤال هاي امتحاني را عيناً مانند سؤال هاي كتاب و به صورت كليشه اي ننويسيد.
۲۹- از دادن حق انتخاب به دانش آموزان براي اين كه از ميان سؤال ها چند سؤال را انتخاب كنند و پاسخ  دهند،  خودداري كنيد.
۳۰- هر سؤال امتحاني بايد مستقل از سؤال هاي ديگر باشد.
۳۱- سؤال هاي امتحاني را از ساده به مشكل بنويسيد.
۳۲- اگر امتحان داراي سؤال هاي متنوع است، آنها را گروه بندي كنيد و سؤال هاي هر گروه را به دنبال هم بنويسيد.
۳۳- سؤال هاي كتبي را طوري بنويسيد كه به آساني خوانده شوند.
۳۴- سؤال ها را با فاصله مناسب بنويسيد.
۳۵- سؤال هاي انشايي را در ورقه ها يا جزوه جداگانه و سؤال هاي عيني را نيز در ورقه جداگانه بنويسيد و در امتحان ابتدا سؤال هاي عيني را به دانش آموزان بدهيد، بعد سؤال هاي انشايي را.
۳۶- ايجاد شرايط فيزيكي و عاطفي مناسب در جلسه امتحان ضروري است.
۳۷- فضاي امتحان بايد خالي از عوامل برهم زننده تمركز حواس دانش آموزان باشد.
۳۸- در جلسات امتحاني با فردفرد دانش آموزان رابطه اي دوستانه و محبت آميز برقرار كنيد.
۳۹- دانش آموزان را در مورد نحوه امتحان راهنمايي كنيد.
۴۰- ورقه هاي امتحاني را به صورت ناشناخته تصحيح كنيد.
۴۱- در تصحيح اوراق امتحاني ابتدا سؤال اول را در تمام اوراق تصحيح كنيد. سپس سؤال دوم را و بعد سوم و به همين ترتيب تا آخر.
۴۲- محتواي سؤال هاي امتحان را از آنچه تدريس شده است، استخراج كنيد.
۴۳- سعي شود سؤال هاي امتحاني پايايي و ثبات داشته باشد.
۴۴- سؤال هاي مرحله اي را طوري طرح كنيد كه دانش آموزان بتوانند در يك جلسه درس به آنها پاسخ دهند و دنباله امتحان به زنگ تفريح نكشد كه باعث حواس پرتي دانش آموزان شود.
۴۵- ارزشيابي را جزئي از فرايند آموزش بدانيد نه به عنوان نقطه پاياني تدريس.
۴۶- راهبردهاي آموزش و ابزار ارزشيابي، بايد با هم سازگاري داشته باشند.
۴۷- سؤال هاي امتحاني طوري طرح نشوند كه فقط محفوظات دانش آموزان را بسنجند.
۴۸- از طرح سؤال هاي بسيار سخت و بسيار آسان خودداري شود.
۴۹- ارزشيابي نبايد جاي هدف هاي آموزش را بگيرد و به عنوان هدف مطرح شود.
۵۰- ارزشيابي و امتحان را همانند ساير فعاليت هاي آموزشي بدانيم.
۵۱- ارزشيابي تنها براي صدور جواز عبور شاگرد از يك پايه به پايه ديگر نيست.
۵۲- ارزشيابي بايد وسيله پيش بيني باشد،  يعني نشان دهد كه شاگرد در چه زمينه اي مي تواند به موفقيت برسد.
۵۳- ارزشيابي را نبايد صرفاً به منظور نمره دادن و مقايسه دانش آموزان و تعيين افراد قوي و ضعيف به كار برد.
۵۴- در ارزشيابي به نتيجه عملكرد شاگردان در پاسخ به سؤال هاي مطرح شده اكتفا نكنيد.
۵۵- در ارزشيابي، خود را محدود به انواع تست هاي كتبي و شفاهي نكنيد.
۵۶- ارزشيابي تدريجي و تراكمي، بايد به طور غيرمستقيم و بدون اعلام قبلي صورت گيرد.
۵۷- ايجاد محيط رعب و وحشت براي امتحان، دانش آموزان مضطرب را مضطرب تر مي سازد.
۵۸- انتظارات خود را از دانش آموزان در مورد امتحانات مشخص كنيد.
۵۹- تأكيد بيش از حد بر ارزش نمره بالا و منوط كردن ارزشمندي كودك به نتايج امتحانات وي، باعث بالا رفتن اضطراب در بچه ها مي شود.
۶۰- نمره دادن فقط جزئي از فرايند ارزشيابي است.
۶۱- ارزشيابي بايد بلافاصله پس از تعيين هدف هاي آموزشي معلوم شود.
۶۲- سؤال ها بايد واضح و روشن طرح شوند و زياد طولاني نباشند.
۶۳- امتحانات نبايد بر تمام ضوابط و موازين آموزشگاه حكومت كند.
۶۴- هدف از ارزشيابي و امتحان،  شناختن و شناساندن است.
۶۵- نسبت به امتحان نگرش مثبت ايجاد كنيد.
۶۶- موفق نشدن در امتحانات را نمي توان فقط به خود دانش آموز و فعاليت هاي او نسبت داد.
۶۷- شيوه پرسش خود را از مطالب تدريس شده، براي دانش آموزان مشخص كنيد.
۶۸- جلسات امتحاني را با كلام زيبا و آرام بخش الهي شروع كنيد.
۶۹- عدم موفقيت دانش آموزان را در امتحان، دال بر بدي شخصيت آنها ندانيد.
۷۰- سؤال هاي امتحاني را با عنايت به هدف هاي رفتاري، طراحي كنيد.
۷۱- هيچ يك از آزمون ها به تنهايي ارزشيابي دقيقي از فرايند يادگيري و پيشرفت تحصيلي به حساب نمي آيد.
۷۲- ارزشيابي خود را به يك نوع وسيله سنجش محدود نسازيد.
۷۳- در هر امتحان عدالت را حاكم كنيد و شرايط يكسان براي همه به وجود آوريد.
۷۴- اگر ارزشيابي به نحو شايسته انجام نگيرد، اثر منفي بر يادگيري مي گذارد.
۷۵- آموزش و ارزشيابي بايد هدف هاي يكساني را دنبال كنند.
۷۶- هدف از امتحان، غافلگير كردن دانش آموز نيست.
۷۷- يكي از ويژگي هاي ارزشيابي مطلوب، كارآمد بودن آن است.
۷۸- تعداد سؤال هاي مربوط به يك هدف و يك محتوا بايد متناسب با اهميت آنها باشد.
۷۹- يك آزمون بايد قدرت تشخيص داشته باشد.
۸۰- در اجراي امتحان، نبايد به «سرعت در پاسخ دادن» اهميت زيادي داد.
۸۱- استفاده از چهار يا پنج نوع سؤال متفاوت در يك آزمون، امتياز به حساب نمي آيد.
۸۲- معلم نبايد يك نوع سؤال را بر انواع ديگر برتري دهد و همواره از آن استفاده كند.
۸۳- سؤال هاي امتحاني را با دقت طرح كنيد و به طور خوانا بنويسيد.
۸۴- اگر دانش آموزان هنگام امتحان، سؤال داشته باشند، بايد به آنها پاسخ داد، اما آنها را تشويق به سؤال كردن نكنيد.
۸۵- خواندن سؤال هاي امتحاني براي دانش آموزان ضرورت ندارد، مگر دانش آموزاني كه مشكل خواندن داشته باشند.
۸۶- ترديد در روايي يك آزمون احتمال تقلب را افزايش مي دهد.
۸۷- اضطراب زياد در جلسه امتحان باعث افت عملكرد دانش آموزان مي شود.
۸۸- دادن ضريب بيش تر به سؤال هايي كه توانايي و استعداد مهم تري را مي سنجند، منطقي است.
۸۹- نمرات خام هر امتحان در نفس خود معناي زيادي ندارند.
۹۰- يك آزمون هر اندازه هم خوب باشد اگر به نحو شايسته اي اجرا و نمره گذاري نشود، روايي و اعتبار آن به خطر مي افتد.
۹۱- در آگهي هر آزمون، نتنها بايد تاريخ برگزاري آن، بلكه تعداد سؤال ها و نوع آنها را نيز مشخص كنيد.
۹۲- آموزش،  ارزشيابي و نمره گذاري بايد هدف هاي يكساني داشته باشند.
۹۳- تغييرات نظام آموزشي بايد در راستاي تغيير بنيادي نظام سنجش و ارزشيابي باشد.
۹۴- نمره خام به تنهايي بيان كننده ميزان پيشرفت يا عملكرد دانش آموز نيست.
۹۵- به ارزشيابي در حيطه هاي نگرشي و مهارتي بيش تر توجه كنيد.
۹۶- ارزشيابي بايد بتواند فراگيران را در امر يادگيري كمك كند.
۹۷- به ارزشيابي هاي گروهي، به خصوص در كلاس هاي ابتدايي بها بدهيد.