امشب فرصت داريد نگاهي به آسمان بيندازيد و به تماشاي هجوم شهاب هاي زيبا و نوراني بنشينيد. حواستان به ليست آرزوهايتان هم باشد، هر شهاب يك آرزو!
خشم صبحگاهي آسمان
سال ها پيش در يكي از شب هاي گرم تابستاني، مردم چين هم مثل بسياري ديگر از ساكنان اين كره خاكي روي پشت بام ها يا درون حياط منازل خود خوابيده بودند يا درازكش شده، زيبايي هاي شگفت انگيز آسمان را تماشا مي كردند. آرامش بر مملكت پهناور چين حكمفرما بود. شب رو به پايان بود كه فريادهاي وحشت زده، همه را از خواب پراند. منظره اي بس عجيب در آسمان در حال وقوع بود. گوي هاي آتشين بسياري بر پهنه آسمان عبور  كرده و در چند لحظه همه جا را روشن مي كردند. عبور اين اجرام آتشين تا طلوع آفتاب ادامه داشت و تنها خورشيد بود كه توانست با تلالو خيره كننده خود،  آتشبازي آسمان را خاتمه دهد.
اينكه آيا مردم چين ترسيده بودند يا لذتي وصف ناپذير بر  آنها مستولي بود را نمي دانيم، فقط اين را مي دانيم كه اين واقعه آنچنان مهم بوده است كه در سالنامه امپراتوري چين نوشته شد:«نيمه هاي تابستان سال۳۶ ميلادي، بيش از يكصد شهاب در صبحدم، گوشه و كنار آسمان را درنورديدند.»
اين قديمي ترين دست نوشته اي است كه آتشبازي نيمه تابستان را بازگو مي كند. امروز، نزديك به ۲ هزار سال است كه بشر به اين نمايش دل انگيز نيمه تابستان خو گرفته است و انتظار سقوط ستارگان را مي كشد. آنچه نياكان قديمي ما به غضب آسمان تعبير كردند، امروزه بارش شهابي بر ساووشي نام دارد و هر سال در هفته سوم مردادماه، نوادگان آن مردم قديم را محو تماشاي خود مي كند و زبان آنها را به تحسين مي گشايد.
شهاب و بارش شهاب ها
حتما تا به حال گذر يك شهاب را بر پهنه آسمان مشاهده كرده ايد. ردي از نور كه در چند لحظه بر پهنه آسمان كشيده شده و سپس محو مي شود. قديمي ها شهاب را نگهبان حريم ملكوت مي شمردند و معتقد بودند اگر هنگام عبور شهاب آرزويي بكنيد، آن آرزو برآورده مي شود!
اگر بخواهيم در مورد شهاب توضيح دهيم، بايد اندكي منظومه شمسي را بهتر بشناسيم. درفضاي منظومه شمسي علاوه بر خورشيد و سيارات و اقمار آنها، ذرات گرد و غبار و تكه سنگ هاي كوچك و بزرگي نيز به چشم مي خورند. آنهايي كه ابعادشان از چند صدمتر بزرگتر است يا سيارك هستند و يا دنباله دار. ولي اجسام كوچكتر از اين را شهابواره مي ناميم. هنگامي كه اين شهابواره ها با سرعت زياد وارد جو زمين مي شوند، اصطكاك آنها با جو ،حرارت زيادي ايجاد مي كند كه منجر به داغ شدن سطح شهابواره مي شود. در ارتفاع ۸۰ تا۱۲۰ كيلومتري از سطح زمين، اصطكاك به قدري زياد مي شود كه دما به بيش از ۴هزار درجه سانتيگراد مي رسد، لايه هاي سطح شهابواره تصعيد شده، پلاسمايي از گازهاي داغ يونيزه را تشكيل مي دهند. اين گازهاي يونيزه داغ هم در كسري از ثانيه، انرژي خود را به صورت تابش نور دفع مي كنند، درست همانند يك لامپ نئون كه براي تبليغات در مغازه ها استفاده مي شود. اين چنين يك درخشش شهاب بر پهنه آسمان نقش مي بندد.
تعداد شهاب ها در شب هاي معمولي تقريبا ثابت است. اگر از منطقه اي تاريك در كوه يا دشت به آسمان بنگريد، در هر ساعت مي توانيد تا ۱۵ شهاب مشاهده كنيد. اينها را شهاب هاي پراكنده مي گويند. منشا آنها همان گرد و غبار پراكنده در فضاي منظومه شمسي است. البته تصور نكنيد اين مقدار اندك قابل توجه نيست، زيرا در هر شبانه روز بالغ بر يكصد ميليون عدد از آنها،  زمين را بمباران مي كنند و به همراه خود بين ۴۰ تا۵۰ تن گرد و غبار وارد مي كنند! اين مواد با نشستن بر سطح خاك ، آرام آرام ضخامت پوسته زمين را افزايش مي دهند. به طوري كه درعرض يك قرن، پنج ميليمتر به ضخامت پوسته زمين افزوده مي شود!
در اين ميان، بعضي شب هاي خاص هم وجود دارند كه تعداد شهاب ها به شكل محسوسي افزايش مي يابد. گاهي اين افزايش در حد چند ده شهاب در ساعت است و گاهي در حد چند هزار شهاب در ساعت. در اين حالت، به تناسب شدت شهاب ها، مي گوييم يك بارش شهابي يا يك رگبار شهابي روي داده است.
مسلما بارش شهابي هنگامي روي مي دهد كه زمين از آن ناحيه از فضا عبور كند كه چگالي ذرات گرد و غبار آن بالاتر باشد. اين ناحيه هم معمولا چيزي جز توده غبار به جا مانده از يك دنباله دار يا يك سيارك نيست. موقعيت تقريبي اين توده ها در فضا ثابت است و از اين رو زمين در هر سال در زمان هاي مشخصي به آنها مي رسد، پس بارش شهابي ناشي از آن توده غبار هم در زمان هاي مشخصي از سال روي مي دهد. البته اين بدان معني نيست كه هر توده غباري مولد يك بارش شهابي باشد، چرا كه بارش هنگامي روي مي دهد كه فاصله زمين تا توده غبار حداكثر ۱۲ ميليون كيلومتر يا ۳۰ برابر فاصله زمين تا ماه باشد؛ تازه هرچه فاصله كمتر باشد، شدت بارش هم بيشتر مي  شود به همين دليل است كه در سال هاي مختلف، شدت هاي مختلفي را شاهد هستيم.
اما اين تمام ماجرا نيست. هنگامي كه دنباله دار مولد به نزديكي خورشيد برسد و اصطلاحا حضيض خورشيدي خود را طي كند، انبوهي از ذرات جديد را به توده تزريق مي كند و توده غبار مزبور بسيار غني مي شود. همين كافي است تا شدت بارش شهابي در همان سال ها سر به آسمان بگذارد. در سال هاي ۱۸۶۶ و ۱۹۶۶، ساكنان آمريكاي شمالي توانستند يك توفان شهابي با شدت يكصدهزار شهاب بر ساعت مشاهده كنند، يعني ۳۰ شهاب بر ثانيه!! همين ۳-۲ سال قبل هم در كشور خودمان، رگبارهايي با شدت هزار شهاب بر ساعت شاهد بوديم كه در آبان ماه روي دادند!!
كانون بارش هاي شهابي 
همانطور كه اشاره كرديم، ذرات مولد شهاب هاي بارشي، باقيمانده هاي گذر يك دنباله دار يا سيارك هستند. از آنجا كه سرعت اين ذرات تقريبا برابر سرعت اجرام مادر است، پس مي توان حركت آنها را موازي يكديگر فرض كرد. حال تصور كنيد انبوهي از اين شهاب ها در مسيري موازي از يك فاصله دور به شما نزديك مي شوند. از نظر شما، اين ذرات از يك نقطه به صورت شعاعي خارج مي شوند، درست مانند انبوهي خط آهن موازي يكديگر كه در دور دست به يكديگر مي رسند. اين خطاي بصري كه در اثر پديده پرسپكتيو ايجاد مي شود، در آسمان نمود جالبي پيدا مي كند: در پهنه كروي آسمان، شهاب ها از يك نقطه و بر مسيري منحني خارج مي شوند و جالب اينكه هرچه به مبدا نزديكتر باشند، كوتاهتر و هرچه دورتر باشند، بلندتر ظاهر مي شوند. اين نقطه مبدا را كانون بارش مي نامند و بارش شهابي را بر حسب موقعيت كانون در ميان صور فلكي نامگذاري مي كنند. به عنوان مثال، بارش شهابي اسدي، نام آن شهاب باراني است كه كانونش در صورت فلكي اسد قرار دارد. بارش شهابي بر ساووشي و آنچه امسال روي مي دهد.
بارش هاي شهابي مختلفي در طول سال روي مي دهند كه شدت هاي مختلفي دارند، ولي ۳تاي آنها با اوج فعاليت ۱۰۰ شهاب در ساعت، سرآمد اين بارش هاي ساليانه هستند. نخستين آنها بارش شهابي بر ساووشي است، همان كه نخستين بار چيني ها مشاهده اش كردند و از اواخر تير تا اوايل شهريور فعال است. اوج اين بارش معمولا در بيست و يكم مرداد روي مي دهد و هر ۱۳۰ سال كه معادل دوره زماني گردش دنباله دار مولد آن به دور خورشيد است، رونق خوبي مي گيرد.
دو بارش بعدي، جوزايي و ربعي نام دارند و به ترتيب در اواخر آذر و اوايل دي روي مي دهند. ولي از آنجا كه در دو مورد آخر وضعيت آب و هوايي نامناسبي وجود دارد، بارش بر ساووشي پيش از بقيه مورد اقبال عمومي قرار گرفته است.
در سال جاري، بارش برساووشي از دو اوج فعاليت برخوردار است؛ يكي در ساعت ۲۰:۱ بامداد پنج شنبه ۲۲ مرداد و ديگري در ساعت ۳ تا ۶ بعد از ظهر همان روز. متاسفانه اوج دوم در روز ايران روي مي دهد و نمي  توان آن را مشاهده كرد، ولي اوج نخست كه اتفاقا از اهميت دوچنداني برخوردار است، در ايران به خوبي قابل مشاهده است. حول و حوش ساعت ۲۰:۱ بامداد پنج شنبه، زمين از فاصله ۲۰۰هزار كيلومتري يك توده غبار مناسب عبور مي كند و دانشمندان اميدوارند بارش بسيار پرباري را شاهد باشند. اهميت اين موضوع از آنجا روشن مي شود كه تا ۱۲سال ديگر، يعني سال ۲۰۱۶، هيچ بارش شهابي ديگري با چنين شدتي روي نمي دهد و اين بهترين فرصت باقيمانده براي مشاهده يك بارش شهابي مناسب است. پس از هم اكنون دست به كار شويد كه فقط چند ساعت تا اين رويداد بي نظير باقي مانده است.
براي رصد بارش شهابي چه بايد كرد؟
خوشبختانه بارش شهابي از آن دسته رويدادهاي نجومي است كه براي مشاهده آن نياز به هيچ ابزار پيشرفته اي نيست و فقط چشم غيرمسلح مي تواند آن را به زيباترين شكل ممكن مشاهده كند. تنها كار مهمي كه بايد انجام دهيد، يافتن مكان مناسبي براي رصد است كه متاسفانه اين روزها كار چنان ساده اي نيست. شهرهاي بزرگ آنقدر آلودگي نوري دارند كه آسمان آنها بسيار روشن است و تعداد شهاب هايي كه مي توان مشاهده كرد، به ۱۰درصد مقدار اصلي كاهش مي يابد. بنابراين بهتر است از شهر خارج شويد و مكاني را انتخاب كنيد كه در درجه اول ايمن باشد، ثانيا در عين تاريك بودن، غبار زيادي نداشته باشد و افق بازي هم داشته باشد. در چنين شرايطي مي توانيد اميدوار باشيد كه در هر ساعت، حداقل ۳۰شهاب را مشاهده كنيد.
رصد را مي توانيد چهارشنبه شب، حوالي ساعت ۲۳ آغاز كنيد كه هم آسمان به خوبي تاريك شده است و هم تعداد شهاب ها رو به افزايش مي گذارد. بهترين ناحيه آسمان براي مشاهده گذر شهاب ها، بالاي سرتان است كه اصطلاحا سرسو ناميده مي شود. براي اين كار بهتر است طاق باز بخوابيد و به سرسو خيره شويد. سعي كنيد وسايل رفاهي مناسبي را آماده كنيد، به خصوص لباس گرم به مقدار كافي با خود ببريد، زيرا پس از نيمه شب هوا بسيار سرد مي شود.
يادتان باشد در اين رصد، چشمانتان مهم ترين انبار رصدي هستند، پس مراقبشان باشيد، چرا كه در تاريكي مطلق ،آنها بسيار آسيب پذير مي شوند. در محيط هاي بسيار تاريك، مردمك چشم كاملا  باز مي شود و در اين حالت اگر نور شديدي مانند چراغ قوه يا فلاش به آن بتابد، صدمات شديدي به شبكيه چشم وارد مي كند. حداقل اين صدمه اين است كه تا چند دقيقه نمي توانيد چيزي ببينيد.
عكاسي از شهاب ها
اگر به كار عكاسي علاقه منديد، مي توانيد از شهاب ها هم تصويربرداري كنيد. براي اين كار، كافي است دوربيني داشته باشيد كه از سرعت شاتر B برخوردار باشد، يعني بتوان شاتر آن را براي مدت طولاني قفل كرد و نوردهي بلندمدت داد. مسلما اين قابليت فقط مختص دوربين هاي مكانيكي است و دوربين هاي اتوماتيك و ديجيتال كه چنين امكاني ندارند، به درد عكسبرداري از آسمان نمي خورند.
براي عكسبرداري، بايد ديافراگم را در بازترين حالت خود قرارداد، لنز را روي بينهايت تنظيم كرد و دوربين را به مكاني كه مايل هستيد، نشانه رويد. پيشنهاد ما اين است كه دوربين را به سمت سر يا ميانه آسمان در شرق و شمال نشانه برويد، چرا كه تجربه نشان داده است، اغلب شهاب ها از اين مناطق عبور مي كنند. براي نوردهي مي توانيد از ۱۵دقيقه تا نيم ساعت و بيشتر استفاده كنيد. اگر شهاب پرنوري از منطقه عكاسي شما عبور كرد، زود شاتر را ببنديد تا تصوير زيباتري داشته باشيد. يادتان باشد در نوردهي هاي بلندمدت، آسمان اندكي مي چرخد و بنابراين مسير ستارگان به صورت يك رد روي فيلم ثبت مي شود. هنگامي كه تصوير چاپ شد، اين خطوط موازي را با شهاب ها اشتباه نگيريد.
يادتان باشد درخلال نوردهي، دوربين نبايد تكان بخورد و نور اضافه اي به آن بتابد. استفاده از يك سه پايه محكم يا محكم كردن محل دوربين با استفاده از چند تكه سنگ مي تواند مفيد واقع شود. درمورد فيلم عكاسي هم بايد گفت اگر از داخل شهر عكسبرداري مي كنيد، فيلمي با حساسيت ۱۰۰ و اگر از خارج شهر عكس مي گيريد، فيلمي باحساسيت ۴۰۰ را مورد استفاده قرار دهيد.
اميدواريم از اين آتشبازي بي نظير نيمه شب تابستان لذت ببريد.

جمعيت جوان ايران مدت ها است در عرصه جهاني شگفت انگيز ظاهر شده است. چندين سال است در المپيادهاي علمي دانش آموزي و دانشجويي حايز رتبه هاي بالا مي شويم. در ميادين ورزش به لطف ستاره هاي خود افتخار كسب مي كنيم و نام ايران را روز به روز بلندآوازه تر مي كنيم. ولي مدت ها است بخشي از اين پتانسيل عظيم از ديد مسوولان مخفي مانده است، نمونه اي كه در جهان كمتر نظيري براي آن يافت مي شود و آن، جمعيت منجمان آماتور ايراني است.
در اغلب كشورهاي توسعه يافته، اين افراد پا به سن گذاشته اند كه در اوقات فراغت زياد خود، به زيبايي هاي آسمان رومي آورند و چند ساعتي از شب را به گشت وگذار در پهنه بيكران آسمان مي گذرانند. ولي در كشور ما اين موضوع كاملا برعكس است و جوانان و نوجوانان ايراني جايي براي بزرگترها نگذاشته اند. جالب آنكه در سال هاي اخير، جوايز انبوهي از مجامع بين المللي راهي ايران شده است كه مي تواند براي تك تك ايرانيان غرورآفرين باشد. سه مقام سومي براي دانش آموزان شركت كننده در المپياد بين المللي نجوم، جايزه اتحاديه بين المللي نجوم به دبيرستان فرزانگان تهران به دليل بهترين ايده برگزاري روز نجوم درميان عموم، ركوردشكني هاي مختلف در رصدهاي نجومي و به خصوص رويت هلال ماه (البته اين آخري به دست جوانان بزرگسال تري به دست آمد!)، همه نمونه اي از توانايي هاي نوادگان بوعلي سيناها، ابوريحان ها و خواجه نصيرالدين ها است.
اين همه درحالي به دست آمده كه مسوولان دولتي و رسمي كشور حمايت قابل توجهي از آنها به عمل نياورده اند (البته اگر حمايتي در كار بوده باشد). سال هاي سال است كه آموزش و پرورش، واحد درس نجوم را ارايه نمي كند و دانش آموزان، تا پيش از ورود به دانشگاه، تنها مي دانند كه منظومه شمسي ۹ سياره دارد كه به دور خورشيد مي گردند. در نجوم حرفه اي هم كه وضع بايد بهتر باشد، تازه اواخر سال گذشته، دولت بودجه ساخت تلسكوپ ملي كشور را با آينه اي به قطر يك تا ۲ متر تصويب كرده. اين در حالي است كه همسايه جنگ زده ما، عراق، ساليان سال است از تلسكوپي با آينه اي به قطر ۵/۱ بهره مي برد و صدها نمونه ديگر كه بهتر است ذكر نشود. طي اين چند روزه حتما شور و اشتياق بسياري از جوانان را ديده ايد كه براي رصد بارش شهابي اين ور و آن ور مي روند.
شايد بهتر باشد مسوولان محترم نيم نگاهي هم به اين جنب وجوش مثبت داشته باشند و امكانات مناسب را براي آنها فراهم آورند. با اين جمعيت مشتاق، ظهور مجدد ابوريحان ها دور از دسترس نيست.
يك منجم آماتور