Hamshahri Newspaper

حجت الاسلام دكتر عبدالحسين خسروپناه
مجموعه آشنايي با فيلسوفان مسلمان، با هدف آشنايي اجمالي خوانندگان و به ويژه دانشجويان گرامي با زندگي، آثار و آراي مهم ترين فلاسفه مسلمان، به تناوب در صفحه انديشه درج مي شود. شماره نخست از اين مجموعه كه به فارابي اختصاص داشت ، از نظر شما گذشت. در اين شماره ، مؤلف به شرح زندگي، آثار و آراي يكي از تأثيرگذارترين فلاسفه اسلامي در آراء و افكار معاصر، حكيم صدرالمتألهين مي پردازد. اين نوشتار با معرفي زيست نامه ملاصدرا ، اساتيد برجسته و آثار متنوع وي آغاز و نهايتاً با شرح مختصري از ايده هاي بنيادين وي خاتمه مي يابد. معرفت حقيقي و يقين، هستي شناسي، حركت جوهري، عوالم حس و خيال و عقل، انسان شناسي، نبوت، سياست و قرآن پژوهي از ديدگاه ملاصدرا، عمده مباحث اين نوشتار را تشكيل مي دهند. مي خوانيم:
زيست نامه ملاصدرا
صدرالدين محمد شيرازي فرزند ابراهيم قوامي شيرازي با توسل و نذر پدر در سال ۹۷۹ يا ۹۸۰ هجري قمري در شيراز پاي به عرصه گيتي نهاد. وي از همان دوران كودكي با هوش و ذكاوت سرشار از آموزش و تربيت ويژه اي بهره مند بود.
صدرا در حدود بيست و پنج سالگي شيراز را به مقصد قزوين و سپس اصفهان ترك كرد. محمد از آغاز نوجواني به تحصيل دروس رايج حوزه علميه مانند ادبيات فارسي، عربي، اصول فقه، فقه، كلام، منطق و غيره پرداخت و در اثر تأثيرگذاري قطب الدين شيرازي شارح حكمت الاشراق سهروردي در حوزه شيراز نسبت به فلسفه گرايش خاصي پيدا كرد. صدرا در مقدمه كتاب اسفار مي نگارد: «همانا من توان و نيروي خود را در گذشته از همان نوجواني در فلسفه الهي صرف كردم.» شرايط زندگي محمد، او را در كار هاي بازرگاني و تجاري وارد كرد زيرا تنها پسر خانواده بود و پدر بازرگانش در سن كهنسالي انتظار همكاري فرزندش را داشت. به همين جهت وي راهي بصره شد، اما ديري نپاييد كه خبر فوت پدر، او را به شيراز بازگرداند و امور تجاري را به دايي خود سپرد و سرشار از عشق به آموزش و شناخت راهي اصفهان گرديد.
صدرالمتألهين در دوران تحصيلش در شيراز از نگاشته هاي بزرگان آن سامان مانند جلال الدين دواني (متوفاي ۹۰۸)، صدرالدين دشتكي (متوفاي ۹۰۳) و غياث الدين منصور دشتكي (متوفاي ۹۴۹ يا ۹۴۰) بهره فراوان برد. اصفهان، پايتخت حكومت صفويه بود. صفويه با تكيه بر دو پايه تشيع و تصوف، حكومت خود را استوار ساختند. شاه اسماعيل در سال ۹۰۷ هـ.ق/ ۱۵۰۱ م در تبريز بر تخت شاهي نشست و حكومت شيعي را رسماً اعلام كرد. البته طبق شجره نامه هاي موجود، شيخ صفي جد اسماعيل، نسبتش با دوازده نسل به امام موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد.
ويژگي دولت صفويه، استقبال از فقها و علماي شيعه بود كه باعث ترويج بيشتر مذهب تشيع در ايران شد. اصفهان در چنين فضايي رونق علمي يافت و با حضور عالماني چون محقق كركي، شيخ بهايي، علامه مجلسي، ميرداماد و ملاصدرا، تشنگان دانش سيراب گشتند و دانشگاه عظيمي در اصفهان بنا نهاده شد. سر ميدان داري فقها در دستگاه حكومت، كشف اين مطلب بود كه شاهان صفويه دريافتند كه حل نزاع هاي مردمي تنها به وسيله قوانين فقهي و شرعي ميسر است و از حكيمان و شاعران و اهل تصوف كاري ساخته نيست. به همين دليل، راه ورود فقيهان به دستگاه حكومتي هموار گشت و منصب شيخ الاسلامي را فقهاي شايسته جهت نصب و عزل قضات كشور، اداره موقوفات، امور مساجد و مدارس، عهده دار شدند.
ملاصدرا از محضر اساتيد سرشناس و فرهيخته اي چون شيخ بهايي، ميرفندرسكي و ميرداماد بهره گرفت. شيخ بهاءالدين محمد عاملي (۹۵۳- ۱۰۳۰ هـ.ق) در اصل لبناني بوده و پدر وي از فقهاي عصر عثماني بود كه به جهت ستم هاي حكومت عثماني به ايران آمد. شيخ بهاء در سن سيزده سالگي به همراه پدر وارد ايران شد و در حوزه علميه قزوين و اصفهان تحصيل كرد و پس از سالها مجاهدت و تلاش علمي در عرصه هاي فقهي، رياضيات، كلام، فلسفه، نجوم، علوم غربيه و غيره به دعوت شاه عباس، منصب شيخ الاسلامي را پذيرفت. فيض كاشاني، فياض لاهيجي، محمد تقي مجلسي و محمد صالح مازندراني نيز از شاگردان وي به شمار مي آيند.ميرمحمد باقر داماد نوه دختري محقق كركي كه در سال ۱۰۴۰ هـ.ق وفات يافت نيز از اساتيد برجسته ملاصدرا است كه در بسياري از علوم و فنون همچون رياضي، فقه، تفسير، حديث و حكمت تسلط ويژه اي داشت. ويژگي بارز اساتيد ملاصدرا علاوه بر فرهيختگي در علم و دانش، برجستگي آنها در تهذيب نفس و معنويات و التزام عملي به تكاليف شرعي بود. ملاصدرا در علوم عقليه از محضر محقق داماد بهره هاي فراوان برد و استاد خود را وارث حكمت الهي و حافظ شريعت معرفي كرد. ملاصدرا در اصفهان، بدون ملاحظات دنيوي به نشر افكار بلند خود اقدام مي كرد و به همين دليل، در برابر مخالفت پاره اي از متكلمان و اخباريون و صوفيه قرار گرفت. وي در رساله اي با ادبيات تيز و تندي كه نشانه رنجوري وي است به نقد عالمان مخالف پرداخت اما در نهايت، تاب و تحمل مخالفت ها را نداشت و عازم قم شد. كهك، نام روستايي در سي كيلومتري جنوب شرقي قم است كه صدرا مراحل سلوك معنوي و پژوهش هاي علمي خود را در آنجا به اتمام رساند. شاگردان فراواني از محضر اين حكيم فرزانه بهره گرفتند. ملامحسن فيض كاشاني (۱۰۰۷-۱۰۹۱ هـ.ق) و ملاعبدالرزاقي فياض لاهيجي (۱۰۰۰- ۱۰۷۲) از شاگردان برجسته آن بزرگوارند كه در فقه، حديث، تفسير، فلسفه، كلام و شعر و ادب داراي امتيازات خاصي هستند.(۱)
تأليفات ملاصدرا
آثار و نوشته هاي ملاصدرا در موضوعات متنوعي همچون تفسير، حديث، فلسفه، كلام، منطق و اشعار دسته بندي مي گردند و تا پنجاه كتاب و رساله را به وي نسبت داده اند. اما طبق پژوهش استاد سيدجلال الدين آشتياني، تعداد سي وهفت كتاب و رساله از نوشته هاي قطعي اين حكيم فرزانه است. آثار تفسيري ايشان در هشت مجلد به چاپ رسيده است. كتاب مفاتيح الغيب نيز از نگاشته هاي تأويلي حكيم صدراست كه در آن به بيان اسرار و نكات عرفاني در آيات قرآن پرداخته است.شرح اصول كافي از مهم ترين تأليفات حديثي و رساله حشر، خلق الاعمال، الحكمه العرشيه و القضا والقدر از نوشته هاي كلامي و رساله تصور و تصديق واللمعات المشرقيه از نگاشته هاي منطقي ملاصدرا به شمار مي آيند.
اشعار پراكنده صدرالدين شيرازي نيز توسط فيض كاشاني شاگرد و داماد وي گردآوري شده و در ديوان مستقلي چاپ گرديده است. نوشته هاي فلسفي ملاصدرا نسبت به ساير نگاشته هاي وي نمود و تجلي بيشتري دارند؛ از آن جمله مي توان به كتاب الاسفارالاربعه اشاره كرد كه بي شك، به مثابه دايره المعارف فلسفي شناخته مي شود. به تعبير استاد آشتياني «در نزد ارباب معرفت، كتاب اسفار بهترين كتابي است كه از زمان پيدايش فلسفه تاكنون نوشته شده است و پر از تحقيقات و تدقيقات است. در گوشه و كنار اين كتاب، مطالب بسيار مهمي نوشته شده و بيشتر معاني و حقايق نفيسه به طور اجمال و اشاره بيان شده است.»
كتاب اسفار دربردارنده چهار مرحله امور عامه و مباحث وجودشناسي، مباحث خداشناسي، مباحث افعال الهي و عوالم هستي، مباحث نفس و معادشناسي است كه اين چهار مرحله از سفرهاي چهارگانه عرفا الگوبرداري شده است كه عبارتند از:
۱- گذر از طبيعت و ماوراي آن جهت رسيدن به حق.۲- معرفت و شهود حق و سير در كمالات، اسما و صفات الهي.۳- آمدن در ميان خلق و حق را همراه همه چيز و در همه چيز ديدن. ۴- ارشاد و هدايت مردم و دستگيري و رساندن آنها به حق.
كتاب شواهدالربوبيه وي نيز از تحقيقات فلسفي وي به شمار مي آيد.ملاصدرا در تحقيقات علمي- فلسفي خود از منابع ديني مانند قرآن و احاديث و نيز از عرفايي مانند جنيد بغدادي، جلال الدين رومي، ابوسعيد ابوالخير، بايزيد بسطامي، خواجه عبدالله انصاري، شيخ محمود شبستري و به ويژه ابن عربي و منابع فلسفي در حكمت مشا و اشراق و حكمت يونانيان و نيز منابع كلامي شيعه و اهل سنت مانند آثار خواجه طوسي، فخر رازي، شيخ مفيد، سيد مرتضي، قاضي عبدالجبار معتزلي، جبايي، اخوان الصفا و غيره بهره فراوان برده است.(۲)
انديشه هاي ملاصدرا
صدر الدين محمد شيرازي بنيانگذار حكمت متعاليه در زمينه هاي معرفت شناسي، هستي شناسي، انسان شناسي، دين شناسي و تفسير متون ديني، ديدگاه ها و رهيافت هاي جديدي ارائه نموده است كه به اختصار بيان مي گردد:
۱- معرفت حقيقي دربردارنده سه جزء يقين، مطابقت با واقع و ثبات است. بنابراين، شك، ظن، جهل مركب و يقين قابل زوال از حوزه معرفت حقيقي خارج مي گردد. معرفت حقيقي با ويژگيهاي پيش گفته به وسيله علم حضوري( علم بي واسطه عالم به معلوم بالذات) و علم حصولي (علم با واسطه صورت ذهني به معلوم خارجي بديهي) امكان پذير است.ملاصدرا، مقدمات برهان ودريافت هاي عارف را دو وسيله براي كشف يك حقيقت مي انگارد و بين شناخت عقلاني و شناخت وحياني به تلازم قايل است.(۳)
۲- هستي شناسي حكمت متعاليه از امتيازات ويژه اي برخوردار است، زيرا ملاصدرا، اصالت وجود را پايه اصلي حكمت متعاليه قرار داد و ماهيت را اعتباري دانست. اصل تشكيك وجود، دومين اصل مبنايي و زيرساختي فلسفه صدرايي است كه در مقابل نظريه تباين موجود ات مطرح گرديد. ملاصدرا، طبق اين نظريه، همه موجودات را سلسله اي طولي دانست كه بالاترين مرتبه، وجود خالص حق تعالي است و پايين ترين مرتبه، وجود بالقوه محض است كه تنها استعداد را همراهي مي كند.(۴)
۳- حركت جوهري: اين نظريه، هرگونه ثبات را در عالم طبيعت به حاشيه مي راند و جهان ماده را پر از حركت و تكاپو و نهاد ناآرام توصيف مي كند. اين ناآرامي نه تنها اعراض كه جواهر را نيز دربرمي گيرد.
۴- عوالم سه گانه: صدرا، عالم هستي را در يك سلسله طولي سه مرحله اي يعني عالم احساس، عالم خيال و عالم عقل تصوير مي كند.
عالم احساس، همان عالم طبيعت فناپذير و متغير است كه از طريق حواس ظاهري درك مي گردد. عالم خيال، جهاني جداي از عالم طبيعت و مرتبط با آن است و ويژگي مقدار و شكل را دارد اما خواص ديگر ماده مانند تغيير يافتن و زمان دار و مكان دار بودن را ندارد. اين عالم خيال غير از خيالات ذهني است بلكه جهاني مستقل از عالم طبيعت است. عالم عقل نيز همان عالم مجردات است كه ملائكه الهي در آنجا زيست مي كنند.(۵)
۵- انسان، به عنوان جهان كوچك همانند جهان بزرگ از سه رتبه حسي، خيالي و عقلي برخوردار است و موجودي مركب از بدن و نفس است اما به صورت جسمانيه الحدوث و روحانيه البقا ظهور مي يابد، يعني انسان در آغاز راه، موجودي جسماني و مادي است و در اثر حركت جوهري سير استكمالي يافته و به مرحله اي از تجرد دست مي يابد و تا مرحله انسان كامل مي تواند پيش رود.انسان از نظر ملاصدرا، موجود مختاري است كه اراده و اختيار او در طول اراده الهي است. بنابراين، نظريه جبر و تفويض باطل مي گردد.
۶- هدف از بعثت پيامبران در حكمت متعاليه، معرفت الهي دانسته شده است و هر آنچه مانع از معرفت الهي گردد، گناه كبيره نام نهاده مي شود. صدرا، مرتبه گناهان را با توجه به مقدار مانعيت آنها از هدف نهايي تعيين مي كند.پس انسان موجودي است كه از حيات دنيوي و اخروي برخوردار است و دنياي او كشتگاه آخرتش به شمار مي آيد و هدف نهايي او نيز رسيدن به قرب الهي است.(۶)
۷- سياست از ديدگاه ملاصدرا، حركتي است كه ابتداي آن نفوس جزئيه انسانهاست. اگر اين اشخاص، عملكرد خوبي داشته باشند مي توانند جامعه صالحي را تشكيل دهند. سياست از نگاه حكمت متعاليه بر دو قسم الهي و غيرالهي تقسيم مي گردد. وي معتقد است كه نبوت، روح شريعت و روح شريعت، روح سياست است و سياست اگر خالي از شريعت باشد همچون جسم بي جان خواهد بود.(۷) وي، ايجاد نظم و انضباط در زندگي دنيوي انسانها، هموار كردن مسير رسيدن به قرب الهي، زنده نگه داشتن سفر آخرت در ياد انسانها و انذار انسانها از روز قيامت را وظيفه شارع مقدس مي داند. اين گونه وظايف، قلمرو حداكثري را براي دين تعيين مي كند و نظريه دين حداقلي- كه تنها دين را به امور فردي مختص مي داند- را باطل مي سازد.
صدر المتألهين، سلسله حاكمان را از حق تعالي آغاز مي كند و به فرشتگان، پيامبران، امامان معصوم و عالمان به ترتيب، سرايت مي دهد.
۸- آيات قرآني نزد صدرا داراي معاني ظاهري و باطني است. معاني ژرف و ظريف قرآن تنها با توجه به ظواهر آيات به دست نمي آيد. تفسير هرمنوتيكي حكمت متعاليه بر سه ركن عالم هستي، انسان و قرآن متكي است. پايين ترين مرتبه قرآن، الفاظ نگاشته شده است و انسان در پايين ترين درجه خود يعني انسان حسي از حواس ظاهري با طهارت ظاهري از آن مدد مي گيرد، اما مراتب بالاتر قرآن به وسيله ساحت هاي برتر انسان شناخته مي شود و طهارت باطني شرط فهم آن است.
براي مطالعه بيشتر مراجعه شود به:
۱- استاد محمد تقي مصباح يزدي، آموزش فلسفه، سازمان تبليغات اسلامي، ۱۳۷۸.
۲- استاد سيد جلال الدين آشتياني، شرح حال و آراء فلسفي ملاصدرا، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۰.
۳- استاد سيد محمد خامنه اي، ملاصدرا، زندگي، شخصيت و مكتب صدر المتألهين، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ۱۳۷۸.
۴- محمد تقي سهرابي فر، آشنايي با فيلسوفان اسلامي (ملاصدرا)، كانون انديشه جوان، ۱۳۸۳.
۵- هانري كربن، ملاصدرا، ترجمه ذبيح الله منصوري، سازمان انتشارات جاويدان، ۱۳۷۲.
* پي نوشتها دردفترروزنامه موجود است