حميدرضا عسگري نژاد
فشار اقتصادي در جوامع در حال گذار، بدون درنظر گرفتن ممنوعيت كار كودك موجب استثمار و سوءاستفاده از آنها شده است.
اينكه كار كودك چيست و هر فرد تا چه سني كودك محسوب مي شود سوالي است كه همچنان در پرده پاسخ مانده است. چند تعريف براي سن كودك وجود دارد ولي تاكنون نه تنها اقدامي در جلوگيري از كار اجباري كودكان نشده است، بلكه روز به  روز بر آمار كودكان كار نيز افزوده است. نگرشي بر قوانين داخلي ايران مشخص مي كند كه سن كودك در امور مختلف متغير است. سن ازدواج پايان كودكي در دختران ۱۳ سال و در پسران ۱۵ سال درنظر گرفته شده است و در مسايل كيفري به ترتيب سن مجازات ۹ سال و ۱۵ سال تمام است. چون براساس مقررات قانون مدني دختران ۹ ساله و پسران ۱۵ ساله ازنظر شرعي به بلوغ مي رسند. آنها در ۱۵ سالگي مي توانند مشغول به كار شوند و به كارگري بپردازند، ولي در ۱۶ سالگي مي توانند در امور سياسي و اجتماعي مشاركت كرده و در راي گيري ها شركت كنند. با اين وجود، براي كسب گواهينامه و گذرنامه ۱۸ سالگي پايان دوران كودكي محسوب مي شود. بدين ترتيب پايان سن كودكي در ايران به درستي مشخص نشده و معلوم نيست كه كودكان با پايان يافتن چند سال از زندگي شان ديگر كودك شمرده نمي شوند؟
اگرچه ايران به كنوانسيون حقوق كودك پيوسته است، ليكن برخلاف مواد كنوانسيون، كودكان ۱۵ساله به كارهاي اجباري مي پردازند درحالي كه براساس اين كنوانسيون ۱۸ سالگي سن مطلوب كار درنظر گرفته شده است.
يافته هاي آماري در ايران نشان مي دهد كه تعداد ۵۸۵ هزار كودك زير ۱۵ سال در اين كشور مشغول به كار هستند و برخي گزارش ها نيز از آزار و اذيت اين كودكان توسط كارفرمايان حكايت دارد. آنها كه بر اين عقيده اند كه بسياري از انسان هاي موفق، كساني  هستند كه در نوجواني به كار مشغول بوده اند، در ابراز عقيده نسبت به اين كه كار براي كودكان مفيد است يا خير دچار شك و ترديد شده اند. اين گروه از كارشناسان از حقيقت بزرگي چشم پوشي مي كنند و آن اينكه به كارگيري كودكان يا نوجوانان در فعاليت هايي كه بر سلامت، رشد شخصيتي يا تحصيل آنان اثر منفي ندارد، مثبت تلقي مي شود. كودكان مي توانند با كمك به والدين خود در مراقبت از خانه و خانواده، كمك به اشتغال خانواده يا كار در اوقات فراغت از تحصيل در شكل گيري شخصيت و توانايي هاي خود درايام بزرگسالي نقش موثري ايفا كنند. اين نوع فعاليت ها مصداق كار كودك(Child Abour) تلقي نمي شود بلكه كار كودك به كارهايي اطلاق مي شود كه به لحاظ رواني، جسمي، اجتماعي يا اخلاقي خطرناك و آسيب رسان باشد و همچنين مزاحم تحصيل كودك شود.
سازمان بين المللي كار (ILO) از وجود ۲۵۰ ميليون كودك كار ۵ تا۱۴ساله در جهان خبر مي دهد كه كارشناسان و فعالان حقوق كودك در ايران ۵۸۵ هزار نفر از اين آمار را سهم كشور مي دانند.
سازمان بين المللي كار، دلايل ورود كودكان به عرصه كار را از زاويه عرضه و تقاضا بررسي مي كند و گرچه فقر را عامل اساسي در عرضه كودكان به بازار كار مي داند اما از نقش متقاضيان كار كودك كه خانواده هم جزئي از آن است غافل نمي شود. سازمان بين المللي كار همچنين انفجار ايدز در كشورها را عاملي در روند رو به رشد تعداد كودكان كار مي داند و اينگونه عنوان مي كند كه «با انتشار ايدز خصوصا در كشورهاي در حال توسعه ازجمله آفريقا، تعداد كودكان يتيم افزايش يافته و منجر به حضور اجباري كودكان در صحنه كارهاي اجتماعي شده است. قبل از شيوع بيماري ايدز حدود ۲درصد كودكان كشورهاي در حال توسعه يتيم بودند، درحالي كه امروز ۷ تا ۱۰ درصد كودكان آفريقايي والدين خود را براثر ابتلا به ايدز از دست داده اند.» علاوه بر فقر، باورهاي رايج و آداب و سنن حاكم بر جوامع در حال گذار نيز در كار كودك نقش بسزايي دارد. باورهايي كه معتقد است كار سخت، كودك را آبديده مي كند. با اين وجود به كارگيري كودكان به منظور پرداخت بدهي والدين بدترين شكل كار كودك است.
در دسترس نبودن امكانات تحصيلي نيز ازجمله عواملي است كه منجر به كار كودك مي شود. از زاويه تقاضا هم اگر به مساله نگريسته شود مشخص مي شود كه خانواده عمده ترين مشتري كار كودك هستند، چرا كه تعداد زيادي از كودكان با كار كردن در مزارع و كارگاه هاي كوچك خانوادگي و مانند اينها، كارگران بي مزد خانواده محسوب مي شوند و لازم است يادآوري شود كه جامعه آماري ايران اين كودكان را در آمار كودكان كار به حساب نياورده است.
با تمام اين تفاسير آمارهاي جهاني بيانگر از دست دادن كار ۳هزار كودك از هر ۱۰۰ هزار كودك براثر آسيب ها و بيماري هاست. اين آمار نشان مي دهد كه دختران كمتر از پسران دچار آسيب و بيماري مي شوند و علت اصلي آن تعداد زياد پسران مشغول به كار است كه حدود سه برابر دختران است ،ولي اين امر دليل بر آن نيست كه دختران دچار هيچ آسيبي نمي  شوند. دختران كارگر اغلب به بدترين اشكال كار كودك دچار مي  شوند كه به بردگي گرفتن آنها و بيگاري آنها در مشاغل خانوادگي، امور جنسي، صنايع فرش، صنايع نساجي و ... از اين جمله است.
هرچند كه داده هاي آماري در ايران نسبت به كشورهايي نظير هندوستان و پرو، وضعيت بهتري را نشان مي  دهد، اما نبايد افزايش رو به رشد كودكان كار در اين كشورها را ناديده گرفت. تا پايان سال ۲۰۰۲ بيش از ۳۵۰ ميليون كودك در جهان به كار مشغول بودند كه حدود ۲۰۰ ميليون نفر از آنها كمتر از ۱۴ سال داشتند. اين آمار البته فعاليت هاي فراغتي، رفاهي، آموزشي و گاه به گاه دانش آموزان در كشورهاي پردرآمد را شامل نمي شود. در حاليكه براساس سرشماري ملي به عمل آمده در هند، تعداد كودكان كار بيش از ۲۵ ميليون نفر عنوان مي  شود اما آمار واقعي بيش از اين رقم است. برزيل، بنگلادش، آفريقاي مركزي، غنا و كشورهاي واقع در شاخ آفريقا نيز از جمله كشورهايي هستند كه داراي بالاترين تعداد كودكان كار هستند.
در ايران بخش مهمي از انواع كار كودكان نظير دستفروشي، دوره گردي، گردآوري زباله هاي قابل بازيافت، خدمات پراكنده، كار همراه با خيابان گردي و دستياري براي مجرمان كوچك و متوسط و مانند آن ثبت نمي شود. كارفرمايان سودجو با استناد به قانون كار، كارگاه هاي خود را كه كمتر از ۱۰ نفر كارگر دار داز شمول قانون كار خارج كردند تا پس از اخراج بزرگسالان به بهره كشي از كودكان- اين نيروي كم هزينه بي اطلاع- كمر همت گماردند. اين اقدام براي آنها چند مزيت بزرگ داشت:كودك نيروي كار ارزان است و كارفرما مي  تواند با به كارگيري كودكان سود بيشتري عايد خود كند و در ازاي كار بيشتر، حقوق ناچيزي به آنها پرداخت كند. از سوي ديگر كودك سر به زيرتر و حرف گوش كن تر است. او هرگز اعتصاب نمي كند و از دستور كارفرما سرپيچي نخواهد كرد. بنابراين كارفرمايان سودجو مي  توانند به راحتي دايره استثمارشان را گسترده تر سازند.
كودكان، قربانيان اصلي كارهاي طاقت فرسا و سودجويي كارفرمايان به شمار مي  روند. با اين وجود سازمان هاي غيردولتي در ايران سعي داشته اند تا حدودي به بحث كودكان كار بپردازند، ولي از آنجا كه آنها هم ابزار قانوني براي مقابله با استثمار كودكان را نداشته اند، اقدام قابل ملاحظه اي صورت نگرفته است و تنها گروه هايي كه تلاشي داشته اند قادر به ساماندهي كودكان كار آن هم به تعدادي محدود در ساعاتي از روز شده اند.
اقدامات متوليان دولتي ساماندهي به وضعيت كودكان كار و خيابان، نتايج درخوري نداشته است و تيرشان تا حدودي به سنگ خورده است.
نبود شرايط مناسب براي اقدام جدي كارشناسي، سبب شده است كه بحث كار كودكان همچنان در هاله اي از ابهام باقي بماند، تا شاهد گسترش روزافزون كودكان كار هاي سخت و طاقت فرسا در كشور باشيم. كودكاني كه تنها سرمايه شان قدرت بازوي نحيفي است تا با بيگاري و بهره كشي، بتوانند سود بيشتري عايد افراد سودجو كنند؛كودكاني كه به ناچار از تحصيل بازمانده اند و حالا آنها كه در كارگاه هاي جهنمي هر روز بر آسيب هاي جسماني شان افزوده مي شود يا آنها كه پشت دارهاي رنگارنگ قالي سوسوي چشمانشان را از دست مي دهند، به قيمت جانشان گره مي زنند بر تارهاي سپيد تا نقشي ببندند كه ديگران را خوش آيد.آنها حركت چرخ هاي كارگاه هاي صنعتي را بر گرده هايشان احساس مي   كنند، بدون آنكه آينده اي براي خود متصور شوند.

شما راننده پژويي هستيد ودر اتوبان بابايي تهران مشغول رانندگي. «سگ مرده اي» وسط اتوبان افتاده است. فداكاري و احساسات تان گل مي  كند. با سرعتي كه داريد سعي مي  كنيد از كنار جسد سگ عبور كنيد. فداكاري همانا و چپ شدن تاكسي كنار شما همان. راننده پژو به خاطر اينكه از روي جسد سگ عبور نكند، بايك حركت سريع خودرو را به سمت ديگر جاده منحرف مي  كند و همين امر موجب مي  شود كه راننده تاكسي كه سرعت زيادي هم دارد منحرف شود و در كنار جاده چپ كند. سرنشينان اتومبيل چپ شده مجروح مي  شوند و پس از يك ساعت انتظار، ماموران اورژانس مي  رسند و آنها را به بيمارستان منتقل مي  كنند. اين حادثه عصر روز يكشنبه اتفاق افتاد.

فرار از خانه و تجربه دنياي خشن بيرون خانواده يكي از راه هايي است كه برخي از كودكان براي رهايي از فشارهاي خانوادگي انتخاب مي كنند. يكي از اين كودكان پسري ۹ ساله اهل آرژانتين است.
او خانواده اش را كه در شهر روفينو زندگي مي كردند رهاكرد و در خيابان ها مي خوابيد. يك روز كه از اين وضع خسته شده بود، تصميم گرفت بقيه عمر خود را نزد يكي از اقوامش بگذراند. البته، خانه فاميل او آنقدرها هم نزديك نبود كه بشود پياده رفت. اين كودك فراري خودرويي را به سرقت برد و به اميد رسيدن به خانه بستگانش با آن رانندگي كرد. مردمي كه اين ماشين را ديده بودند مي گفتند اتومبيلي كه ظاهرا از راه دور كنترل مي شد در تمامي مسير بسيار عالي هدايت مي شد.
حالا اينكه اين كودك ۹ ساله رانندگي را از كجا آموخته بماند اما پس از ۲۵ كيلومتر تصادف مي كند. در اين حادثه به او آسيب جدي وارد نشد ولي توسط نيروهاي پليس بازداشت شد.

۱۸ مرداد سالروز حمله اتمي نيروهاي آمريكا به مردم بي پناه هيروشيماي ژاپن بود.
در اين حادثه هزاران نفر كشته شدند و هنوز هم ميليون ها نفر از عوارض اين انفجار رنج مي برند. از همان سال پرچم صلح هيروشيما برافراشته شد و تاكنون همچنان سرافراز باقي مانده است. به تازگي اين پرچم سفري به ۱۲ كشور دنيا داشت.
يك پيام آور صلح دهم سپتامبر سال ۲۰۰۳ سفر خود را با اين پرچم آغاز كرد. او سفر خود را با پاي پياده از استراليا شروع كرد و پس از گذشت دو سال و ابلاغ پيام صلح به كشورهاي مختلف بالاخره خود را به هيروشيما رساند.
همه ساله در هيروشيما مراسم يادبود قربانيان حمله اتمي برگزار مي شود ولي امسال با حضور اين مرد و پرچم صلح هيروشيما، اين مراسم حال و هواي ديگري يافت.

دعوت دوستان به صرف شام به مناسبتي خاص بسيار دلپذير است. اما گاهي افرادي در اين كار افراط مي كنند.
يك آمريكايي نمايشگاه نقاشي هاي آبرنگ خود را در لندن برگزار كرد و شب گشايش نمايشگاه دوستان خود را به صرف شام در رستوراني هندي دعوت كرد.
تعداد مدعوين ۹۰نفر بود كه حدود ۶۰نفر از آنان براي بازديد از نمايشگاه از آمريكا به انگليس آمده بودند. اين پذيرايي شام بسيار به يادماندني بود زيرا همراه با اركستر موسيقي، رقص و آتشبازي برگزار شد.
اما نكته قابل توجه در اين ضيافت هزينه آن بود. اين نقاش آمريكايي ۴۵هزار پوند براي پذيرايي از دوستان خود خرج كرد. اين درحالي است كه يك وعده شام كامل شاهانه در لندن حدود ۴۵پوند هزينه دارد. شما مي توانيد در لندن با اختصاص ۴۵هزار پوند به مدت بيش از ۱۵سال هر روز يك مرغ پخته كامل در منزل خود دريافت كنيد.

تهيه گذرنامه هم گرفتاري هاي مربوط به خود را دارد. يكي از اين مشكلات تهيه عكس است. عكس هاي گذرنامه بايد تمام رخ باشند و چشم ها با عينك آفتابي پوشيده نشده باشند. ولي در مقررات جديدي كه از سوي اداره خدمات گذرنامه انگليس صادر شده است، خنديدن در عكس ها ممنوع است.
يعني در هيچ عكسي نبايد دندان فرد در حال لبخندزدن پيدا باشد. اتحاديه اروپا در حال گسترش سيستمي رايانه اي است كه در آن افراد به وسيله عكس هايشان شناسايي شوند. يكي از اين عكس ها، مربوط به گذرنامه است. براي سهولت در امر شناسايي بايد لبخند از صورت متقاضيان گذرنامه حذف شود.
اين سيستم از سال ۲۰۰۵ براي مبارزه با خشونت و تروريسم بين الملل در اروپا به كار گرفته مي شود.

نيروهاي امداد شبانه روز در انتظارند تا هر وقت در گوشه اي نياز به كمك آنان باشد فداكارانه به ياري نيازمندان بشتابند. اما اين بار نيروهاي امدادي شهر كليولند در اوهايو در انجام ماموريت چنان جان فشاني كردند كه صحت عقلي آنها زير سوال رفت.
اين عمليات عظيم كه ساعت ها وقت دو مامور پليس، ۱۲ گارد ساحلي و ۴ قايق نجات را گرفت، براي امدادرساني به يك هواپيما بود. البته اين هواپيما نه يك هواپيماي سرنشين دار كه يك مدل گلايدر (بدون موتور) چوبي بود.
انجام اين عمليات حدود ۷۰۰۰ دلار هزينه داشت كه البته به خاطر از خود گذشتگي ماموران، هواپيماي ۳۰ دلاري سالم از صخره ها به پايين آورده شد. پس از اينكه امدادگران به حماقت خود پي بردند كار خود را چنين توجيه كردند: امكان داشت كودكي براي يافتن هواپيماي خود اقدام به بالارفتن از كوه خطرناك كند. خب به هر حال نفس عمل مهم است و نه كيفيت آن.

در گذشته هرگاه نام كنگو مي آمد جنگل هاي انبوه و رودخانه هاي پر آب در ذهن ها تداعي مي شد. اما در چند سال اخير اين مناظر جاي خود را به جنگ و خونريزي داده اند. كينشازا پايتخت كنگو پس از ۵ سال درگيري سنگين چهره اي آرام به خود گرفته بود. قرار بود در اين شهر مذاكرات صلحي بين دولت و نيروهاي رواندا با ميانجيگري سازمان ملل صورت گيرد، اما به دليل درگيري بين نيروها اوضاع به وخامت گراييد. نيروهاي كنگو كنترل فرودگاه شهر كه محل ورود نخست وزير رواندا بود را در دست داشتند اما محافظان نخست وزير از اينكه حافظت فرودگاه به آنها سپرده نشده، ناخشنود بودند به همين خاطر شروع به تيراندازي به سوي نيروهاي كنگويي كردند كه با آتش متقابل آنها مواجه شدند. در نتيجه اين درگيري ۳ نظامي و ۳ غيرنظامي كشته و يك نفر نيز مجروح شد. نوجوانان كنگو سال هاست كه در جنگ بزرگ شده اند و اكنون حرفه اي جز جنگيدن بلند نيستند، به همين خاطر وقوع درگيري هايي اينچنيني چيزي دور از ذهن نيست.